Imperator Chongchjen
| Imperator Chongchjen 崇禎帝 | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Fayl:Chongzhen Emperor.jpg Min sulolasi qabrlari majmuasida saqlanib qolgan imperator Chongchjen portreti[1] | |||||||||
| Min sulolasining 17-imperatori | |||||||||
| Saltanat | 1627-yil 2-oktyabr – 1644-yil 25-aprel | ||||||||
| Taxtga chiqqan sana | 1627-yil 2-oktyabr | ||||||||
| Oʻtmishdoshi | Imperator Tianqi | ||||||||
| Davomchisi | Imperator Hongguang | ||||||||
| Xitoy imperatori | |||||||||
| Saltanat | 1627–1644 | ||||||||
| Oʻtmishdoshi | Imperator Tianqi (Min sulolasi) | ||||||||
| Davomchisi | Imperator Shunji (Sin sulolasi) | ||||||||
| Xin shahzodasi (信王) | |||||||||
| Mansab davri: | 1622–1627 | ||||||||
| Turmush oʻrtogʻi |
Imperatritsa Xiaojielie (turm. 1626; vaf. 1644) | ||||||||
| Farzandlari |
| ||||||||
| |||||||||
| Uy | Chju xonadoni | ||||||||
| Sulola | Min sulolasi | ||||||||
| Otasi | Imperator Taichang | ||||||||
| Onasi | Imperatritsa Dowager Xiaochun | ||||||||
| Imzosi: |
 | ||||||||
Imperator Chongchjen (xit. an’anaviy 崇禎帝, soddalashtrilgan 崇祯帝, pinyin: Chóngzhēn Dì; 1611-yil 6-fevral - 1644-yil 25-aprel), shaxsiy ismi Chju Yujian, xushmuomala ismi Deyue (德約),[2] Min sulolasining 17- va oxirgi imperatori, shuningdek, Manjur Sin istilosidan oldin Xitoyni boshqargan oxirgi etnik Xan edi. U 1627-yildan 1644-yilgacha hukmronlik qildi. „Chongchjen“ uning hukmronligi davri nomi boʻlib, „hurmatli va xayrli“ degan maʼnoni anglatadi.
Chju Yujian imperator Taychanning oʻgʻli va imperator Tyanqining ukasi boʻlib, 1627-yilda taxtga oʻtirgan. U dehqonlar qoʻzgʻolonlariga qarshi kurashgan hamda shimoliy chegaralarni manjurlarga qarshi kurashda himoya qila olmagan. 1644-yilda qoʻzgʻolonchilar poytaxt Pekinga yetib kelganida, u oʻz joniga qasd qildi va Min sulolasini tugatdi. Shundan soʻng Manjurlar Sin sulolasini tuzishdi.
1645-yilda oʻzini Hongguang nomi bilan Janubiy Min imperatori deb eʼlon qilgan Chju Yusong imperator Chongchjenga „Sizong“ maʼbad nomini berdi. Tarixiy matnlarda „Sizong“ imperator Chongchjenning eng keng tarqalgan maʼbad nomidir. Janubiy Min hukmdorlari „Sizong“ni dastlab „Yizong“ (毅宗)ga, keyin esa „Veyzong“ ga oʻzgartirishgan. Sin sulolasi davrida imperator Chongchjenning maʼbadi nomi „Huaizong“ (懷宗)ga oʻzgartirildi.
Yoshlik yillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chju Yujian imperator Taychan (Chju Changluo)ning past martabali kanizaklaridan biri Liu xonimdan tugʻilgan beshinchi oʻgʻli edi. Chju Yujian toʻrt yoshga toʻlganda onasi nomaʼlum sabablarga koʻra otasi tomonidan qatl etilgan va yashirincha dafn etilgan. Keyin Chju Yujianni otasining boshqa kanizaklari asrab olishdi. U birinchi boʻlib Konsort Kang tomonidan tarbiyalangan va kanizak uning akasi Chju Youxiaoni asrab olganidan keyin uni Konsort Zhuang tarbiyalagan.
Imperator Taychanning Chju Yusyao va Chju Yuszyandan boshqa barcha oʻgʻillari balogʻatga yetmasdan vafot etishgan. Chju Yujian nisbatan yolgʻiz, ammo tinch muhitda oʻsgan. 1620-yilda imperator Taychan vafot etgandan soʻng Chju Yujianning katta akasi Chju Yusyao otasi oʻrnini egalladi va imperator Tyanqi sifatida taxtga oʻtirdi. U Chju Yuszyanga „Xin shahzodasi“ (信王) unvonini berdi va vafot etgan Chju Yujianning onasi Liu xonimni „Konsort Xian“ (賢妃) unvoniga sazovor qildi. Imperator Tyanqi davrida hukumatni boshqargan amaldor Vey Chjungsyandan qoʻrqqan Chju Yujian 1627-yilda akasi tomonidan hukumatga chaqirilguniga qadar kasallik bahonasida imperator hukumat majlislariga borishdan qochib yurdi. Oʻsha paytda imperator Tianqi ogʻir kasal edi va Chju Yujian kelajakda Vey Chjungxianga tayanishini xohlardi.[3]
Hukmronlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]1627-yil oktyabr oyida imperator Tyanqi vafot etganida uning merosxoʻri yoʻq edi (uning oxirgi oʻgʻli bir yil oldin sirli Wanggongchang portlashi paytida vafot etgan). Imperatorning ukasi, oʻsha paytda taxminan 16 yoshda boʻlgan Chju Yujian imperator Chongchjen sifatida taxtga oʻtirdi.[4] Unda davlat ishlarini boshqarishda imperator saroyida hukmronlik qilishni davom ettirish niyatida boʻlgan bosh amaldor Vey Chjungsyanning manevrlariga qaramay imperatritsa Chjan (Imperator Tyanqining bevasi) yordam berdi.[5] Imperator Chongchjen oʻz hukmronligining boshidanoq Min sulolasining tanazzulini toʻxtatish uchun qoʻlidan kelganini qildi. Uning islohotchilik harakatlari fuqarolik va harbiy tuzilmaning yuqori darajalariga qaratilgan edi. Biroq koʻp yillik ichki korruptsiya va boʻsh gʻazna muhim davlat lavozimlarini egallash uchun qobiliyatli vazirlarni topishga imkon bermadi. Imperator oʻz qoʻl ostidagilaridan ham shubhada boʻlib, oʻnlab dala qoʻmondonlari, jumladan, shimoliy chegarani Manjurlarga (keyinchalik Sin sulolasi deb ataladi) qarshi himoya qilgan general Yuan Chongxuanni ham qatl qildi. Imperator Chongchjenning hukmronligi uning amaldorlari orasida fraksiyachilikdan qoʻrqish bilan ajralib turardi. Bu imperator Tyanqi davrida jiddiy masala edi. Akasining oʻlimidan soʻng Chongchjen Vey Zhongxian va Madam Keni, shuningdek, „Vey-Ke fitnasi“ga aloqador deb hisoblangan boshqa amaldorlarni darhol yoʻq qildi.[6]
Shu bilan birga Vey Chjungsyan taʼsirida vayron boʻlgan Donglin Akademiyasi fraksiyasi butun Jiangnan mintaqasida siyosiy tashkilotlar tuzdilar.[6] Ulardan asosiysi Fushe yoki Qayta tiklash jamiyati boʻlib, uning aʼzolari yangi avlod olimlari sifatida eski Donglin fraksiyasiga mansub edi.[4] Ular 1630 va 1631-yillardagi imperatorlik imtihonlari orqali oʻz aʼzolarini yuqori davlat lavozimlariga joylashtirishga muvaffaq boʻlishdi. Vey Chjungsyanning natijalarni oʻzgartirishi imperator Chongchjenda katta shubha uygʻotib, Donglin fraksiyasining hukumatdagi taʼsirining yangilanishiga olib keldi.[6] Donglinga mansub Qian Qianining bosh kotib lavozimiga nomzodi uning raqibi Ven Tiren tomonidan korrupsiya va fraksiyachilikda ayblanishiga olib keldi. Qian Qianyi imperator buyrugʻi bilan qamoqqa olingan. Tez orada u ozodlikka chiqarilgan boʻlsa-da, maqomi oddiy odamga aylandi va u Jiangnanga qaytdi. Ven Tiren keyinchalik Bosh kotib boʻlgan.[6]
Dehqonlar qoʻzgʻolonlari va manjur bosqini
[tahrir | manbasini tahrirlash]XVII asr boshlarida Kichik muzlik davri sabab boʻlgan doimiy qurgʻoqchilik va ocharchilik Min sulolasining qulashini tezlashtirdi.[7] 1620-yillarda ocharchilikdan aziyat chekkan Shensilik kambagʻallar Chjan Syanchjong va Li Zicheng boshchiligidagi ikkita yirik xalq qoʻzgʻoloniga koʻtarildi.[4] Shu bilan birga, Min qoʻshinlari shimoliy chegarani himoya qilish uchun Manjur hukmdori Xong Tayjiga qarshi safarbar qilindi. Xongning otasi Nurxaci manjur qabilalarini birlashgan kuchga aylantirgan edi. 1636-yilda Buyuk devor shimolidagi Min istehkomlariga qarshi yillar davomida olib borilgan yurishlardan soʻng, Xong Tayji oʻzini Sin sulolasining imperatori deb eʼlon qildi.[6]
1630-yillarda qoʻzgʻolon Shensidan yaqin atrofdagi Huguang va Xenanga tarqaldi. 1633-yildan 1644-yilgacha Jingshi katta vabosi Shimoliy Xitoyni vayron qildi. 1641-yilda Syanyan Chjan Syanchjongga, Luoyang esa Li Zichengga boʻysundi. Keyingi yili Li Zicheng Kayfenni qoʻlga oldi.[6] Shundan bir yil oʻtib Chjan Syanchjong Vuchangni egallab, oʻzini Xi qirolligining hukmdori deb eʼlon qildi.[4] Hukumat amaldorlari qoʻzgʻolonchi qoʻshinlarni toʻxtatish boʻyicha bir qancha noreal takliflarni, jumladan, kamondan otish musobaqalarini oʻtkazish, Veysuo harbiy koloniya tizimini tiklash va sotqin dehqonlarni qatl etishni taklif qilishdi.[6] Li Zichen 1643-yil oxirida Sianni egallab, uning nomini Changʻan deb oʻzgartirdi. Bu shahar Tan sulolasining poytaxti boʻlganida ushbu nomga ega edi. 1644-yilgi yangi oy yilida u oʻzini Shun sulolasining hukmdori deb eʼlon qildi va Pekinni egallashga tayyorgarlik koʻra boshladi.[6]
Bu paytga kelib, imperator Chongchjen uchun vaziyat keskinlashdi. U Pekin hududidan yangi nazoratchilarni yollash va Buyuk devordagi Shanxay dovoni himoyachisi general Vu Sanguini chaqirib olish takliflarini rad etdi. Imperator Chongchjen yangi dala qoʻmondoni Yu Yingguyni qoʻzgʻolonchilarga qarshi safarbar qildi. U 1643-yil dekabr oyida Sariq daryoni kesib oʻtgan Li Zicheng qoʻshinlarini toʻxtata olmadi. Pekinda poytaxt mudofaa kuchlari qari va zaif odamlardan iborat boʻlib, ular oʻz taʼminoti uchun masʼul amaldorlarning korrupsiyasi tufayli ochlikdan oʻlishayotgan edi. Qoʻshinlarga deyarli bir yil davomida maosh toʻlanmadi.[6] Ayni paytda, Li Zichen qoʻshinlari tomonidan Taiyuanning qoʻlga olinishi uning harbiy kampaniyasiga qoʻshimcha turtki berdi. Garnizonlar unga jangsiz taslim boʻla boshladilar. 1644-yil fevral va mart oylarida imperator Chongchjen hukumatni janubdagi Nankinga koʻchirish boʻyicha takroriy takliflarni rad etdi. Aprel boshida esa valiahd shahzodani janubga koʻchirish taklifini ham rad etdi.[6]
Vafoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1644-yil aprel oyida Min imperator hukumati nihoyat Vu Sanguiga oʻz qoʻshinini Ningyuan qalʼasidan janubga Shanxay dovoniga koʻchirishni buyurdi.[4] Ammo juda kech edi va Vu Shanxay dovoniga 26-aprelgacha yetib bora olmadi.[6] Shun qoʻzgʻolonchilari Juyong dovoni orqali poytaxtga yaqinlashayotgani haqida Pekinga xabar yetib keldi va imperator Chongchjen 23-aprel kuni oʻzining soʻnggi majlisini vazirlari bilan birga oʻtkazdi. Li Zicheng imperatorga taslim boʻlish imkoniyatini taklif qildi, ammo muzokaralar hech qanday natija bermadi. Li oʻz kuchlariga 24-aprelda hujum qilishni buyurdi. Imperator Chongchjen isyonchilar qoʻliga asir tushmaslik uchun oʻgʻillaridan tashqari imperator xonadonining barcha aʼzolarini bir joyga toʻpladi. U konsort Yuan va malika Jaorenni qilichi bilan chopib tashladi va malika Changpingning qoʻlini kesib tashladi.
25-aprelda imperator Chongchjen hozirgi Jingshan bogʻidagi kichik tepalik boʻlgan Meishanga piyoda boradi. U yerda u oʻzini daraxtga osgan[6] yoki kamar bilan boʻgʻib oʻldirgan. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, imperator oʻz joniga qasd qilish toʻgʻrisida xat qoldirgan, unda shunday deyilgan: "Men ajdodlarim bilan yer osti dunyosida yuzma-yuz koʻrinmaslik uchun maʼyus va sharmanda boʻlib oʻlaman. Qoʻzgʻolonchilar mening jasadimni boʻlaklab, amaldorlarimni oʻldirishsin. Lekin imperator qabrlarini talon-toroj qilishmasin va xalqimizdan birortasiga ham zarar yetkazmasin”[8] Imperatorning jasadini daraxt ostidan topib olgan xizmatkorning soʻzlariga koʻra, tianzi (Osmon Oʻgʻli) soʻzlari uning oʻlimidan keyin qolgan yagona yozma dalil boʻlgan.[6] Imperator Min qabrlarida dafn etilgan.
Manjurlar imperator Chongchjen vafotidan unumli foydalanishdi: ular „imperatordan qasos olishga“ daʼvo qilib, sodiq Min kuchlari va tinch aholini qoʻllab-quvvatladilar. Shun sulolasi Shanxay dovoni jangida Li Zichengning magʻlubiyatigacha bir yildan kamroq davom etdi. Gʻolib manjurlar butun Xitoyning hukmdori sifatida imperator Shunji boshchiligidagi Sin sulolasining hukmronligini oʻrnatdilar. Imperator Chongchjen hukumatni janubga Nankinga koʻchirishdan bosh tortganligi sababli, yangi Sin hukumati Minni osonlik bilan siqib chiqarib, asosan Pekin byurokratiyasini egallab olishga muvaffaq boʻldi.[6]
Imperator Chongchjen oʻlimidan soʻng sodiq kuchlar Nankinda Janubiy Min sulolasini eʼlon qilib, Chju Yusongni (Fu shahzodasi) imperator Hongguang deb nomladilar. 1645-yilda Sin qoʻshinlari Min qoldiqlariga qarshi harakat qila boshladi. Janubi Min fraksiyalarning oʻzaro toʻqnashuvi tufayli Sin hujumini toʻxtata olmadi va Nankin 1645-yil 8-iyunda taslim boʻldi. Chju Yousong 15-iyunda qoʻlga olindi va Pekinga keltirilib, 1646-yilda u yerda vafot etdi. Susayayotgan Janubiy Min doimiy ravishda janubga surilib bordi va Janubiy Minning soʻnggi imperatori Chju Yulan nihoyat Birmada qoʻlga olinib, Yunnanga olib ketildi. U 1662-yilda Vu Sangui tomonidan qatl etildi.
Meros
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Imperator Chongchjen Min meʼyorlari boʻyicha qobiliyatsiz boʻlsa-da, u Min sulolasining taqdirini yakunladi. Koʻp jihatdan u sulolani saqlab qolish uchun bor kuchini sarfladi. Biroq, mehnatsevarligi bilan mashhur boʻlishiga qaramay, imperatorning paranoyasi, sabrsizligi, qaysarligi va xalqining ogʻir ahvoliga eʼtibor bermasligi parchalanib borayotgan imperiyani barbod qildi. Uning islohotga urinishlari Min hokimiyatining sezilarli darajada pasayishini hisobga olmadi. Bu uning oʻtish davrida allaqachon rivojlangan edi. Imperator Chongchjen oʻzining 17 yillik hukmronligi davomida yettita harbiy gubernatorni, 11 mintaqa qoʻmondonini qatl qildi, mudofaa vazirini 14 marta almashtirdi va Buyuk Kotibiyatga misli koʻrilmagan darajada 50 vazirni (Vazirlar Mahkamasiga teng) tayinladi.[9] Garchi Min sulolasi soʻnggi yillarda ham qobiliyatli sarkardalar va malakali siyosatchilarga ega boʻlsa-da, imperator Chongchjenning sabrsizligi va paranoyik shaxsiyati ularning hech biriga xavfli vaziyatdan qutulish uchun biron bir haqiqiy rejani amalga oshirishga imkon bermadi.
Xususan, imperator Chongchjenning Yuan Chongxuanni oʻta zaif asoslarda qatl etishi hal qiluvchi halokatli zarba sifatida baholandi. Oʻlimi vaqtida Yuan shimoli-sharqdagi barcha Min qoʻshinlarining oliy qoʻmondoni edi va poytaxtni kutilmagan Manjur bosqinidan himoya qilish uchun chegaradan yetishib chiqqan edi. Oʻtgan oʻn yillikning koʻp qismida Yuan Min imperiyasining shimoldagi qoʻrgʻoni boʻlib xizmat qildi va u yerda imperiya sharmandali magʻlubiyatga uchragan bir paytda Min chegaralarini taʼminlash uchun masʼul edi. Uning adolatsiz oʻlimi Min harbiy ruhiyatini buzdi va Xitoyni manjurlar tomonidan bosib olinishi yoʻlidagi eng katta toʻsiqlardan birini olib tashladi.
Shajara
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Imperator Jiajing (1507—1567) | ||||||||||||||||
| Imperator Longqing (1537—1572) | ||||||||||||||||
| Imperatritsa Xiaoke (vaf. 1554) | ||||||||||||||||
| Imperator Vanli (1563—1620) | ||||||||||||||||
| Li Vei (1527—1583) | ||||||||||||||||
| Imperatritsa Dowager Xiaoding (1545—1614) | ||||||||||||||||
| Vang xonim | ||||||||||||||||
| Imperator Taychan (1582—1620) | ||||||||||||||||
| Wang Chaocai | ||||||||||||||||
| Imperatritsa Dowager Xiaojing (1565—1611) | ||||||||||||||||
| Ge xonim | ||||||||||||||||
| Imperator Chongchjen (1611—1644) | ||||||||||||||||
| Liu Tingchen | ||||||||||||||||
| Liu Yingyuan (1533—1588) | ||||||||||||||||
| Jia xonim | ||||||||||||||||
| Imperatritsa Dowager Xiaochun (1588—1615) | ||||||||||||||||
| Mr. Xu | ||||||||||||||||
| Xu xonim | ||||||||||||||||
Ommaviy madaniyatda
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1981-yil KBS1 Daemyeong teleserialida Seo Young-jin tomonidan tasvirlangan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Ming Tombs, Beijing, China, 2008
- ↑ Wang Yuan (王源)，Ju ye tang wen ji (《居業堂文集》), vol. 19. „聞之張景蔚親見烈皇帝神主題御諱字德約，行五，生於萬曆庚戌十二月二十四日寅時，崩於崇禎甲申三月十九日丑時。“
- ↑ 至是八月熹宗疾大漸十一日命召帝帝初慮不為忠賢所容深自韜晦常稱病不朝承召乃入問疾熹宗憑榻顧帝曰來吾弟當為堯舜帝懼不敢應良久奏曰臣死罪陛下為此言臣應萬死熹宗慰勉至再又曰善視中宮魏忠賢可任也帝益懼而與忠賢相勞若語甚溫求出 (崇禎長編 卷一)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Mote 2003.
- ↑ 及熹宗大漸，折忠賢逆謀、傳位信王者，后力也。 (明史 卷一百一十四)
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 Wakeman Jr. 1986.
- ↑ Fagan 2000.
- ↑ Mingji beilüe, quoted inWakeman Jr. 1986, s. 266
- ↑ 古代碑石墓志的宝库, 4-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30-iyul 2022-yil
{{citation}}: CS1 maint: date format ()
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Chao, Zhongchen (2000). Chongzhen zhuan (崇禎傳) ISBN 957-05-1612-7
- Fagan, Brian M. (2000), The Little Ice Age: How Climate Made History, 1300–1850, Basic Books, ISBN 9780465022724[sayt ishlamaydi]
- Mote, Frederick W. (2003), Imperial China 900-1800, Harvard University Press, ISBN 9780520048041
- Swope, Kenneth M. The Military Collapse of Chinaʼs Ming Dynasty, 1618-44 (Routledge, 2014).
- Wakeman Jr., Frederic (1986), The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-Century China, University of California Press, ISBN 9780520048041
- „Chu Yu-chien“, Eminent Chinese of the Ch'ing Period. United States Government Printing Office, 1943.
Imperator Chongchjen Tavalludi: 6-fevral 1611-yil Vafoti: 25-aprel 1644-yil
| ||
| Xitoy hukmdorlari | ||
|---|---|---|
| Yangi daraja | Xin shahzodasi 1622–1627 |
Birlashtirgan |
| Humkdorlik unvoni | ||
| Oldingisi | Min sulolasi imperatori 1627–1644 |
Keyingisi |
| Xitoy imperatori 1627–1644 |
Keyingisi | |