Tuvaca

Tuvaca
тыва дыл tıva dıl
Ana dili olanlar	Rusya (Tuva Özerk Cumhuriyeti)
Konuşan sayısı	250.000-300.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Türki diller Şaz Türkçesi Sibirya grubu Güney kolu Sayan dilleri Tuvaca
Yazı sistemi	Kiril alfabesi Eski alfabe: Latin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-2	tyv
ISO 639-3	tyv
Glottolog	tuvi1240

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili (Tuvaca: тыва дыл / tıva dıl), Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

Tuvaca konuşan biri

Tuva Cumhuriyeti

Göktürk Kitabeleri - Yazıyı taşıyan en eski belge Tuva'da Kızıl şehrinde bulunmaktadır.

Tuvaca, söziçi ve sözsonu d seslerinin durumu açısından ele alındığında Yakutçaya, y- sesinin ç- sesine gelişimi açısından Hakasçaya yakındır denebilir. Şorcanın Tatarca ve Tuvaca arasında bir Türk dili olması Tuvaca ve Şorca arasında tercüman olmadan anlaşılması yakınlığın göstergesidir.

Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti ve Tuva Cumhuriyeti'nin resmî dil olup 1940'tan beri de zorla kabul ettirilen Kiril alfabesi ile yazılmaktadır. Rusçanın Kiril alfabesinde bulunmayan üç harf eklemesi yapılmıştır.

Ek Harfler;

• Ң ң (Tuvacada "ñ" (birleşik ng)
• Ө ө (Tuvacada "ö")
• Ү ү (Tuvacada "ü")

Bu harfler Kiril alfabesinde türetildikleri harften hemen sonra gelirler; örneğin: Н, Ң ; О, Ө ; У, Ү olarak takip eder.

Dilde olduğu gibi kültürde de Moğol tesiri vardır. Tuva Türkçesi 1930'a kadar Eski Uygur alfabesi ya da Moğol alfabesi da denilen alfabe ile yazı yaşamını devam ettirmiştir. Kısa bir süre bağımsız olan Tuva Cumhuriyeti'nde Türk Latin Alfabesi de kullanılmış fakat daha sonra SSCB'nin işgalinden sonra 1940'tan itibaren Kiril alfabesi mecburi olmuş ve bu alfabe ile yazı yaşamını sürdürmektedir.

Tuvaca, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, yüzey bilimi (jeomorfoloji) bileşik kelimelere, son ekler ekleyerek kelime türetirler. Örnek: [teve] 'deve' demektir, [teve-ler] 'develer', [teve-ler-im] 'develerim', [teve-ler-im-den] 'develerimden' gibi.

Ç ayrımı

Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan gibi Türk dillerindeki y ile başlayan Türkçe asıllı sözler, Kırgızcada c, Kazakçada j, Yakutçada s değişimine uğramışken Tuvacada ise ç ile söylenir. Çeñge (yenge), çılan (yılan), yıl (çıl), çurt (yurt), çeen (yeğen), çem (yemek), çedi (yedi,7), çarış (yarış), çarık (yarık), çañgı (yankı), çag (yağ) gibi.

Söziçinde D varlığı

Eski Türk dilindeki söz ortası "d" sesi, günümüzde çoğu Türk dilinde "y" harfine dönüşmüşken Tıva Türkçesinde değişime uğramamıştır. "adak", son (ayak sözünden), "bedik" (yüksek, Türkiye Türkçesinde "büyük" sözüne dönüşmüştür), "kuduk" (kuyu), "kuduruk" (kuyruk),"küdee" (güvey, damat)

Yazı sistemi

Tuvaca şimdi Kiril Alfabesini kullanmadan önce Latin Alfabesini kullandılar. Latin Alfabesinden önce Uygurlardan Moğollara geçen Uygur Alfabesini (bu alfabe aslında Sogdlardan alınmıştır denilir) kullandılar. Tuvaların şu anda kullanmadıkları Göktürk Alfabesi millî alfabeleridir.

Orhun alfabesi

Ana madde: Orhun alfabesi

Tuvaların eskiden kullandıkları ilk ve ulusal alfabe Orhun alfabesi adı da verilen Turan coğrafyasının Türk alfabesidir.

- Tuba (Eski Türk alfabesinde v harfi olmayıp b harfi vardı). Eski Türk dilinde Tuva için Tuba, Toba sözleri kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde Tuva, Tıva, Tofa şeklinde kullanımları vardır.

Uygur alfabesi

Ana madde: Uygur alfabesi

Uygur alfabesi diye tanınmış Sogd menşeli alfabeyi Uygur Türkleri Moğollara öğretmişler ve Moğollar da yakın zamana kadar bu alfabeyi kullanmışlardır. Moğollara yakın olan Tuvalar da bu alfabeyi bir zaman süresince kullandılar. Bu alfabe sonradan oluşan Moğolca ve Mançu alfabelerinin ilk örneğidir. 18 harften oluşur, 4'ü seslidir. Yukarıdan aşağıya doğru yazılır.

"Kutadgu Bilig", Uygur Alfabesi ile de yazılmıştı

Tuva Halk Cumhuriyeti'nin 24 Kasım 1926 - 28 Haziran 1930 tarihler arasında kullanılan Uygur harfli bayrağı

Uygur alfabesiyle Uygur Devleti döneminde yazılmış yazılı nesirler:

1. Altun Yaruk
2. İki Kardeş Hikâyesi
3. Sekiz Yükmek

Günümüz Tuvaların dini olan Budizm ile ilgili bilgilerin yanı sıra günümüz Tuva Türkçesi ile benzerlikler epey dikkat çekicidir.

Eski Uygur yazmalarındaki Türkçe ile günümüz Tuva Türkçesinin karşılaştırılması

Eski Uygur dili	Tuva dili	Türkiye Türkçesi
töşek	döjek	döşek
ödürek	ödürek	ördek
kuduruk	kuduruk	kuyruk
baştıñ	baştıñ	ilki, önceki
biçe	biçe, biçii	küçük, ufak
arıg	arıg	temiz, arı-duru
çam	şam	dava, itiraz
kevirgençig	keergençig	zavallı
irbiç	irbiş	pars
yalım	çalım	kaya

Latin alfabesi

Tuva Halk Cumhuriyeti armasında Latin esaslı alfabeye örnek. Şöyle yazıyor "PYGY TELEGEJNIŅ PROLETARLARЬ POLGAŞ TARLATKAN ARATTARЬ KATTЬƵЬŅAR".

1930 yılında Monguş Lopsan-Çimit isminde bir Tuva Budist keşiş tarafından tasarlanmıştır.

A B C D E F G Ƣ I J K L M N Ꞑ O Ɵ P R S Ş T U V X Y Z Ƶ Ь

a в c d e f g ƣ i j k l m n ꞑ o ө p r s ş t u v x y z ƶ ь

Örnek: Pirgi tьвa dьldьņ yƶykteri - Birinci Tıva (Tuva) dili alfabesi

A a	B ʙ	C c	D d	E e	F f	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	K k	L ʟ	M m	N n	Ꞑ ꞑ
O o	Ө ө	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	W w	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ƅ ƅ

Günümüz Tuva Kiril ve ilk Tuva Latin alfabelerinin karşılaştırılması

Kiril	Latin	Kiril	Latin	Kiril	Latin	Kiril	Latin
А а	A a	И и	I i	П п	P p	Ч ч	С с
Б б	B в, P p	Й й	J j, Ɉ ɉ	Р р	R r	Ш ш	Ş ş
В в	B в, V v	К к	K k	С с	S s	Щ щ	-
Г г	G g, Ƣ ƣ	Л л	L l	Т т	T t	Ъ ъ	-
Д д	D d, T t	М м	M m	У у	U u	Ы ы	Ь ь
Е е	E e	Н н	N n	Ү ү	Y y	Ь ь	-
Ё ё	-	Ң ң	Ꞑ ꞑ	Ф ф	F f	Э э	E e
Ж ж	Ƶ ƶ	О о	O o	Х х	X x	Ю ю	-
З з	Z z	Ө ө	Ө ө	Ц ц	S s	Я я	-

Misal olarak,

Tuva Latin alfabesinin harfleri	PYGY TELEGEJNIN̨ TYRKTERI KATTЬƵЬN̨AR!
Günümüz Tuva Kiril alfabesi ile	Бүгү делегейниң Түрктери каттыжыңар!
İngilizce	All the world's Turkic peoples, unite!
Türkiye Türkçesinde Manası	Bütün dünyadaki Türk soyu, birleşiniz!

Kiril alfabesi

1943 yılında Latin harflerin yerine Sovyet Rusların baskısı üzerine Kiril alfabesine geçilmiştir.

А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а б в г д е ё ж з и й к л м н ң о ө п р с т у ү ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

Rus alfabesinde bulunmayan üç harf eklemesi yapılmıştır.

Ek Harfler

Ң ң (tuvaca „ng“) Ө ө (tuvaca „ö“) Ү ү (tuvaca „ü“)

Bu harfler Kiril alfabesinde türetildikleri harften hemen sonra gelirler; örneğin: Н, Ң ; О Ө ; У, Ү olarak takip eder.

Dilde olduğu gibi kültürde de Moğol etkisi büyüktür. Tuvaca 1930'a kadar Moğolların da kullandığı Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Kısa bir süre bağımsız olan Tuva Cumhuriyeti'nde Türk Latin Alfabesi de kullanılmış fakat daha sonra SSCB’nin ilhakından sonra 1940'tan itibaren Kiril alfabesi ile yazılmaktadır.

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Tuva alfabesi

Tuva Cumhuriyeti

A (A), Б (B), Ж (j), Ч (Ç), Д (D), Э (E), Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur), Ф (F), Г (G), Х (H), Ы (ı), И (İ), К (K), Л (L), М (M), Н (N); Ң (ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir), O (O), Ө (Ö), П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), Y (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)

Tıva Alfabesi:

Tuva Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN	Tuva Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN
А а	A	A	П п	P	P
Б б	B	B	Р р	R	R
В в	V	V	С с	S	S
Г г	G	G	Т т	T	T
Д д	D	D	У у	U	U
Е е	E /YE	E	Ү ү	Ü	Ü
Ё ё	YO	kaldırılmalı	Ф ф	F	F
Ж ж	j	j	Х х	H	H
З з	Z	Z	Ц ц	TS	kaldırılmalı
И и	İ	İ	Ч ч	Ç	Ý
Й й	Y	Y	Ш ш	Ş	Ş
К к	K	K	Щ щ	ŞÇ	kaldırılmalı
Л л	L	L	Ъ ъ	Kesme işareti	"
М м	M	M	Ы ы	I	I
Н н	N	N	Ь ь	inceltme işareti	'
Ң ң	n	ñ	Э э	E	E
О о	O	O	Ю ю	YU	kaldırılmalı
Ө ө	Ö	Ö	Я я	YA	kaldırılmalı

Altay Tuvacasında, Türk dünyasının diğer bölgelerinde hemen hemen hiç görülmeyen birtakım arkaik özellikler görülebilmektedir. Mesela bu Tuvaca ağız, bir adaγ-dilidir, yani Eski Türkçe’deki "δ"sesi bugün bazı Türk dillerinde "y" sesine, bazılarında ise "z" sesine dönüştüğü halde, Altay Tuvacası’nda (ve Tuvaca’da) "d" sesine dönüşmüştür. Bir diğer arkaik özellik ise, zarffiil ekleriyle kurulan bağımlı sıralı cümlelerin (periodische Kettensätze) Altay Tuvalarının dilinde çok yaygın olarak kullanılmasıdır.

Sayılar

0 тик (tik)1 бир (bir), 2 ийи(iyi), 3 үш (üş), 4 дѳрт (tört), 5 беш (beş), 6 алды (aldı), 7 чеди (çedi), 8 сес (ses), 9 тос (tos),
10 он (on), 20 чеебри (çееbri),30 үжен (üjen), 40 дөртен (dörden), 50 бежен (bejen), 60 алдан (aldan), 70 чеден (çeden), 80 сезен (sezen), 90 тозан (tozan)
100 чүс (çüs), 1000 муң (muñ)

Tuva ve Kırgız Türkçelerinde sıra sayıları karşılaştırması

Türkçe	Tuvaca	Kazakça	Kırgızca
birinci	birgi	birinşi	birinçi
ikinci	iyigi	ekinşi	ekinçi
üçüncü	üşkü	üşinşi	üçünçü
dördüncü	dörtkü	törtünşü	törtünçü
beşinci	beşki	besinşi	beşinçi
altıncı	aldıgı	altınşı	altınçı
yedinci	çedigi	jetinşi	cetinçi
sekizinci	seski	segizinşi	segizinçi
dokuzuncu	tosku	togısınşı	toguzunçu
onuncu	ongu	onınşı	onunçu
yirminci	çeerbigi	jıyırmanşı	cıyırmançı

Renkler

Tuva Türkçesinde renk sözü "öñ" demektir. Ak (ak, beyaz), kara (kara, siyah), kök (gök, mavi), kızıl (kızıl, kırmızı), sarıg (sarı), nogaan (yeşil), hüreñ (kahverengi).

Bilinmesi gerekenler

Tuvacada söz (kelime) sonundaki ç, günümüzde şye dönüşmüştür (3-üş).

Tuvacada t, tonlulaşarak günümüzde d ye dönüşmüştür (6-aldı).

Tuvacada g nin düşmesi ile birlikte kendisinden sonra gelen ünlü de düşmüştür (8-ses, 9-tos).

Azerbaycan ve Türkmenistandaki gibi söz başlarında genelde t yerine d kullanımı vardır. Daş (taş), dajık sug (taşkın su), dan(tan), daştıı (dışarı, dış), der (ter), dovurak (toprak), doozun (toz), duzak (tuzak), duzaar (tuzlamak), dus (tuz), dıgış (tıkışık), dırbak (tırnak), dırgak (tarak) v.b.

Tuva dilinde diğer dillerin aksine geçmiş hayat çizgisinin önünde, gelecek ise arkasında yer alır. Bu nedenle Tuvalar, songgaar (geri gitmek) sözcüğünü geleceği, burungaar (ileri gitmek) sözcüğünü de geçmişi ifade etmek amacıyla kullanırlar.

Dilbilgisi

Ünlüler

Tuvaada 8 ünlü var. а (a), е/э (e), и (i), о (o), ө (ö), у (u), ү (ü), ы (ı)

Uzun ve kısa ünlüler

Sekiz ayrı ünlü uzun veya kısa olabilir.
ол (ol) - o
оол (ool) - oğul
дүн (dün) - gece
дүүн (düün) - dün

Kargıraa Ünlüler

аът (a't) - at (hayvan)
ат (at) - ad,isim

bunun istisnası durumlar da vardır.
каш - kaç, nasıl

Tuvaca, Türkçe ve Kırgızca şahıs zamirleri karşılaştırılması

Türkçe - Kırgızca - Tuvaca
ben- men- men
sen- sen- sen
o- al- ol
biz- biz- bis
siz- siz, sizder, siler- siler
onlar- alar- olar

Zamirlerin –nıkı, -nıyı, - nıı, -nii vb. eklerle birleşimi

Kırgızca -Türkçe - Tuvaca
meniki-benim- meeñii
seniki – senin -señii
anıkı – onun -ooñuu
bizdiki – bizim--bistii, bisternii,
sizdiki, sizderdiki, silerdiki – sizlerin-silerlernii
alardıkı - onların-olarnıı

Kızıl Şehir Meydanı ve Tiyatro Binası

Soru sıfatları

kaş, kaşıl (kaç)?, kaş kiji (kaç kişi), kayı (hangi), kayı bajın (hangi ev)?, çeje, çejel (kaç), çeje mal (kaç sığır)?, kandıg (nasıl, hangi), kandıg kiji (nasıl kişi)?

Düşürmeler

Tuva Türkçesinin öteki Türk lehçeleri ile karşılaştırıldığında belirgin özelliği düşürmelerin çok yaygın olmasıdır. Ses (sekiz), aas (ağız) v.b. Fakat ünsüzlerini düşüren bazı sözler ek aldıklarında aslına dönerler. aas (ağız) aksım-askım (ağzım), ool (oğul), oglum (oğlum), bört (börk) börgüm (börküm), v.b.

Örnek

Ада чокта чартык өскүс, Ава чокта бүдүн өскүс.

Кырган аьт орук часпас.

Tuva edebiyatı

Ana madde: Tıva yazarlar listesi

Ana madde: Tuva edebiyatı

Tuva Türklerine özgü gelişmiş bir edebiyat bulunmaktadır. Önemli yazarlar arasında Çoodu Kara-küske, Viktor Kök-ool, Stepan Sarıg-ool ve Salçak Toka sayılabilir.

XX. yüzyılda edebi dil haline gelen Tuva Türkçesinin önemli yazarları:

• Aleksey Arapçor (Арапчор, Алексей Дугерович) (1924)
• Hovalıg Artık (Артык, Ховалыг Хом-Оттуковна) (1951)
• Aleksandr Darjay (Даржай, Александр Александрович) (1944)
• Eduard Dongak (Донгак, Эдуард Люндупович) (1941)
• Dorju Monguş (Монгуш, Доржу Баянович) (1939—1992)
• Monguş Ölçeyool (Олчей-оол, Монгуш Кунгаевич) (1934—1996)
• Mannay Oorjak (Ооржак, Маннай Намзыраевич) (1892—1968)
• Çançıhoo Oorjak (Ооржак, Чанчы-Хоо Чапаажыкович)(1895—1962)
• Oleg Saganool (Саган-оол, Олег Карламович) (1913—1971)
• Vladimir Serenool (Серен-оол, Владимир Седипович) (1942—1994)
• Oleg Suvakpit (Сувакпит, Олег Одербеевич) (1926)
• Salim Sürünool (Сюрюн-оол, Салим Сазыгович) (1924—1995)
• Yekaterina Tanova (Танова, Екатерина Дуктуг-ооловна) (1930)
• Salçak Toka-Kol Tııkı (Тока, Салчак Калбакхорекович-Кол Тыыкы) (1901—1973)
• Baazanay Tülüş (Тюлюш, Баазанай Халдааевич) (1890—1951)
• Baykara Hövenmey (Ховенмей, Байкара Дамчаевич) (1915—1972)
• Leonid Çadamba (Чадамба, Леонид Борандаевич) (1918—1987)
• Kuular Çerligool (Черлиг-оол, Куулар Чашпынмаевич) (1940)
• Saylıkmaa Kombu (комбу, сaйлыкмaa сaлчaккызы) (1960-)

Sık kullanılan cümleler

Tuvaca /Tıva dıl /Тывa дыл

Evet/iye/ ийе

Sen /sen/ сен

Hayır, yok /çok/чок

Merhaba, selam /ekii/Экии

Hoşça kal, güle güle / bayırlıg/бaйырлыг

Nasılsınız?/Kayı hire tur siler/Кайы хире тур силер?

Teşekkür ederim/çettirdim/четтирдим

Kim/kım/кым

Ne/çü/чү

ne zaman/kajan/кaжaн

anlamadım/bilbedim/билбедим

saat kaç/şag kaş/шaг кaш

bilmiyorum/bilbes men/ билбес мен

Tuvalarda erkek-kadın adları ve soyadları

Ana madde: Tuva Türklerinde kişi adları

Erkek adları: Adıg-ool, Alaş, Arbak, Ak-ool, Aydıñ, Bagay-ool, Balçır, Bayır, Bayındı, Buyan, Daş-ool, Delger, Demir, Demir-ool, Dozuraş, Kara-kat, Kara-ool,Kañ-ool,Kejik, Kejiktig, Kök-ool, Mergeldey,Möñgün-ool, ortun-ool, Öner-ool, Örgeleer, Sagaan-ool- Sarıg-ool, Sedip, Uran-ool,Uynuk-ool,Hayajık, Herel, Hüler,Hüler-ool, Çeçek-ool, Çeçen-ool, Çiñgis, Ezir-ool, Eker-ool gibi.

Kadın adları: Aldınay, Aldın-kıs, Arjaana, Ak-kıs, Barıñmaa, Belekmaa,Belek-kıs, Darıy, Darıymaa, Doluma, Dolçutmaa, Dolzat, Mañnay, Mañmaa, mendi, Meñgi, Olça, Orjutmaa, Ortumaa,Oyumaa,Önermaa, Örgeldey, Salbak, Salbakay, Sarıg-kıs, Sereñmaa, Serjiñmaa, Sırga, Ünçermaa, Hajıtmaa, Herelmaa, Hüreñ, Hürgül, Çeçek, Çeçekmaa, Çüsükey, Çısıñmaa, Eremaa gibi.

Ortak Erkek-Kadın adları: Aydıs, Bayır, Belek, Dadar, Dambış, Kama, Kökey, Maajık, Mañnay, Sayın, Saydaş, Sarıg, Heymerek, Çeçen, Şañgır, Ertine gibi.

Sülale ve soy adları: Adıg-Tülüş, Ak, Ak-Moñguş, Bay-Kara, Baraan, Dargat, Doñgak, İrgit, Kara-Doñgak, Kara-Moñguş, Kara-Sal, Kol, Kuular, Küjüget, Kırgıs, Maadı, Moñguş, Ondar, Oorjak, Oyun, Öölet, Saaya, Salçak, Sartııl, Sarıg-Doñgak, Sarıglar, Sat, Soyan, Tumat, Tülüş, Hertek, Hovalıg, Homuşku, Çoodu, Şalık gibi.

Akrabalık adları

Kırgan-avay (nine), Kırgan-açay (dede), avay (ana), açay (baba), duñmam (kardeş), akıy (amca, ağbi), çaavay/çeñgey (yenge), daay (dayı), küüy (dayının eşi), ugbay (abla), çestey (enişte), kuda/kudagay (dünür).

Tuva yörelik ağızları

Ülkenin resmî dili daha çok batı bölgesinin dilidir. Her bölgenin kendine özgü ağzı vardır. Resmi dil Kızıl ve yöresinin dilinden ortaya çıkarılmıştır. Tuva'nın batısındaki Baytayga ağzı ise Orta Asya ve Türkiye'ye en yakın olan ağzıdır. Tuva Resmi dilinde "ı" şeklinde olan ses Bay-Tayga ağzında Çağdaş Genel Türkçedeki "a" sesi korunmaktadır. Tuva veya günümüz Tuva halkının kullanımı ile Tıva (dil) Türkçesi 4 dialektiliği görülür: Orta (Çöön-Hemçik, Övür, Süt-Höl, Çaa-Höl, Ulug-Hem, Biy-Hem bölgeleri); batı (Barıın-Hemçik, Bay-Tayga, Möngün-Tayga bölgeleri); güneydoğu (Çedi-Höl, Tandı, Tes-Hem, Erzin bölgeleri); kuzeydoğu (Toju) ve Kaa-Hem, Tere-Höl ağızları (ayalgaları).

• Toju ağzı
• Baytayga ağzı

Tuvaca Kiril- Latin-okunuş karşılaştırmaları

Шыян ам. Буруңгуңуң мурнунда, теве кудуруу черге дөжелип те мыйызы дээрге шаштыгып турар шагда дөртен бир угаанныг хаан чоруптур оо.

Şıyan am. Buruñguñuñuñ murnunda, teve kuduruu çerge döjelip te mıyızı deerge şaştıgıp turar şagda dörten bir ugaannıg haan çoruptur oo.

İşte böyle! Çok eskiden, deve kuyruğunun yere değip, teke boynuzunun göğe uzandığı çağda kırk bir yaşında akıllı bir han yaşarmış.

Türkiye Türkçesi-Tuvaca- Göktürkçe karşılaştırmaları

Türkiye Türkçesi	Tuvaca	GökTürkçe	Kazakça
Dört	dört	tört	tört
Yıl	çıl	yıl	jıl
Üç	üş	üç	üş
dil	dıl	til	til
doy-	tod-	tod-	toy-
uyu-	udu-	udı-	uyı-
deniz	dalay	taluy	teniz
kemik	söök	siñük	süyek
köpek	ıt	ıt	it
kutsal	ıdıg	ıduk	kiyeli

Ayrıca bakınız

• Doğu Tıva diyalektleri
• Tofaca
• Tuha dıl
• Şor Türkçesi
• Tuva Türkçesi
• Tano dilleri
• Duhaca
• Duhalar
• Soyot Tuka Türkçesi
• Tu'va dil
• Kök Monçakça
• Uygur-Oğuz dilleri

Tuvaca karşılaştırmalı sözlükler

• Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Тыва-англи англи-тыва сөстүк (Tyvan-English English-Tyvan Dictionary). Kyzyl, 2002.
• Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Tuvan dictionary. München: Lincom Europa, 2003. ISBN 3895865281 (errata)
• Arıkoğlu, Ekrem, & Kuular, Klara. Tuva Türkçesi sözlüğü (Tuvan Turkish Dictionary). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. ISBN 9751616387 / 9789751616388 / 975-16-1638-7.
• Mongush, D. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1980.
• Mongush, D. A. Орус-тыва өөредилге словары / Русско-тувинский учебный словарь (Russian-Tuvan learner's dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1988. ISBN 520000330X
• Mongush, D. A. (ed.) Краткий русско-тувинский словарь (Short Russian-Tuvan dictionary). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1994.
• Mongush, D. A. (ed.) Тыва дылдың тайылбырлыг словары : Сөстерниң болгаш быжыг сөс каттыжыышкыннарының уткалары орус дылче очулга. Том I. А-Й/ Толковый словарь тувинского языка : с переводом значений слов и устойчивых словосочетаний на русский язык (Explanatory dictionary of the Tuvan language : With a translation of the meaning of words and idioms in the Russian language. Volume I. A-J). Novosibirsk: Nauka, 2003. ISBN 5020297062
• Mongush, D. A. Tïva-Türk slovar' / Tuvaca-Türkçe sözlük. Kyzyl: Tïvanïŋ gumanitarlïg šinčilelder institudu, 2005. ISBN 5-9267-0103-1
• Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen / Tuvacanın Sözvarlığı - Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz, 2007. ISBN 3447054999
• Ondar, B. K. Топонимический словарь Тувы (Toponymical dictionary of Tuva). Abakan, 2004. ISBN 5781002855
• Pal'mbakh, A. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow, 1953.
• Pal'mbakh, A. A. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow, 1955.
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том I. А-Б (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume I. A-B). Novosibirsk: Nauka, 2000. ISBN 5020323039
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том II. Д, Ё, И, Й (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume II. D, Jo, I, J). Novosibirsk: Nauka, 2002. ISBN 5020286974
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том III. К, Л (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume III. K, L). Novosibirsk: Nauka, 2004. ISBN 5020323047
• Tenishev, È. R. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow: Izdatel'stvo sovetskaja ènciklopedija, 1968.
• Zabelin, V. I., Zabelina, G. A., & Tsetsegdari, U. Six-language dictionary of birds names of Tuva and Western Mongolia. Novosibirsk: SO RAN, 1999.

Tuvaca ile ilgili dilbilim çalışmaları

• Bičeldey K. A. Фарингализация в тувинском языке (Pharyngealisation in the Tuvan language). Kyzyl: Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta, 1999.
• Chadamba, Z. B. Тоджинский диалект тувинского языка (The Tozhu dialect of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1974.
• Dambyra, I. D. Vokalizm kaa-xemskogo govora v sopostavlenii s drugimi govorami i dialektami tuvinskogo jazyka [Vocalism of the vernacular of Kaa-Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language]. Novosibirsk, ID "Sova", 2005.
• Doržu, M. D. Бай-тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка [The vernacular of Bay-Tayga in the dialect system of the Tuvan language]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2002.
• Khabtagaeva, Baiarma. Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan. Turkic Languages 8, 191-197. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2004. PDF
• Khabtagaeva, Baiarma. Mongolic loanwords of Turkic origin in Tuvan. Turkic Languages 9, 85-92. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005.
• Khabtagaeva, Baiarma. The Intensity of Mongolian Influence in the Tuva Language. Acta Orientalia Hungarica 59 (1), 85-94. Budapest: Akademiai Kiado, 2006.
• Mart-ool, K. B. 5-9 Класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы (Tyvan Language Teacher's Methodology for Classes 5-9). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2002. ISBN 5765502296
• Mongush, D. A. (ed.). Тыва орфографияның болгаш пунктуацияниң дүрүмнери (Tyvan Orthography and Punctuation Rules). Kyzyl: Respublika Tipografijazy, 2001. ISBN 5926700191
• Mongush, D. A., & Sat, Sh. Ch. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези (Development of the Tuvan language during the Soviet period). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1967.
• Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Тыва дылды келгениниң шинчилеп төөгүзүнүң очериги (An overview of the history of the study of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1964.
• Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка (Formation and development of the Tuvan national literary language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1973.
• Seren, P. S. Тере-хольский диалект тувинского языка [The Tere-Xol dialect of the Tuvan language]. Abakan: Izd-vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. H. F. Katanova, 2006.
• Tatarincev, B. I. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке (Semantic connections and relations of words in the Tuvan language). Moscow: Nauka, 1987.
• Ulamsurèngijn Cècègdar'. Obrazcy folklora i reči kobdoskix tuvincev [Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2003.

Dış bağlantılar

Vikipedi

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Tuvaca (tyv) sürümü

• [1]12 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı]
• (İngilizce)İngilizce-Tuvaca, Tuvaca-İngilizce sözlük29 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tuvaca ve folklorü materyalleri20 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• ТываВики-Tuva Vikipedisi
• - Tuva ve Kırgız Klavyesi
• Tıva Türkçesi- Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Sözlük17 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tıvacada en çok kullanılan cümleler
• Tıva Türkçesinde 100 Kelime13 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tıva Dilinde Çok Kullanılan Kelime ve Cümleler13 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Omniglot'ta Eski Uygur alfabesi24 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• (Rusça)Türk bitig - Old Turkic inscriptions, Texts, Translations4 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Orkhon Alphabet page from Omniglot7 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Gokturkish Keyboard by Isa SARI28 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• * (Kırgızca)glyph table (kyrgyz.ru)
• list of inscriptions (tonyukuk.net)
• Bilgitay Orhun Writer11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.)
• [ [Michael Everson]]'s Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Хөх Түрүгийн Бичиг (Moğolca)
• Tuva Kiril Alfabesi ile yazmağ programı29 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tuva Türkçesinde Kitap Kapakları
• Twitter Tuva Kitap Tanıtımları 10 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tumblr Tuva Kitap Görselleri3 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tuva Dil Kitapları 21 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tuva Dil Sözlüğü 22 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tuvaca (Tıva dıl) Sözlük 28 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.