Simbioz

Simbioz (grekcha: συμ-βίωσις – „birgalikda yashash“) – ikki va undan ortiq turlarning bir-biriga foyda keltirib birga yashashi. Simbiotik munosabatlar oʻsimlik bilan oʻsimlik, oʻsimlik bilan hayvon, hayvon bilan hayvon, oʻsimlik va hayvonlar bilan mikroorganizmlar, mikroorganizmlar bilan mikroorganizmlar oʻrtasida boʻlishi mumkin. „Simbioz“ terminini nemis olimi Heinrich Anton de Bary (1879) taklif etgan.

Oʻsimliklar bilan mikroorganizmlar oʻrtasidagi simbiozga mikoriza misol boʻladi. Bunda zamburugʻ mitseliysi yuksak oʻsimliklar ildizi bilan simbioz yashaydi. Oʻsimlik ildizi suv va mineral oziqni tuprokdan shimib oladi. Zamburugʻ esa tuprokdagi organik birikmalarning parchalanishiga yordam beradi. Azotobakteriyalar dukkakli oʻsimliklarning ildizida yashab, havodagi erkin azotning oʻsimliklar tomonidan oʻzlashtirilishiga yordam beradi. Hayvonlar bilan oʻsimliklar orasidagi simbiozga misol tariqasida bir hujayrali suvoʻtlar, ayrim bir hujayrali hayvonlar, boʻshliqichlilar (gidralar, korall poliplar), kiprikli chuvalchanglar oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrsatish mumkin. Suvoʻtlar korall poliplar hujayralariga joylashib olib, ularning oʻsishi va rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Hayvonlar (shu jumladan, odam) bilan mikroorganizmlar oʻrtasida ham simbioz keng tarkalgan. Ichak mikroorganizmlarining ovqat hazm qilishda ishtirok etishi bunga yaqqol misol buladi. Ayrim hasharotlar ichagida sellyulozaning hazm boʻlishi ichakda yashaydigan achitqi zamburugʻlari ajratib chiqaradigan fermentlar bilan bogʻliq. Xuddi shunga oʻxshash simbioz kavsh kaytaruvchi sut emizuvchilar bilan ular oshqozonida yashaydigan infuzoriyalar orasida ham mavjud.

Organizmlar oʻrtasidagi simbiotik munosabatlar evolyusiya jarayonida katta ahamiyatga ega. 19-asrning 60-yillarida rus olimi A. S. Faminsin lishayniklarni simbioz yashaydigan organizmlardan iborat ekanligini aniqlagan. 20-asr boshlarida K. S. Merejkovskiy bu xildagi evolyusiya jarayonini simbiogenez deb atagan. Hozirgi zamon biologiyasida simbiozga har xil turlarga mansub organizmlar oʻrtasidagi har qanday munosabatlar (parazitizm, kommensalizm, mutualizm) tarzida qaraladi.

Adabiyotlar

• Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.