Argentin

Argentinan Tazovaldkund
República Argentina

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Buenos Aires
Eläjiden lugu (2018)	44,694,198 ristitud
Pind	2,766,890 km²
Kel'	ispanijan
Valdkundan pämez'	Havjer Milei
Päministr	Gil'jermo Frankos
Religii	hristanuskond
Valüt	argentinan peso (ARS)
Internet-domen	.ar
Telefonkod	+54
Aigvö	UTC−3

Argentin (isp.: Argentina [aɾxenˈtina]), täuz' oficialine nimituz — Argentinan Tazovaldkund (isp.: República Argentina [reˈpuβlika aɾxenˈtina]), om valdkund Suviamerikan suvipalas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Buenos Aires.

Valdkund om kahtenz' Suviamerikas territorijan mödhe (Brazilijan jäl'ghe) i koumanz' ristitišton mödhe (Brazilijan i Kolumbijan jäl'ghe). Argentin om kaikiš suremb valdkund pindan mödhe ispanijankel'žes mirus.

Istorii

Vn 1816 9. päiväl heinkud Argentin tedištoiti ičeze ripmatomudes Ispanijaspäi.

Valdkundan ezmäine Konstitucii (isp.: Constitución) oli väges vspäi 1811. Nügüdläine kümnenz' lugul Konstitucii om vahvištadud vl 1983, se om kudenden Konstitucijan (1853) ümbriradmine i om väges vn 1994 vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Argentinan topografine kart (2006)

Argentin om mavaldkundröunoiš Čilinke päivlaskmas (röunan piduz — 6691 km), Bolivijanke (942 km) da Paragvainke (2531 km) pohjoižes, Brazilijanke (1263 km) da Urugvainke (541 km) pohjoižpäivnouzmas. Ühthine röunoiden piduz — 11,968 km. Valdkundan päivnouzmaižed randad lainištab Atlantine valdmeri. Randanpird — 4989 km.

Kaikiš korktemb čokkoim om Akonkagua-mägenoc, 6960 m valdmeren pindan päl.

Londuseližed pävarad oma kivivoi, metallad (raudkivend, vas'k, tin, hahktin, cink, uran), mahuz.

Tobmuden organad

Nacionaližen Kongressan sauvuz Buenos Airesas vl 2008

Ohjandusen form om federativine prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de la Nación Argentina). Kaik rahvaz valičeb händast nelläks vodeks, ku üks'jäine kandidat sab enamba mi 45 %, ka tedoitas händast vägestajaks.

Parlament om kaks'kodine Nacionaline Kongress (isp.: Congreso de la Nación Argentina). Üläkodi om Senat (Senado) 72 ühtnijanke kudeks vodeks, kaik rahvaz valičeb koumandest kaikuččel kahtel vodel. Alakodi om Eztajiden kodi (Cámara de Diputados) 257 ühtnijanke nelläks vodeks, kaik rahvaz valičeb sen pol't kaikuččel kahtel vodel.

Valdkundan järgenduseližed pävaličendad oliba vn 2023 22. päiväl redukud, valitihe prezidentad (kahtenz' tur oli 19. kül'mkud), parlamentan alakodin ühtnijoiden pol't i Senatan koumandest. Nügüdläine Argentinan prezident om Havjer Milei (sai 30,0 % i oli kahtendeks ezmäižes turas, 55,7 % toižes turas), varaprezident — Viktoria Vil'jarruel' (molembad ratas vn 2023 tal'vkun 10. päiväspäi), päministr om Gil'jermo Frankos vn 2024 semendku 27. päiväspäi. Edeližed valdkundan pämehed: Al'berto Fernandes oli prezidentan (sai 48,1 % pävaličendoil vn 2019 27. päiväl redukud, radoi Argentinan päministran vll 2003−2008), varaprezident — Kristina Fernandes de Kiršner (oli valdkundan prezidentan 10.12.2007−10.12.2015), molembad radoiba niil radnikusil vn 2019 tal'vkun 10. päiväspäi täuden strokun. Edeline päministr om Nikolas Posse (10. tal'vku 2023 — 27. semendku 2024).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Argentinan administrativiž-territorialine jagand.

Argentin jagase 23 agjaks (provincijaks), sen ližaks üks' pälidnan avtonomine Buenos Aires-ümbrik om olmas.

Eläjad

Argentinas elädas argentinalaižed. Vl 2010 valdkundan eläjiden lugu oli 40 091 359 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Valdkundan ristitišt augotižlibundan mödhe (2010): evropalaižed (Italijaspäi i Ispanijaspäi tobjimalaz) da mestizo — 97,2 %, indejalaižed — 2,4 %, afrikalaižed — 0,4 %.

Religijan mödhe (2020) 92 % eläjid oma riman katolikad (valdkundaline religii; vaiše videndez tuleb pühäpertihe), protestantad — 2 %, judaizman uskojad — 2 %, toižed uskojad — 4 %.

Toižed sured lidnad (vl 2007, surembaspäi penembha): lidnad-millionerad oma Kordov, Rosario; enamba 500 tuh. ristituid — Mendos, San Migel' De Tukuman, La Plat, Mar Del' Plat. Lidnalaižiden pala om 92,1 % (2020).

Ekonomik

Argentin om agrariž-industrialine šingotai ma. Maižanduz om šingotadud hüvin, sen produktad (lehmänliha, soivoi, nižu, tabak, nahk) oma eksportan aluseks. Ižanduz om 24. surtte mail'mas (31. ostmižmahtusen paritetan mödhe), industrijan päsarakod oma sömtegimišt, transportine mašinansauvomine, metallurgii (sijaližel i todud torhudel, ezikät terasen i alüminijan pästand), himižiden substancijoiden da zelliden tehmine, tekstiline sarak, sauvondmaterialiden pästand (stökol, cement). Ristitišton korged kirjutamižmahtuz, tegimišton diversifikacijan korged mär i sen koncentracii pälidnas ümbri harakterizuidas Argentinan ižandust. Sur' irdpol'ne velg telustab vedatada rahapanendoid verhiš maišpäi.

Kogosüdäiproduktan palad (vn 2015 andmused): maižanduz, mecižanduz i kalanpüdo 6,0 %, kaivuztegimišt 3,6 %, tegimišt 17,2 %, sauvond 5,6 %, kommercii da turizm 16,9 %, transport i kommunikacijad 7,9 %, valdkundaližed holitišed 9,5 %, biznesholitišed, socialižed holitišed da toine 33,3 %. Radnikoiden järgenduz sarakoidme vl 2006: maižanduz 7,6 %, tegimišt 13,1 %, sauvond 7,6 %, transport i kommunikacijad 7,8 %, kommercii da turizm 21,4 %, finansad, likutamatomuz i biznesholitišed 9,4 %, publine ohjanduz i kaičend 6,3 %, socialižed holitišed da toine 27,1 %.

Vl 2012 Argentinan päeksport oli soi da soivoi (22 %), avtod da toižed likkuimed (10 %), kukuruz (6 %); toine eksport — kivivoi (5 %), fruktad, lehmänliha da nahkad.

Irdkosketused

• Argentinan Tazovaldkundan oficialine portal (argentina.gob.ar). (isp.)