Valent

Zarfijat, valent (az lot. valēns — quvva, nerū) — qobilijati bandi kimijoī hosil kardani atom. Adadi digar atomho dar molekula, ki atomi mazkur bo onho band hosil mekunad, hamcun cenaki miqdoriji valent qabul şudaast. Valent jake az mafhumhoi asosiji nazarijai soxti kimijoī buda, dar hambastagī bo mafhumi bandi kimijoī, çarajoni ruşdi kimijoi sintezī va usulhoi tahqiqi soxtu xosijati mod­daho taşakkul joftaast.

Ta'rix

Reşaşinosiji voƶai valentro metavon ba soli 1424 radjobī kard, zamone, ki istifoda az on dar matnhoi ilmī ba ma'noi «'usora», «omodasozī» oƣoz şud. Istifoda dar corcubi ta'rifi mudern dar soli 1884 (olmonī: Valenz) sabt şudaast. Dar soli 1789, Viljam Higgins maqolaero muntaşir kard, ki dar on vuçudi pajvandi bajni kūcaktarin zarroti modaro peşnihod kard.

Avvali asri 19 Ç. Dalton qonuni karatiji nisbiro kaşf namud. Muvofiqi on har kadom atomi jak unsur metavonad bo jak, du, se va ƣ. atomi unsuri digar (mas., N₂O, No, N₂O₃, NO₂ va N₂O₅) pajvast gardad. Dar mijonahoi asri 19, vaqte ki vazni nisbiji daqiqi atomho muqarrar şudand (I. Ja. Bertselius), ma'lum gaşt, ki adadi beştarini atomhoe, ki atomi mazkur pajvast jo ivaz karda me­tavonad, ba tabiati xudi hamon atom vobasta ast. Mas., atomi F faqat bo 1, O — bo 2, N — bo 3 va C — bo 4 ato­mi H pajvast şuda, muvofiqan HF, H₂O, NH₃ va CH₄ hosil mekunad. Çoji du jo cahor atomi H-ro dar metan jak jo du atomi O ivaz karda, aldegidi formiat (CH₂O) va duoksidi karbon (CO₂) hosil menamojad. Cunin qobilijati adadi muajjani atomhoi digarro pajvast jo ivaz kardani atom valent nom girift (E. Franklend, 1853). On zamonho baroi gidrogen pajvaste vuçud nadoşt, ki dar on vaj zijoda az jak atomro aloqamand karda boşad. Binobar in, atomi N baroi muajjan kardani valentnokiji digar unsurho hamcun cenak qabul karda şud. Dar çadvali «gidrogenī» valenti O va S ba 2, N va P ba 3, C va Si ba 4 barobar ast.

Solhoi 50 asri 19 kimijoşinosi şotlandī A. S. Kuper va olimi olmonī A. Kekule dar pajvasthoi organikī cahorvalenta budani atomi karbonro bajon kardand. Pajdoişi mafhumi valent bahri pajdoişi nazarijai soxti kimijoiji A. M. Butlerov (1861) zaminai musoid guzoşt. Taşakkuli bandi kimijoī cun natiçai jakdigarro mukammal soxtani du çuft valenti atomhoi hamta'sir arzjobī gaşt. Har band bo xatca va molekulaho bo formulahoi soxtorī tasvir şudand.

Tasavvuroti avvalin oid ba nazarijai elektroniji kovalent va geterovalent dar asri 20 ba vuçud omadand. To in zamon oid ba soxti moddaho valent rūjakī ma'nidod karda meşud. Dar asri 20 muqarrar gaşt, ki bandi kimijoī az hisobi elektronhoi qabati beruni (valentī) ba vuçud meomadaast. Soli 1916 olimi amrikoī G. Ljuis isbot namud, ki bandi kimijoī az hisobi çufti elek­tronhoi har du atomi nisbati hamdigar muassir ba vu­çud meojad. Soli 1917 bioximiki olmonī A. Kossel far­zija­e­ro ba mijon ovard, ki muvofiqi on gūjo çufti elekt­ronhoi band sūji jake az atomho guzaşta, çufti ioniji kation-anionro hosil mekunad va on dar molekula zeri quvvai elektrostatikī nigoh doşta meşavad. Muto­biqi har du farzija hamon pajvasthoe ustuvorand, ki dar onho har jak atom bo qabati elektronī ihota şuda boşad. Farzijai G. Ljuis ba nazarijai elektroniji bandi kovalentī va kovalent, farzijai A. Kossel ba nazarijai bandi ionī va geterovalent bunjod guzoştand. Kovalent va geterovalent xususijati bandi kimijoiro ifoda menamojand. Kovalent asosan xossi pajvasthoi organikiju mod­dahoi sodai ƣaj­ri­organikī, geterovalent xossi paj­vast­hoi filizzoti işqorī va işqorzaminī meboşand.

Az solhoi 30 asri 20 sar karda tasavvurot dar borai tabiat va xususijati valent va bandhoi kimijoī amiq gardidand. Soli 1927 valent Gejtler va F. London hisobi miq­do­riji kvantu kimijoiji molekulai N₂-ro peşnihod namudand. Ma'lum gaşt, ki bandi kimijoī dar N₂ az hisobi çufti elektron hosil şuda, natiçai ta'siri hamdiga­riji elektronho va jadro meboşad.

Andeşahoi muosir dar mavridi zarfijat

Mavoddi taçribaviji kimijoī xele zijod ast, binobar in, muqarrar namudani valenti jagona va murattab kori baso duşvor meboşad. Vale bo vuçudi in, imrūz niz valent dar kitobho cun cenaki qobilijati bandi kimijoī hosil kardani atom istifoda meşavad. Bobati bandi kimijoī hosil namudani pajvasthoi çudogona mafhumhoi zerin niz kor farmuda meşavand. Kovalentī — cenaki qobilijati bandi kimijoiji kovalentī hosil kardani atom, ki az du elektron (jaktoī az har atom) taşakkul mejobad. Ba adadi elektronhoi toqi atom, ki dar hosil şudani band iştirok mekunand, barobar ast. Geterovalentī (elektrovalentī, valenti ionī) — cenaki qo­bi­lijati zeri ta'siri hamdigariji elektrostatikiji ion­ho bandi ioniji kimijoī hosil kardani atom, ki hangomi tamoman (jo qisman) ba atomi digar guzaştani elek­tronhoi jak atom ba amal meojad. Ba adadi elektron­hoe, ki atom dodaast jo az atomi digar giriftaast, barobar meboşad.

Adadi koordinatsijavī (AK) ba adadi atom, ion jo molekulahoe, ki bevosita dar nazdi atomi markazī çoj­girand, barobar ast. On mazmuni geometrī doşta, ba xosijati bandi bajni atomi markazī va ligand vobasta nest. Mas., AK-i atomhoi Al, Si, P dar ionhoi [AlF₆]^3- , [SiF₆]^2- , [PF₆]^- ba 6, ammo AK-i atomhoi B, Xe, Ni dar [BH₄]^-, XeO₄, Ni(CO)⁴ ba 4 barobar meboşad. Dar şūşai NaCl har jak atomi Na bo şaş atomi Cl ihota şudaast, binobar in, AK-i Na barobar ba 6 meboşad. Adadi oksid­şavī (AO) jo daraçai oksidşavī — zarjadi elektrostatī, ki az rūji qoidahoi zerin ba atom nisbat doda meşavad, dar pajvasthoi ionī AO mutobiq ba zarjadi ion ast. Mas., dar NaCl AO-i Na barobar ba + 1 va AO-i Cl barobar ba — 1 meboşad. Dar pajvasthoi kovalentī AO hamon vaqt musovī hisob meşavad, ki agar hamai çufti elek­tronhoi hosilkunandai band kullan çonibi atomi elek­tro­manfī guzaşta boşand, ja'ne band bandi ionī mahsub gardad. Mas., dar HCl AO-i H ba + 1 va AO-i Cl ba — 1 barobar ast. Dar pajvasthoi soda (mas., O₂, Cl₂, P₄, S₈ va ƣ.) AO barobar ba O meboşad. Dar mavridi hisob kardani AO-i moddae, ki dar on du atomi jak unsur bo ham pajvast şudaand, çufti elektroniji umumiji onhoro ba du taqsim mekunand.

Adabijot

• Valent / Ş. Samiev // Boz — Vickut. — D. : SIEMT, 2014. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 3). — ISBN 978-99947-33-46-0.