Öngezegen
Öngezegen veya protogezegen, bir ön gezegen diski içinde ortaya çıkan ve farklılaşmış bir iç bileşen üretmek için iç erime geçiren büyük bir gezegen embriyosudur. Öngezegenlerin, birbirlerinin yörüngelerini kütle çekimsel olarak bozan ve çarpışarak yavaş yavaş baskın gezegenlere dönüşen kilometrelerce büyüklükteki gezegenimsi parçalardan oluştuğu düşünülmektedir.
Hipotez
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir gezegenimsi, toz, kaya ve diğer malzemelerden oluşan, boyutları metreler ile yüzlerce kilometre arasında değişen bir nesnedir. Chamberlin-Moulton gezegenimsi hipotezine ve Viktor Safronov'un teorilerine göre, gaz ve toz gibi malzemelerden oluşan bir ön gezegen diski, bir gezegen sisteminin oluşumunun başlarında bir yıldızın yörüngesinde dönecektir. Yerçekiminin bu tür malzemeler üzerindeki etkisi, bazıları gezegenimsi boyuta ulaşana kadar daha büyük ve daha büyük parçalar oluşturur.[1][2]
İlk öncül gezegenler daha fazla radyoaktif elemente sahipken radyoaktif bozunma[3] nedeniyle bu elementlerin miktarı zamanla azalmıştır. Radyoaktivite, çarpma ve yerçekimi basıncı nedeniyle oluşan ısınma, gezegen olma yolunda ilerlerken öngezegenlerin bazı kısımlarını eritmiştir. Erimiş bölgelerde daha ağır elementler merkeze doğru çökerken, daha hafif elementler yüzeye doğru yükselmiştir. Böyle bir süreç gezegen farklılaşması olarak bilinir. Bazı meteoritlerin bileşimi, farklılaşmanın bazı asteroitlerde de gerçekleştiğini göstermektedir.[4]
Güneş sistemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Güneş Sistemi söz konusu olduğunda, gezegenimsi cisimlerin çarpışmalarının birkaç yüz gezegen embriyosu yarattığı düşünülmektedir. Bu embriyolar Ceres ve Plüton'a benzemekte olup kütleleri yaklaşık 1022 ila 1023 kg ve çapları birkaç bin kilometredir.
Dev çarpışma hipotezine göre Ay, Güneş Sistemi tarihinin başlarında Theia adı verilen varsayımsal bir öngezegenin Dünya'ya devasa bir çarpışması sonucu oluştuğu öne sürülmektedir.
İç Güneş Sistemi'nde, az ya da çok bozulmadan hayatta kalan üç öngezegen Ceres, Pallas ve Vesta asteroidleridir. Psyche muhtemelen bir öngezegenin dış, kayalık katmanlarını sıyıran başka bir nesneyle şiddetli bir çarpma ve kaçma olayından kurtulmuştur.[5] Asteroid Metis de Psyche'ninkine benzer bir köken geçmişine sahip olabilir.[6] Asteroid Lutetia da bir öngezegene benzeyen özelliklere sahiptir.[7][8] Kuiper kuşağı cüce gezegenleri de birer öngezegen olarak adlandırılmıştır.[9]
Gözlemlenen öngezegenler
[değiştir | kaynağı değiştir]Şubat 2013'te gök bilimciler, uzak bir yıldız olan HD 100546'nın etrafındaki gaz ve toz diskinde oluşan aday bir öngezegenin ilk doğrudan gözlemini gerçekleştirmişlerdir. Daha sonraki gözlemler, gaz diskinde birkaç öngezegenin daha mevcut olabileceğini göstermektedir.[10][11][12]
Bir başka öngezegen olan AB Aur b, bir gaz devi için gözlemlenen en erken oluşum aşamasında olabilir. AB Aurigae yıldızının gaz diskinde yer almaktadır. AB Aur b tanımlanan en büyük ötegezegenler arasındadır ve yörüngesi Neptün'ün güneşe olan uzaklığının üç katı kadar uzaktadır. Subaru Teleskobu ve Hubble Uzay Teleskobu tarafından görüntülenmiştir.[13]
Halkalar, boşluklar, spiraller, toz konsantrasyonları ve öngezegensel disklerdeki gölgeler öngezegenlerden kaynaklanıyor olabilir. Bu yapılar tam olarak anlaşılamamıştır ve bu nedenle bir öngezegenin varlığının bir kanıtı olarak görülmemektedir.[14]
Öngezegenlerin disk üzerindeki etkisini incelemek için yeni ortaya çıkan bir yöntem, öngezegen disklerinin gaz hızı haritaları biçimindeki moleküler çizgi gözlemleridir.[15] HD 97048 b, disk kinematiği tarafından gaz hızı haritasında bir bükülme şeklinde tespit edilen ilk öngezegendir.[16] IM Lupi veya HD 163296 gibi diğer diskler de gaz hızı haritalarında benzer kıvrımlar göstermektedir.[17][18] HD 169142 b olarak adlandırılan bir başka aday dış gezegen ilk kez 2014 yılında doğrudan görüntülenmiştir.[19] HD 169142 b ayrıca bir öngezegen olduğuna dair birden fazla kanıt çizgisi göstermektedir.[20]
| Yıldız | Öte gezegen | Kütle | Dönme
süresi (yıl) |
Mesafe
(AU) |
Dünya'ya
olan uzaklığı (parsek) |
Keşif yılı | Tespit tekniği |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| HD 100546 | HD 100546 b
(tartışmalı[21]) |
4-13[22] | 249[23] | 53±2 | 108[24] | 2015[25] | Doğrudan görüntüleme |
| PDS 70 | PDS 70 b | 3±1 | 119 | 20±2 | 112[24] | 2018[26] | Doğrudan görüntüleme |
| PDS 70 | PDS 70 c | 8±4 | 227[23] | 34+6 -3 |
112 | 2019[26] | Doğrudan görüntüleme |
| HD 97048 | HD 97048 b | 2,5±0,5 | 956[23] | 130 | 184[24] | 2019[27] | Doğrudan görüntüleme |
| AB Aurigae | AB Aur b | 9 | 94±49 | 156[24] | 2022[28] | Doğrudan görüntüleme | |
| HD 169142 | HD 169142 b | 3±2 | 167[23] | 37.2±1.5 | 114 | 2023[29] | Doğrudan görüntüleme[30] |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Cessna, Abby (26 Temmuz 2009). "Planetesimals". Universe Today. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ Ahrens, T J (1 Mayıs 1993). "Impact Erosion of Terrestrial Planetary Atmospheres". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 21 (1): 525-555. doi:10.1146/annurev.ea.21.050193.002521. hdl:2060/19920021677
. ISSN 0084-6597. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ Cessna, Abby (2009). "Protoplanets". Universe Today. 24 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ McBride, Neil; Iain Gilmour; Philip A. Bland; Elaine A. Moore; Mike Widdowson; Ian Wright (2004). An Introduction to the Solar System. Cambridge: Cambridge University Press. s. 56. ISBN 9780521837354.
- ^ "NASA Selects Investigations for Future Key Planetary Mission". 30 Eylül 2015. 1 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Kelley, Michael S; Michael J. Gaffey (2000). "9 Metis and 113 Amalthea: A Genetic Asteroid Pair". Icarus. 144 (1): 27-38. Bibcode:2000Icar..144...27K. doi:10.1006/icar.1999.6266.
- ^ "BIG PIC: 2 Pallas, the Asteroid with Protoplanetary Attitude". Discovery Space. Discovery Communications. 8 Ekim 2009. 11 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2009.
- ^ Klotz, Irene (27 Ekim 2011). "ASTEROID FAILS TO MAKE IT BIG: A newly studied asteroid is actually a planetary building block that stopped growing". Discovery News. Discovery Communications. 7 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2011.
- ^ Alan Boyle (8 Ekim 2009). "Protoplanet frozen in time". MSNBC. 10 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2009.
- ^ "The Birth of a Giant Planet?". European Southern Observatory. 28 Şubat 2013. 17 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2013.
- ^ Quanz, Sasch P.; Amara, Adam; Meyer, Michael P.; Kenworthy, Matthew P.; Kasper, Markus; Girard, Julien H. (2013). "A young protoplanet candidate embedded in the circumstellar disk of HD 100546". Astrophysical Journal. L1. 766 (1). arXiv:1302.7122 $2. Bibcode:2013ApJ...766L...1Q. doi:10.1088/2041-8205/766/1/l1.
- ^ Garufi, A.; Quanz, S. P.; Schmid, H. M.; Mulders, G. D.; Avenhaus, H.; Boccaletti, A.; Ginski, C.; Langlois, M.; Stolker, T.; Augereau, J.-C.; Benisty, M.; Lopez, B.; Dominik, C.; Gratton, R.; Henning, T.; Janson, M.; Ménard, F.; Meyer, M. R.; Pinte, C.; Sissa, E.; Vigan, A.; Zurlo, A.; Bazzon, A.; Buenzli, E.; Bonnefoy, M.; Brandner, W.; Chauvin, G.; Cheetham, A.; Cudel, M.; Desidera, S.; Feldt, M.; Galicher, R.; Kasper, M.; Lagrange, A.-M.; Lannier, J.; Maire, A. L.; Mesa, D.; Mouillet, D.; Peretti, S.; Perrot, C.; Salter, G.; Wildi, F. (April 2016). "The SPHERE view of the planet-forming disk around HD 100546". Astronomy & Astrophysics (İngilizce). 588: A8. doi:10.1051/0004-6361/201527940 . ISSN 0004-6361. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ "Gigantic Jupiter-like alien planet observed still 'in the womb'". CBC News. 5 Nisan 2022. 5 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ Pinte, Christophe; Teague, Richard; Flaherty, Kevin; Hall, Cassandra; Facchini, Stefano; Casassus, Simon (1 Mart 2022). "Kinematic Structures in Planet-Forming Disks". arXiv:2203.09528 $2. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;:32isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Pinte, C.; van der Plas, G.; Ménard, F.; Price, D. J.; Christiaens, V.; Hill, T.; Mentiplay, D.; Ginski, C.; Choquet, E.; Boehler, Y.; Duchêne, G.; Perez, S.; Casassus, S. (1 Ağustos 2019). "Kinematic detection of a planet carving a gap in a protoplanetary disk". Nature Astronomy. 3 (12): 1109-1114. arXiv:1907.02538 $2. Bibcode:2019NatAs...3.1109P. doi:10.1038/s41550-019-0852-6. ISSN 2397-3366. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Verrios, Harrison J.; Price, Daniel J.; Pinte, Christophe; Hilder, Thomas; Calcino, Josh (1 Temmuz 2022). "Kinematic Evidence for an Embedded Planet in the IM Lupi Disk". The Astrophysical Journal. 934 (1): L11. arXiv:2207.02869 $2. Bibcode:2022ApJ...934L..11V. doi:10.3847/2041-8213/ac7f44. ISSN 0004-637X. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Calcino, Josh; Hilder, Thomas; Price, Daniel J.; Pinte, Christophe; Bollati, Francesco; Lodato, Giuseppe; Norfolk, Brodie J. (1 Nisan 2022). "Mapping the Planetary Wake in HD 163296 with Kinematics". The Astrophysical Journal. 929 (2): L25. arXiv:2111.07416 $2. Bibcode:2022ApJ...929L..25C. doi:10.3847/2041-8213/ac64a7. ISSN 0004-637X. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Reggiani, Maddalena; Quanz, Sascha P.; Meyer, Michael R.; Pueyo, Laurent; Absil, Olivier; Amara, Adam; Anglada, Guillem; Avenhaus, Henning; Girard, Julien H.; Carrasco Gonzalez, Carlos; Graham, James; Mawet, Dimitri; Meru, Farzana; Milli, Julien; Osorio, Mayra (1 Eylül 2014). "Discovery of a Companion Candidate in the HD 169142 Transition Disk and the Possibility of Multiple Planet Formation". The Astrophysical Journal. 792 (1): L23. arXiv:1408.0813 $2. Bibcode:2014ApJ...792L..23R. doi:10.1088/2041-8205/792/1/L23. ISSN 0004-637X. 9 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Hammond, Iain; Christiaens, Valentin; Price, Daniel J.; Toci, Claudia; Pinte, Christophe; Juillard, Sandrine; Garg, Himanshi (1 Şubat 2023). "Confirmation and Keplerian motion of the gap-carving protoplanet HD 169142 b". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 522 (1): L51-L55. arXiv:2302.11302 $2. Bibcode:2023MNRAS.522L..51H. doi:10.1093/mnrasl/slad027. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Rameau, Julien; Follette, Katherine B.; Pueyo, Laurent; Marois, Christian; Macintosh, Bruce; Millar-Blanchaer, Maxwell; Wang, Jason J.; Vega, David; Doyon, René; Lafrenière, David; Nielsen, Eric L.; Bailey, Vanessa; Chilcote, Jeffrey K.; Close, Laird M.; Esposito, Thomas M. (1 Haziran 2017). "An Optical/Near-infrared Investigation of HD 100546 b with the Gemini Planet Imager and MagAO". The Astronomical Journal. 153 (6): 244. arXiv:1704.06317 $2. Bibcode:2017AJ....153..244R. doi:10.3847/1538-3881/aa6cae. ISSN 0004-6256. 1 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Quanz, Sascha P.; Amara, Adam; Meyer, Michael R.; Girard, Julien H.; Kenworthy, Matthew A.; Kasper, Markus (1 Temmuz 2015). "Confirmation and Characterization of the Protoplanet HD 100546 b—Direct Evidence for Gas Giant Planet Formation at 50 AU". The Astrophysical Journal. 807 (1): 64. arXiv:1412.5173 $2. Bibcode:2015ApJ...807...64Q. doi:10.1088/0004-637X/807/1/64. ISSN 0004-637X. 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ a b c d "Orbital Period Calculator | Binary System". www.omnicalculator.com (İngilizce). 1 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ a b c d Gaia Collaboration (1 Kasım 2020). "VizieR Online Data Catalog: Gaia EDR3 (Gaia Collaboration, 2020)". VizieR Online Data Catalog: I/350. Bibcode:2020yCat.1350....0G. 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ "HD 100546 | NASA Exoplanet Archive". exoplanetarchive.ipac.caltech.edu. 17 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ a b "PDS 70 | NASA Exoplanet Archive". exoplanetarchive.ipac.caltech.edu. 19 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ "HD 97048 | NASA Exoplanet Archive". exoplanetarchive.ipac.caltech.edu. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ "AB Aur | NASA Exoplanet Archive". exoplanetarchive.ipac.caltech.edu. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ "HD 169142 | NASA Exoplanet Archive". exoplanetarchive.ipac.caltech.edu. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2023.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;:52isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Thread on the definition of a protoplanet (Minor Planet Mailing List : July 15, 2011) (İngilizce)
