Manastir Đurđevi stupovi

Manastir Đurđevi stupovi
Manastir Đurđevi stupovi
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Stari Ras i Sopoćani
Mesto	Novi Pazar, Srbija
Koordinate	43° 09′ 56″ S; 20° 29′ 38″ I / 43.1656° S; 20.4939° I
Površina	112 ha (12.100.000 sq ft)
Kriterijum	Kulturna: i, iii
Referenca	96
Upis	1979. (3. sednica)
Veb-sajt	www.stupovi.rs

Ploča na ulazu koja obaveštava da je manastir pod zaštitom države

Đurđevi stupovi su manastir Srpske pravoslavne crkve, posvećen Svetom Đorđu koji se nalazi na brdu iznad Novog Pazara, u Starom Rasu. Đurđevi stupovi su jedan od najstarijih srpskih manastira.^[1] Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine)^[1], a crkva je oslikana oko 1175. godine^[1]. Ktitorski natpis Stefana Nemanje u Đurđevim Stupovima iz 1170/1171. godine je jedan od retkih spomenika toga doba koji je datiran, a predstavlja važno svedočanstvo o počecima srpske pismenosti. Manastir je uvršten u Svetsku kulturnu baštinu i pod zaštitom je UNESKO-a^[1]. Manastir postoji već preko 845 godina, a od toga je 300 godina u ruševinama i 40 godina se obnavlja. Danas je manastir velikim delom obnovljen^[1]. U manastiru žive 4 monaha i 2 iskušenika.

O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj manastira podignutog na samom vrhu istaknutog uzvišenja, kao i osobena arhitektura crkve Svetog Đorđa sa dve kule-stolpa/stupa koji su dali kasniji naziv i crkvi i manastiru – Đurđevi stupovi. Slično arhitektonsko rešenje, prilično neobično za pravoslavne crkve Balkana, ima još samo dosta manja Bogorodičina crkva u Donjoj Kamenici, u kojoj su, međutim, oba prednja tornja sačuvana.

Stup – predstavlja prostraniji komad obradivog zemljišta u posedu vladara, vlastele, ili crkvenih institucija, koji su ga neposredno iskorišćavali. Zato se može reći da su stupovi bili deo vlastelinske rezerve, obrađivan besplatnim radom zavisnog stanovništva.^{[traži se izvor]}

Istorija

Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine)^[1], a crkva je oslikana oko 1175. godine^[1].

Po pisanju biografa Stefana Nemanje, njegovog sina Stefana Prvovenčanog, manastir je nastao tako što se Nemanja, dok je bio zatvoren u jednoj pećini, zavetovao da će izgraditi manastir posvećen Svetom Đorđu^[1].

Iguman manastira Svetog Đorđa je imao istaknuto mesto u životu crkve a sam manastir je spadao u kraljevske manastire u trinaestom veku. Manastir je izgrađen na krunskim posedima dinastije Nemanjića i raspolagao je znatnim vlastelinstvom^[1].

Drugi ktitor manastira bio je kralj Dragutin koji je dogradio manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu. On je iz Srema, gde je živeo, prenet u manastir Svetog Đorđa i tu sahranjen 1316. godine. Manastir Đurđevi stupovi je zapusteo 1689. godine, nakon Austro-turskog rata, kada je poslednjih 16 monaha koji su činili bratstvo napustili manastir i pred Turcima pobegli na sever. Tokom naredna dva veka Đurđevi stupovi su postali ruševina koju su ratovi još više razarali^[1].

Tokom Prvog balkanskog rata, turska vojska je u želji da kontroliše Ibarski pravac, u manastiru Đurđevi Stupovi od ruševina načinili topovsku bateriju, a staru kamenu građu iskoristili da naprave zid koji opasuje bateriju.Turci su od manastriske građe načilili strategijsku tačku prvog reda, i ometali napredovanje srpske vojske. Srpska vojska je bila prinuđena da iz sopstvenih topovskih baterija otvori vatru granatama i šrapnelima na turske baterije u manastiru, što je doprinelo rušenju manastira.^[2]

U drugoj polovini dvadesetog veka počeli su radovi na istraživanju i obnovi manastira. Arheološki i restauratorski radovi vođeni su između 1960. i 1982. godine u okviru velikog projekta vezanog za Stari Ras i Sopoćane, koji su skupa od 1979. godine uvršteni u Uneskovu listu svetske kulturne i prirodne baštine.

Arhitektura

Stupovi su izgrađeni karakterističnim stilom koji predstavlja jedinstvenu sintezu dve graditeljske koncepcije srednjega veka, vizantijske arhitekture na Istoku i romanske arhitekture na Zapadu. Crkva Svetog Đorđa ima važno mesto u formiranju ove arhitekture, poznate pod nazivom Raška škola, kao građevina kojom započinje ova stvaralačka epoha u arhitekturi srednjovekovne Srbije^[1].

Đurđevi Stupovi su građevina sa nizom arhitektonskih i graditeljskih inovacija u graditeljstvu tog vremena. Tu spadaju karakteristične kule – stupovi, bočni vestibili, elipsasta kupola, nepravilan oblik oltarskog prostora kao i specifično rešenje centralnog kupolnog prostora crkve^[1].

Freske

Od prvobitnog živopisa u crkvi je ostalo veoma malo tragova. Međutim o njemu se zna preko starih fotografija koje su nastale između dva svetska rata, kao i iz prvih istraživanja (N. L. Okunjev). Posle Drugog svetskog rata jedan deo dekoracije i fresaka je skinut sa zidova i prenet u Narodni muzej u Beogradu^[1].

U polukaloti se nalazio Isus Hristos Svedržitelj okružen anđelima. Zidne površine kupole bile su oslikane figurama proroka Ilije, Jeliseja, Danila i Zaharija Mlađeg, dok su iznad proroka Danila bili Sveti Azarije i Ananija^[1]. Na zapadnom paru pandatifa nalazili su se sveti jevanđelisti Luka i Marko, između njih Sveta Keramida, a na južnoj i severnoj strani ovog prstena bili su medaljoni sa anđelima. Gornja i srednja zona posvećene su velikim praznicima i scenama Hristovih stradanja: Sretenje, Krštenje, Duhovi, Vaskrsenje Lazara, Cveti, Preobraženje, Izdajstvo Judino, Uspenje Presvete Bogorodice, Raspeće i verovatno, Oplakivanje. U donjoj zoni su bili sveti ratnici i poprsja svetitelja. Na potrbušju luka prolaza iz naosa u pripratu, u posebnim okvirima su se nalazili Sveti Prov, Tarah i Andronik a ispod njih sveti Petar i Pavle^[1].

Konak

Manastirski konak je izgrađen 2002. godine. Izgradnja konaka je predstavljala ključni trenutak za obnovu manastira. Novi konak je omogućio da se manastir obnovi i u liturgijskom smislu i da se nakon više od tri veka u njemu opet nađu monasi. Konak je izgrađen i rekonstruisan pod rukovodstvom Jovana Neškovića^[1].

Muzej

Ispred manastira je sagrađena manja građevina koja predstavlja muzej koji služi za zaštitu i izlaganje najznačajnijih fragmenata sa crkve i drugih građevina. Neki od njih složeni su u celinu i rekonstruisani. Tako je i u lapidarijumu rekonstruisan i najznačajniji, zapadni portal sa crkve sa svim fragmentima pronađenim u toku radova, među kojima je i natpis o njenom građenju^[1].

Obnova

Obnova manastira traje preko 45 godina. Manastir je obnavljan u dve faze^[1]:

od 1960. do 1999. godine i
od 1999. godine do danas

Godine 1960. Narodni muzej u Beogradu je započeo sistematska istraživanja Đurđevih stupova, a 1960, 1961. i 1962. godine veći deo manastirskog kompleksa je raščišćen i otkriveni su ostaci manastirskih građevina. Godine 1964. Republički zavod za zaštitu spomenika je izveo zaštitne radove na kapeli kralja Dragutina, uključujući arheološka istraživanja i čišćenje živopisa.

Godine 1968. nastavljeno je sistematsko istraživanje i zaštita spomeničkog kompleksa od strane Zavoda za zaštitu spomenika u Kraljevu. Na svim objektima izvedene su mere tehničke zaštite^[1].

Godine 1999. započeta je obnova manastirskog konaka. Prizemni delovi konaka su obnovljeni starom tehnikom zidanja u kamenu, dok je spratni deo takođe od kamena, ali sa sigom na unutrašnjoj strani dvorišta, kako bi se označio novi deo konaka, koji samo prati osnovni oblik starih konaka, ali ne predstavlja i njihovu restauraciju. Konak je sada potpuno obnovljen i u njemu živi 7 monaha i iskušenika. Trenutno se prikupljaju sredstva za potpuno obnavljanje i rekonstruisanje crkve Svetog Georgija i njenih kula stupova u njihovoj punoj visini^[1].

Potpuna obnova manastira počela je na proleće 2001. godine sa blagoslovom Njegovog preosveštenstva vladike raško-prizrenskog i kosovsko-metohijskog Artemija. Projekat kompletne obnove manastira još uvek je, međutim, daleko od završetka. Trenutno se prikupljaju sredstva i radi projekat kompletne obnove crkve i kula/stupova Svetog Đorđa.

Obnavljanje kula nije urađeno jer ne postoje pouzdani podaci o njihovoj ranijoj visini i načinu završetka.^[3]

Galerija

Lokacija

Prilaz
Ktitor Stefan Nemanja
Ktitor kralj Dragutin

Crkva

Groblje

Reference

^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z ⁱ ^j ^k ^l ^lj ^m ⁿ ^nj ^o ^p ^r „www.djurdjevistupovi.org”. Arhivirano iz originala 27. 02. 2007. g. Pristupljeno 8. 4. 2013.
^ Jiriček, Radonjić, Istorija Srba Drugi tom, str. 225,226.
^ Strah od Uneska zaustavio zidanje Stupova („Večernje novosti”, 19. septembar 2016)

Spoljašnje veze

Zvanični sajt (jezik: srpski)
„Manastir Đurđevi stupovi — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
Đurđevi Stupovi- virtuelna šetnja kroz manastir i foto kolekcija Fonda Blago Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. januar 2021)
Stupovi na sajtu eparhije raško-prizrenske Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. januar 2007)
Nićifor, iguman Đurđevih stupova („Pravoslavlje“, br. 934, 15. februar 2006.)
Dokumentarna emisija o manastiru Đurđevi stupovi iz 2014. godine
Hrisovulja kralja Stefana Dušana kojom hilandarskom pirgu u Hrusiji poklanja Crkvu Sv. Bogorodice u Lipljanu
Manastir Đurđevi Stupovi
„Manastir Đurđevi Stupovi”. Eparhija budimljansko-nikšićka. Pristupljeno 2023-01-31.

[Ступови-1] v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z ⁱ ^j ^k ^l ^lj ^m ⁿ ^nj ^o ^p ^r „www.djurdjevistupovi.org”. Arhivirano iz originala 27. 02. 2007. g. Pristupljeno 8. 4. 2013.

[2] Jiriček, Radonjić, Istorija Srba Drugi tom, str. 225,226.

[3] Strah od Uneska zaustavio zidanje Stupova („Večernje novosti”, 19. septembar 2016)

[1]

[2]

[3]

p r u Manastiri Eparhije raško-prizrenske
Banjska Budisavci Visoki Dečani Vračevo Gorioč Gračanica Devine Vode Devič Draganac Duboki Potok Đurđevi stupovi Zočište Sveti Jovan Končul Pećka patrijaršija Sokolica Sopoćani Sočanica Sveti arhangeli Tušimlja Ulije Uspenje Presvete Bogorodice Ceranjska Reka Crna Reka
Manastirišta	Binač Bogorodica Hvostanska Gornje Nerodimlje Dobra Voda Kmetovce Koriša Mušutište Sveti Petar Koriški Tamnica Ubožac