ki'
ki'
ki'(毛蟹, kamu nu Pangcah: kihmid)
kasazumaay (界)：kasazumaay aadupan (動物界) Animalia
sacumud (門)：sacumud puu’ kuku’ aadupan (節肢動物門) Arthropoda
uzip (綱)：uzip dawmi’ay uka’軟甲綱 Malacostraca
mata (目)：mata cacay a bataan ku kuku’ (十足目) Decapoda
sapamata (科)：sapamata kaku kihemid (弓蟹科) Varunidae
tungusay (屬)：tungusay sibanuhay sakalat a kihemid (絨螯蟹屬) Eriocheir
masasengiay (種)：masasengiay Cung-huwa a kihemid (中華絨螯蟹) E. sinensis
kakiliman (摘要)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Cung-huwa kihemid (中華絨螯蟹)
中華絨螯蟹（學名：Eriocheir sinensis），也稱上海毛蟹，俗名大閘蟹或河蟹，是一種主要生長在中國沿海河口地區的小型蟹種。
Cung-huwa a kihemid (mitesekay a nipangangan: “Eriocheir sinensis”) singangan aca tu Sang-hay kihemid, u ngangan tabakiay kihemid anucaay sawaca a kihemid, u cacayay lamangan angangan mauzip i Cung-kuw mililis tu sacumudan nu bayu tu adidi’ay a kihemid.
nikauzip a demiad (生命周期)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]雖然絨螯蟹在淡水中度過大部分生命，但它們必須回到海中繁殖。在生命第四或第五年，牠們遷徙至下游，在有潮汐的江河口達到性成熟期。交配後，雌性繼續游向海的方向，在更深的水中過冬。在春天牠們回到鹹水中產卵。孵化出的幼蟹，遷向上游進入淡水，至此完成一個生命循環。
kanahatu kihemid hatu i nanum mauzip, nika kasiwawaan kanca panukas tayza i bayu, i kauzipan tu saka sepat anucaay saka lima a mihcaan, mabulaw kuheni tayza i sacumud nu nanum, i kaelacan nu talawadaw a sacumud nu nanum katukuhan tu kasiwawaan. namatatakis hawsa, u uzang lalid sa midanguy pasayza i bayu, i talulungay a nanum tiza tu mueneng tu kasienawan, i sadingsingan panukas tayza i aheciday a nanum siti’kuk ku heni, tahekalay ku aadidi’ay a kalang hawsa, mabulaw tayza i pabaw nu sauwac micumud tu abesaay a nanum, katukuhan tu mahamin ku nitaliyuk nu nikauzipan.
picidek (特徵)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]這一物種的特徵是蟹螯上的密集的絨毛。蟹體大小大致和兒童的手掌相當。
uyni mauzipay u picidak nu kalang u sakalat mazeket ku banuh. u tabaki nu uzip hatiza u kamal nu wawa.
midebungay nu mauzipay (入侵物種問題)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]該物種對其他生態具有很強的侵犯性，牠已蔓延到北美和歐洲。國際自然保護聯盟物種存續委員會的入侵物種專家小組（ISSG）列為世界百大外來入侵種。
uyza mauzipay sakay zumaay nu mauzipay siicelang amidebung, mulalad tu ciniza tayza i pey-me atu U-cuw. kanatal nu mipuputay tu lalaya a kadum misupeday wi-yen-huy nu mitesekay sakaput midebungay nu mauzipay “ISSG” masisil i kitakit u lasubuay a lamangan ku midebungay.
大閘蟹對當地生態系統造成破壞。除了和當地物種競爭及減少魚獲外，牠們穴居性導致堤岸的損壞和排水系統的阻塞。德國人一開始努力的捕殺大閘蟹、並做成動物飼料，但沒有效果。
kalang sakay tiniay mauzipay mapeci’ tu ku liwliw. caay kau tiniay mauzipay malaalaw atu maselep tu ku aalaan tu buting dada’, kananelan nu hen a buhang mapeci’ tu ku tukus atu piculilan nu nanum u liwliw mapuut tu. Te-kuw a tademaw malingatu saicelang satu mizakep mipatay tu kalang, mala u sapakaen tu aadupan,nika caay tu kalaheci.
後來嘗試將大閘蟹賣給亞洲人並試圖出口亞洲，但由於口感較差導致市場反應消極。一般認為這種蟹順著船底排出的壓艙水遷移，但同時也保留了比原產地更純正的蟹種。台灣於2010年代由官員引入養殖，當時學界就指出大閘蟹可能成為入侵物種，不應引入養殖；而2015年蘇迪勒颱風破壞了養殖場的防逃設施，因此發生了大閘蟹脫逃。
satu mitanam a pacakay tu kalang i Ya-cuwan a tademawan a mitanam aca patahkal i Ya-cuw, nika caay kaasu’ nayay ku micakayay nu icibaay. uzuma mahiniay a kalang mikilul tu sasaay nu balunga pasisilan nu nanum a mabulaw, nika izaw tu ku nuyaayay tu tatengaan a kalangan. Taywan i 2010 a mihcaan nipacumudan nu tapang a pahabay, itawya u mitesekay mitelacay sakamu sa hakay u mala midebungay nu mauzipay, kucaay pacumuden a pahabay, i 2015 a mihcaan Su-ti-le a baliyus mapeci’ ku nipahabayay tu nisanga’an sapitena’ tu salaliwan, namahini hawsa mapelpel tu mulaliw ku kalang.
sapamata kakung kalang (弓蟹科)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]毛蟹（mitten crab）是雙螯掌部及兩指基部長著成團柔軟絨毛，另有英文名Hairy-fisted crab，在分類學上屬於甲殼綱、十足目、弓蟹科的絨螯蟹屬(或扁絨螯蟹屬、新絨螯蟹屬)螃蟹。毛蟹原產地在東亞各國，目前全世界已知有6種。
ki' (mitten crab) tusaay ku sakalat i kamal atu tusa ngangan saupu dawmi’ ku banuh, izaw ku ngangan tu Ing-wen Hairy-fisted crab, i pasasizuma nu mitelacay tungusay sikuki’ay a uzip (綱), cacay a bataab a kuku mata (目), acin kalang sapamataan (科) u tungusay kakihemid anucaay tungusay makulepi’ay, baluhay tungusay kakihemid a kalang. kakihemid nau tizaai i Walian nu Ya-cuo a kasakanatal imahini, i kitakit enem a lamangan tu ku katinengay.
臺灣河川可見其中兩種：日本絨螯蟹及臺灣扁絨螯蟹，前者主要分布在西部、北部及東北部的大小河川中，以北部的淡水河流域產量最豐，又稱「淡水毛蟹」；後者因體色青綠，俗稱「青毛蟹」，主要產於台灣東半部流入太平洋的河川中，西部僅在屏東縣四重溪及枋山溪偶有發現，以宜蘭南澳所產最有名，早有「南澳毛蟹」美稱。
Taywan a sauwac maazihaytu uzumaay tusa, Lipun a ki' atu Taywan makubeciday a ki', nuayawanay angangan maliwaliwah i satipan, nuwamisan, atu nuwalian tu tabakiay adidi’ay a sauwacan, i nuwamisan Tan-suy a sauwacan ku yadahay, pangangan han Tan-suy a “ki'” satu zayhan kulit nu uzip landaw, pangangan han “ladaway ki'”, angangan tiniay i Taywan pangkiw nu sawalian malikid tayza i walibayu a sauwacan, satipan i pin-tung a kuwan dada’ iSe-cung a sauwac atu Bang-san uzuma maazihay tu, i I-lan nan-aw ku singanganay ki', iayaw singangnay tu Nan-aw ki'.
毛蟹自古以來即為知名的食用蟹，終生除繁殖期下海外，以淡水河川、湖泊為棲息地，所以又被統稱為「河蟹」，個體在生殖期未產卵前最為肥美。原產於中國大陸沿海各省的中華絨螯蟹，每年8～12月正當生殖洄游期間，秋菊盛開，蟹又大又肥，賞菊啖蟹乃成為中國傳統騷人墨客吟詠的對象，
kasumamadan ki' u singangayan a kakanan, tahadeuc caay kasipilasan ta bayu dada’, i abesaay a sauwac, taku a kakitizaan mueneng, sisa pangangan hanca tu nanumay “kalang” han, i kasipilasan ayaw caaynay kapisa ti’kukan kizemu siheci. tiniay i Cung-kuw-Ta-lu mililis tu kasa kuwan nu niyazu’ u Cung-huwa a ki', paymihcaan tu 8~12 a bulad u kasipilasan pipanukasan a demiadan, kabutelakan tu balu i balangbang, tabaki kizemu ku ki', pikinaulan tu balu u kalang ku kamu mala u laladiwan han tu nu Cungg-kuw tu labang.
因中華絨螯蟹經常被粗放或養殖於江潭閘壩之中，所以俗稱「大閘蟹」或「清水大蟹」，大閘蟹這個名號反而遠比中華絨螯蟹響亮。政府曾開放大陸的大閘蟹進口來台，後因養殖禁藥問題而中止，目前國內餐館或市場上可見的大閘蟹，有些是養殖業者從大陸購進幼苗蓄養後上市的成蟹。
zayhan Cung-huwa a ki' paydang han anucaay sapahabayen i pisupedan tu nanum nu Cyang-tan,sisa pangangan han “taca ki'” anucaay u “nanumay taca ki'”, uyni taca ki' kalikatan ku ngangan nu Cung-huw a ki'ay. Cen-bu namihulak tu Taluay pacumud tu taca a ki' i Taywan, satu nanipasapayuan sisa pasatezep hantu, imahini kanatalay a pikanan anucaay picakayan maazih tuway ku taca a ki', uzuma u pahabayay makay Talu micakay tu adidi’ay misuped pahabay pacakay han mala kalang tu.
Taywan ki'(台灣絨螯蟹)
台灣絨螯蟹，因體色青綠，所以俗稱「青毛蟹」，其特徵為螯足的掌部僅外表面具絨毛內面則光滑，兩眼之間額緣近於平直。殼甲略呈六角形，表面扁平且平滑。步腳側扁，各常節上密生短毛，第五步腳掌短且寬扁。只產台灣東半部流入太平洋的河川中，其分布範圍北起宜蘭縣大溪，南迄屏東縣鹿寮溪（又稱八律溪）。各產地中以宜蘭南澳溪所產最負盛名，很早就有「南澳毛蟹」的響亮稱呼。
Taywan a ki', zayhan ladaway ku kulit nu uzip, sisa u ngangan “landaway ki'” han, u picidek u kukuk nu kamel i hekalay sibanuh malikat ku i labu, tusaay a mata malecad i capi nu zais. kuki’ masaenem ku kaku, kubecid ku hekal lamedeng. saculil a kuku’ masakubecid, kasa puu’an mazekat ku banuh a puyu’, saka lima kamal caculilan a kuku’ a puyu’ a hebal ku kabecid. tini dada’ i Taywan pangkiw nu sawalian malikid tawalibayu a sauwacan, uzuma maliwaliwah i nuwamisay nu I-lan a Ta-si, nutimulan mabulaw tayza i Pin-tung a kuwan Lu-lyaw a sauwac “pangangan han tu Pa-li a sauwac”. kasa izaw a kakitizaan i I-lan Nan-aw a sauwacan u singanganay a kaizaw, iayaw izaway tu “Na-aw a ki'” ku singanganay.
nanam nu mauzipay (生態習性)
四種毛蟹中，只有台灣絨螯蟹的繁殖期在夏季，與另外三種在冬季而顯得特異。台灣絨螯蟹於每年春季開始，成熟個體降海產卵，六月中旬結束，產下之卵在海水中孵化經過五期蚤狀幼體的漂浮生活，再脫殼變態成大眼幼體時才漸行底棲生活，六月底大眼幼體開始上溯淡水溪川，
sepat lamangan a ki'ay, uyza dada’ nu Taywan a ki' kasiwawan i lalud, uzuma tuluay a lamangan i kasienawan mahapina ku cidek. Taywan a ki' i paymihcaan tu sadingsing malingatu, balaki tu maselep ku bayuay a pilas, enem a bulad tu teban malepun tu, nilecuhan a ti’kuk i bayu mabutelak caliway tu lima a lalipayan masati’kukay uzip a wawa bapawpaw tu mauzip, muliyaws mabutelak ku kuki’ masumad tabaki tu ku mata niya adidi’ay a uzip kya haymaw satu tasasa mauzip, enem a bulad mata niya wawa malingatu tu tayza i abesaay a sauwac,
開始其淡水生活期，不斷脫殼成長，大約經過兩年後成熟又開始降海產卵，這就是台灣絨螯蟹的生活史概況。毛蟹在繁殖期前的降海洄游階段被補捉的量最多，所以台灣絨螯蟹的盛產期就在每年的端午節前後。逃過人為的捕捉之後，能順利下海的親蟹個體，於海中完成生殖大事後，幾乎悉數使死亡。
malingatu i nanum a nikauzip, lalid sa mihelung tu kaki’ a balaki, caliway pakala tu tusa a mihcaan balaki tu malingatu aca maselep ku bayuay a pilas, uyni nu Taywan sakauzip nu ki'. ayaw kasiwawaan nu ki' yadah ku mazakepay maselep tu ku panukasay napakabayuay, sisa Taywa a ki' u kayadahan i ayaw zikuzan nu paymihcaan tu pisapacangan. malikutay nizakepan nu tademaw hawsa, mapabesutay tabayu a ki', i bayu malepun tu ku kasiwawa mahaminay tu mapatay.
對需要沿著河川降海洄游，以完成生殖大事的毛蟹而言，近年來因棲息環境漸被開發、破壞，整條河川要維持與上游一樣的澄淨質，在許多地方已是奢求。加上人們缺乏保育觀念，濫捕、獵食，導致資源漸減。但是河川在毛蟹的整個生活史中，
sakaay maydihay miduduc tu sauwac maselep tu ku naybayuay panukas,uyni u malepunay siwawa a ki', ayzaytu amihcaan zayhan mapatadas tu ku liwliw nu a enengan, mapeci’tu, mamin ku sauwac a hizaetu u i pabaway malecad tamelac tingalaw, u pilunguc nu katuuday tu kakitizaan. cunus tu caay katineng tu pahabay, paceba sa mizekep, miala mukan, haymaw satu maselep ku salaculan. nika sauwacay a ki' tu nikauzip,
不僅是棲身之處，也是繁殖之旅的通道，必須每一環節維持暢通，才能讓族群永續生存。尤其是毛蟹幼苗經過海洋大搖籃的撫育之後，邁向溯溪之旅的起步點河口，水質的好壞成為掌控族群存續的關鍵，而真正掌控這一關鍵的，其實正是我們人類。
caay ku aenengan a kaitizaan, uyza aca u kasiwawaan a kakayzaan., kanca u kakayzaan hizaen tu kapah a culilan, kya masaluyauyay a ki'ana malalid tu a mauzip. sangaleh u ki' a wawa caliway tu sahuyahuy nu bayu abalaki hawsa, pazayza sanukas a sauwac a piidang saayaway a caculilan u sacumud nu nanum, u kapah nu nanum mahapinang tu a malalid amazip ku ki', satu tatenga’ay amikuwan tu mahiniay ami tu u tademaw.