COIIGQIUM

VOIUM 8

1995/2
 COLLEGIUM MEDIEVALE
FRENING FOR MIDDELALDERFORSKERE
SOCIETY FOR MEDIEVAL STUDIES

PRESIDENT (1996)
Birte Stengaard

MEMBERS OF THE BOARD (1996)

Kristin Bakken
Anne Eidsfeldt
Jon Gunnar Jrgensen
Kari Anne Rand Schmidt
Tor Weidling
Christina Wiberg

Objective: To promote interdisciplinary contact and co-operation between persons en

gaged in research on topics relating to the Middle Ages or the Renaissance.

Membership: Persons engaged in such research are invited to apply for membership.
For the time being, the annual membership fee is NOK 150. Members of the society re
ceive free of charge the journal Collegium Medievale.

Activity: The society meets several times a year and arranges excursions.

Publication: The society publishes the interdisciplinary journal of medieval research

Collegium Medievale.

Further information may be obtained from the president of the society: Birte Stengaard,
Department of Classical and Romance Studies, P.O. Box 1007 Blindern, N-0315 Oslo,
Norway. Tel. ( + 47) 22 85 61 58, fax (+47) 22 85 44 52, e-mail: birte.stengaard
kri.uio.no.

Cover: Lion from the stave church at Urnes. Cover design: Harald Gulli.
COLLEGIUM MEDIEVALE
Tverrfaglig tidsskrift for middelalderforskning
Interdisciplinary Journal of Medieval Research

Volume

1995/2

Published by
COLLEGIUM MEDIEVALE
Society for Medieval Studies
Oslo 1996
 COLLEGIUM MEDIEVALE
Tverrfaglig tidsskrift for middelalderforskning
Interdisciplinary Journal of Medieval Research

EDITOR IN CHIEF
James E. Knirk

CO-EDITORS
Harald Bjorvand
Jon Viar Sigursson
Erla Bergendahl Hohler
Kari Anne Rand Schmidt

The journal Collegium Medievale is published by the medievalist association Collegium

Medievale, Society for Medieval Studies.

Each annual volume comprises two numbers, published in June and December.

The journal is a forum for all who are engaged in research on topics related to the
Middle Ages or the Renaissance. Non-members are also invited to submit papers. The
style sheet for the journal, "Notes for Contributors", is published at the back of this
volume.

Institutions and individuals may subscribe to the journal. The annual subscription fee is
(1995): NOK 160, USD 27, postage included.

Advertising: 1 page, NOK 1,100; Vi page, NOK 550 (plus 20% VAT). Foreign pub
lishing companies do not pay VAT.

Payments to Collegium Medievale should be made to Norwegian Girobank account

0813.2598704. The Norwegian Girobank chargs a fee of NOK 50, USD 8, for cashing
of foreign cheques; this fee will have to be covered by subscribers using this mode of
payment and should therefore be added to the amount paid for subscription.

For further information please write to: Collegium Medievale, P.O. Box 104 Blindern,
N-0314 Oslo, Norway.

Collegium Medievale, Society for Medieval Studies, Oslo 1996.

COLLEGIUM MEDIEVALE, Vol. 8, 1995/2
CONTENTS

ELSE MUNDAL: Helgenkult og norske helgenar 105

(English summary)
I artikkelen vert det gjeve eit oversyn over norske helgenar og menneske med
helgenry i norsk mellomalder. Framveksten av ein norsk helgenkult vert sett
som eit direkte framhald av den helgenkulten som fanst i dei kristne omrda
Noreg hadde nrmast kontakt med i kristningstida. Det vert ogs peikt p
sider ved den norrne kulturen som kan forklare at helgenkulten hadde lettare
for vinne innpass enn mange andre sider ved kristen tru og praksis.
I oversynet over norske helgenar vert det lagt vekt p f fram breidda i
kulten av heimlege helgenar i mellomalderen. Ved sida av dei norske helge
nane som alle kjenner, Sankt Olav, Sankta Sunniva og Sankt Hallvard, finst
det ein stor og brokut skare av "mindre helgenar". Nokre av desse er vel
kjende historiske personar som var dyrka som heilage av tilhengjarane sine
eller som hadde ein viss lokal kult i kortare eller lengre tid. Andre som vert
omtala som heilage i norske mellomalderkjelder, veit vi s godt som ingen ting
om. Bakgrunnen for kulten kunne variere fr helgen til helgen og over tid, og
kulten kunne verte fremja av ulike grupperingar i samfunnet og med ulikt sikte
ml. Sannsynlegvis har vi dme p helgekult bde med og mot kyrkja sin vilje.

Erik Gunnes: Ordener og klostre i norsk samfunnsliv 131

(English summary)
Tre faser kan skjelnes i norsk klosterhistorie: 1) utenlandsk grunnleggelse, 2)
norsk velmaktstid frem til svartedauden og 3) nedgangstid, med tildels ny im
port fra utlandet. Personnavnmaterialet sttter dette skjemaet og viser hvor
"norske" klostrene egentlig ble. Bde benediktiner- og cistercienserklostrene
var sannsynligvis grunnlagt av engelskmenn, som navnene p enkelte av de
frste abbedene viser, mens for augustinerklostrene stod erkebiskop ystein og
St. Viktor i Paris sentralt. Norske navn dominerer blant abbedene i hymiddel
alderen. P 1400-tallet overtar bde tyskere og dansker administrasjonen. De
frste 100-150r synes dominikanerne og fransiskanerne mest vre innfdte,
men tyske (evt. svensk-tyske) navn gjr seg gjeldende p 1400-tallet. I 1426

Collegium Medievale 1995/2

ble Munkeliv kloster i Bergen overtatt av birgittinerne, og p 1400-tallet ble
johanitterklostret i Varna vekket til nytt liv, formodentlig fra Danmark.

Halvard Bjrkvik: Klostergods og klosterdrift

/' Noreg i mellomalderen 147
(English summary)
I tillegg til vera kyrkjelege sentra var dei norske klostra konomiske insti
tusjonar. Det tilgjengelege kjeldematerialet gjev grunnlag for rekonstruera
omfanget av jordeigedomen deira p reformasjonstida. For nokre kloster finst
det kjelder som gjer det mogeleg fastsl omfanget av jordeigedomen like fr
Svartedauden. Ved ein gjennomgang av rekonstruksjonen for klostra i Trnde
lag og Vest-Noreg, og i tillegg Kastelle i Bhuslen, blir det avdekt interessante
aspekt om samansetjing og framvekst og den funksjon jordgodsa hadde. Jord
eigedomstilhva kan ogs klrgjera eldre drag i historia, t.d. maktgrunnlaget
til kongen og stormenn som skal ha grunnlagt kloster.

ARNVED NEDKVITNE: Gotlandske bondekjpmenn og hanseater

/ nordeuropeiskfjernhandel i hymiddelalderen 165
(English summary)
Emnet i artikkelen er utviklinga i Gotlands utenrikshandel 1100-1350. I frste
del av perioden dominerte innfdte bondekjpmenn handelen, men fra midten
av 1100-tallet og fram til begynnelsen av 1300-tallet dominerte tyske hansa
kjpmenn stadig sterkere. Artikkelen drfter rsakene til den hanseatiske
handelsdominansen og til den spesielle politiske stillingen hansakjpmennene
fikk i bysamfunnet i Visby. Paralleller blir trukket med den samtidige utvik
linga i Norge, og det blir drftet hvorfor hansakjpmennene i Bergen kom til
leve isolert p Bryggen organisert i Kontoret, mens de i Visby ble borgere i
byen og representert i byrdet.

KRE LUNDEN: Bokomtale/Book review:

Aschehougs Norgeshistorie, band 2 181
Claus Krag. Vikingtid og rikssamling 800-1130. Bd. 2 av Aschehougs Norges-
historie. Hovudred. Knut Helle. Oslo: Aschehoug, 1995. 236 s.

Notes for Contributors 193

Collegium Medievale 1995/2

Helgenkult og norske helgenar

Else Mundal

Siktemlet med denne artikkelen er gje eit oversyn over dei norske helgenane
i mellomalderen bde dei kjende og dei mindre kjende og seie noko om
bakgrunnen for kulten av norske helgenar. l Men sidan kulten av heimlege hel
genar i Noreg sjlvsagt bygde p den helgenkulten som alt fanst i den kristne
kyrkja p det tidspunktet kristendomen vart kjend i Norden, er det innlysande
at ein m forst norsk helgenkult p denne bakgrunnen. Samstundes ville for
hold ved den norrne kulturen kunne f innverknad p korleis helgenkulten
vart motteken, oppfatta og brukt. Arbeidet er difor todelt: I den frste delen
vert det gjort greie for dei fresetnader norsk helgenkult hadde i helgenkulten i
dei kristne omrda Noreg hadde nrmast kontakt med i kristningstida, og det
vert peikt p fresetnader i den norrne kulturen som kunne f betydning for
framveksten av ein heimleg helgenkult. P denne doble bakgrunnen vert det s
i andre delen gjeve eit oversyn over norske helgenar og menneske med helgen
ry i norsk mellomalder.

Norsk helgenkult p europeisk og heimleg bakgrunn

Den europeiske bakgrunnen for helgenkulten
P det tidspunktet kristendomen vart kjend i Norden, var helgenkult for lengst
ein fast integrert del av kristen tru og praksis bde i vestkyrkja og i austkyrkja.
Dette ville m.a. innebere at kyrkjer eller altar i kyrkjer var vigsla til ein helgen
ved sida av at kyrkjene sjlvsagt alltid var vigsla til Gud. Alle kyrkjer skul
le ogs ha relikviar, og i praksis var dette i dei aller fleste tilfella leivningar av
ein helgen eller gjenstander som hadde vore knytte til ein helgen. Om dette
verkeleg var gjennomfrt i praksis i nykristna omrde, er eit anna sprsml,
men det var i alle hve eit ml. P festdagane til sentrale og viktige helgenar
vart det halde helg, og d kristendomen offisielt var innfrd og kristenrettane

1 Hovudpunkta i denne artikkelen vart lagde fram som eit foredrag p Humanioradagane
ved Universitetet i Oslo vren 1996.

Collegium Medievale 1995/2

106 ElseMundal

vedtekne, var dette noko som i hg grad greip inn i folk sitt daglegliv. I den
eldste kristne tida i Norden var heilagdagane til minne om helgenar ikkje p
langt nr s talrike som dei vart seinare i mellomalderen. I Eldre Gulatings
lov, som sannsynlegvis er den av landskapslovene som inneheld den opprek
ninga av helgendagar som best gjenspeglar det eldste stadiet, er det i kap. 17
rekna opp 14 helgendagar som det skal vere nonshelg fre. 2 Lova seier at dette
bestemte Olav den heilage og biskop Grimkjell p Mostertinget, men dersom
denne tradisjonen er rett, m opprekninga i alle hve innehalde seinare tillegg,
m.a. er olavsmesse komen med. Neste kapittel inneheld ei opprekning av hel
gendagar som det ikkje skal vere nonshelg fre. Ogs her finn vi 14 festdagar
til minne om helgenar saman med ein del andre heilagdagar. Om denne opp
rekninga skal g attende p eit vedtak p Mostertinget, gr ikkje fram av lova,
men om s er, m det ogs her ha kome med ein del yngre tillegg.
Sjlv i kristningstida og i den eldste kristne tida m det alts i det daglege
ha vore mangt som minte folk p kyrkja sine helgenar: kyrkjene sjlve som
var vigsla til ein helgen, relikviane i kyrkjene og endeleg helgenane sine fest
dagar d vi vel m tru at prestane ogs i tida fr vi har skriftlege legendeteks
ter i Norden, etter beste evne fortalde kyrkjelyden om helgenen dagen var til
minne om.
Vi m rekne med at dei frste misjonrane som kom til Noreg, anten dei
kom p initiativ fr kyrkjene i heimlanda sine eller dei kom saman med dei
norske kristningskongane fr Hkon den gode og seinare, har teke med seg
den form for helgenkult dei kjende fr heimlandet, og at dei har halde fram
med dyrke dei same helgenar som dei var vane dyrke. Det same m gjelde
andre menneske som kom til Noreg som kristne. Kristne trlar m det ha vore
ein del av bde fr landet var kristna og i den eldste kristne tida. Men vik
tigare for utbreiinga av kristendomen i landet var nok at vi m rekne med at
ein del hgtta nordmenn kom attende som kristne etter lange opphald i krist
ne omrde. Av islandske kjelder ser vi at forfattarane p 1100- og 1200-talet
har kjent ein tradisjon som gjekk ut p at ein del landnmsmenn kom til Island
som kristne etter opphald i dei kristne vikingrika i vest. Om ein av desse krist
ne landnmsmennene fortel Landnmabok i kap. 15 (i bde S- og H-versjonen)
at han bygde ei kyrkje p garden sin og vigsla henne til den irske nasjonal-

2 Opprekninga av helgendagar finst ogs i dei andre kristenrettane {Norges gamle Love,
bd. I). Talet p helgendagar, kva helgenar som har kome med, og kva helgenar sine festdagar
som skal feirast med nonshelg fre eller ikkje, varierer noko fr lov til lov. Ein m g ut fr at
talet p festdagar har vore lgast i den eldste tida. Dei andre kristenrettane inneheld gjennom
gande nokre fleire festdagar enn Eldre Gulatingslov, og avspeglar difor eit noko yngre sta
dium.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 107

helgenen Columba, og at etterkomarane hans, som var udypte, trudde p

Columba. Sjlv om ein skal vere varsam med feste lit til detaljane i ei
forteljing som er skriven lenge etter at hendingane fann stad, s gjev denne
forteljinga i store trekk likevel eit svrt s sannsynleg bilete av korleis kristne
menneske som kom attende til Norden etter opphald i kristne omrde, tok med
seg den kristne kulturen heim den lokale helgenkulten i omrdet dei kom fr
inkludert.
Dei viktigaste og mest sentrale helgenane innanfor kyrkja som jomfru
Maria, erkengelen Mikael, Johannes dyparen, apostlane og evangelistane var
dyrka innanfor heile den kristne kyrkja. Ogs kulten av mange andre hadde
svrt stor utbreiing, medan det g fanst helgenar som hadde ein meir lokal
kult. Dei helgenar som var sentrale for heile den kristne kyrkja, m vi g ut
fr var kjende i vrt land ogs i den aller eldste kristne tida. Dette stemmer
ogs godt med den opprekninga av heilagdagar for helgenar som vi finn i
Eldre Gulatingslov. Det er nettopp desse sentrale helgenane for heile den
kristne kyrkja som utgjer kjernen i den viktigaste gruppa av helgenar den
gruppa som skulle feirast med nonshelg fre festdagen. At desse helgenane
vart kjende s seie fr frste stund kristendomen vart forkynt, seier seg
nesten sjlv, for desse helgenane er s viktige personar i Jesu liv at det er ikkje
mogeleg forkynne kristendomen utan kome inn p dei. Opprekninga av
helgendagar i Eldre Gulatingslov inneheld ogs nokre f festdagar til heilage
martyrar og bekjennarar fr tidleg kristen tid. I den opprekninga av hel
gendagar som gjev seg ut for g attende til Mostertinget, har martyren
Laurentius kome med. I opprekninga av heilagdagar som det ikkje skulle fei
rast nonshelg fre, er ogs nokre av dei sentrale bekjennarhelgenane komne
med, biskopane Martin og Nikolas, dessutan martyrpaven Klemens. Av helge
nar med lokal kult i omrde som dreiv misjon i Noreg, finn vi i den siste
opprekninga den engelske biskopen Svithun (d. 862) og den engelske abbeden
Botolv (d. 680).
Som mnster for framveksten av ein heimleg helgenkult av norske helgenar
var nok ikkje dei bibelske helgenane dei viktigaste, nr ein ser bort fr at
jartegnene, mirakela, i Norden som elles ofte har mnster i bibelske under.
Ogs martyrane som levde i dei frste kristne hundrera, mtte p mange
mtar verte noko fjerne mnster, sjlv om detaljar fr slike legender gjerne
kunne danne mnster for episodar i nordiske legender. Dei mest nrliggjande
mnstera for norske helgenar mtte vere helgenar og den type helgenar
som var populre i dei omrda misjonrane kom fr. I liv og virke og i dei
vanskar dei mtte, hadde dei meir felles med dei menneska som etter kvart
vart lanserte som norske helgenar, enn dei bibelske personane og martyrane i
den eldste kristne tida. I dei eldste listene over helgendagar i landskapslovene

Collegium Medievale 1995/2

108 ElseMundal

kan vi ikkje seie at slike helgenar er srleg sterkt representerte, men som vi
sg m kulten av den engelske biskopen Svithun og abbeden Botolv i alle hve
ha slege rot relativt tidleg. Kulten av desse helgenane stod sterkt i England p
900-talet. Misjonrane som kom fr desse omrda, m difor ha vore velkjende
med Svithun og Botolv, og kulten av dei i Noreg kan godt g attende til krist
ningstida.
P det engelske omrdet fanst det ogs i kristningstida ein annan svrt
populr helgentype, som nok vart eit vel s viktig mnster for framveksten av
ein heimleg helgenkult i Noreg og Norden i det heile, nemleg helgenkongar.
Minst ein av desse helgenkongane, Edmund (ca. 840-870), vart dyrka i Noreg
som Sankt Jetmund. Han vart drepen av heidne vikingar, og kunne dermed
framstillast som ein martyr for kristendomen si sak.
Jomfrumartyrane hadde vore ein svrt populr helgentype like sidan old
kyrkja. I legendene om dei eldste jomfrumartyrane var det, som i andre
martyrlegender, lagt stor vekt p skildre pinslene martyren mtte gjennom.
Konflikten i martyrlegendene med handling fr oldkyrkja oppstod ved at den
kristne nekta bye seg for dei heidne styresmaktene og ofre til dei heidne
gudane. Men jomfrulegendene hadde ogs ein konflikt av erotisk karakter. I
desse legendene avviste den kristne kvinna ein heiden beilar, og valde
martyriet framfor ekteskapet med ein heidning. Denne erotiske konflikten
gjorde nok denne typen martyrlegender noko meir tilpassingsdyktig til nye
kulturar og historiske vilkr enn andre martyrlegender. Difor vart denne
legendegenren ogs produktiv etter at kristendomsforflgingane hadde teke
slutt, og slike legender kan lokaliserast til andre omrde enn til dei omrda der
forflgingane av dei kristne opphavleg fann stad. P det tyske omrdet vart
Kln eit viktig senter for dyrkinga av jomfrumartyrar. Martyrdden til Ursula
og hennar 11.000 jomfruer vart heimfest til denne tyske byen, og kulten av
Ursula og flgjet hennar var utbreidd og populr i den perioden Norden vart
kristna. Seljumennene og Sankta Sunniva er helgenar av ein liknande type som
dei vi mter i Ursulalegenda. Impulsar til framveksten av Sunnivalegenda kan
ha kome fr fleire stader, men det tyske omrdet kunne nok gje srleg gode
mnster i Ursulalegenda, og sidan erkebispesetet i Hamburg-Bremen hadde
Norden som sitt misjonsomrde, var det nre kontaktar mellom Norden og det
nordtyske omrdet.
Impulsar kom sikkert ogs fr austkyrkja, fr Miklagard, som Norden gjen
nom vringane hadde nr kontakt med trass i at dette var eit geografisk fjernt
omrde. Det kan t.d. tenkjast at kjennskapen til og kulten av ein og annan hel
gen frst kan ha kome fr aust, men det er vanskeleg peike p sider ved hel
genkulten eller legendemonster som m kome fr austkyrkja.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 109

Heimlege vilkr for helgenkulten

Helgenkulten i Noreg og framveksten av ein heimleg helgenkult har alts vik
tige fresetnader i den helgenkulten som fanst i dei kristne omrda vi hadde
nr kontakt med i kristningstida. Men samstundes mtte ogs vilkr knytte til
den heimlege kulturen og heimlege tilhve f mykje seie bde for kva sider
ved helgenkulten som frst og lettast fekk innpass, og for kva type helgenar
som slo gjennom eller ikkje slo gjennom bde i den eldste kristne tida i
landet og seinare.
Heimleg helgenkult kunne hjelpast fram av kyrkja eller verdslege styres
makter eller grupperingar innanfor desse fordi dei kunne dra nytte av
helgenkulten til eigne freml, politiske som konomiske. Ein helgen var ein
sterk alliert som kunne gje auka makt og prestisje til den sterke, eller eventuelt
gje den som i utgangspunktet var den svake og tapande parten, den moralske
sttta som med tida kunne snu styrkeforholdet. Helgenkult kunne kaste glans
over kyrkjer og byar som vart ml for pilegrimsferd, og i pilegrimstrafikken
lg det ogs konomiske interesser. Framveksten av ein helgenkult kunne nok
ogs starte p grasrotplanet, mellom vanlege folk. Folk flest hadde kanskje
ikkje s heilt klare frestellingar om at ein helgen var ein som anten i dden
i den uskuldige martyrdden eller i eit fromt liv etterlikna Kristus. I dei
folkelege frestellingane kunne ein br og dramatisk dd, som hadde ein heilt
overflatisk likskap med martyrdden, gjere nytten. Og slik som kyrkjelege og
verdslege styresmakter kunne bruke ein helgen til politiske freml, slik kunne
ogs folk flest bruke helgenryet til gje uttrykk for sitt syn og sine sympatiar.
gje helgenry til den svake parten som hadde lide overlast og urett, kunne
verte eit vpen som folket tok i bruk.
Det som danna grunnlaget for framveksten av helgenkult i dei einskilde til
fella, kunne vere eit komplisert samspel av ulike faktorar som t.d. kjennskapen
til framande legendemnster, behov hj kyrkjelege eller verdslege styresmakter
for heimleg helgenkult, kyrkjas offisielle helgenlre og meir folkelege fre
stellingar. Ulike kombinasjonar av desse faktorane kunne gje grunnlaget for
helgenkult nr forholda lg til rette.
Dei eldste sikre spor av helgenkult i Noreg finn vi i skaldedikt av to is
landske skaldar ved den norske hirda. I Erftdrpa Olafs helga av Sigvat skald3
og i Gllognskvida av Torarin Lovtunge,4 som begge vart dikta f r etter at
kongen dydde, vert det fortalt om jartegner, under, som skal ha skjedd ved
kongens dd og seinare d folk vende seg i bn til han. I jartegnene, legende
genren som fortel om menneske som vender seg til ein helgen med bn om

3 Skjaldedigtning B I: 239-245.
4 Skjaldedigtning B I: 300-301.

Collegium Medievale 1995/2

110 ElseMundal

hjelp, vil bna i s godt som alle tilfella gjelde hjelp i dette livet. Folk bed til
helgenen nr dei er i alvorleg naud p ein eller annan mte; ein stor del av
bnene gjeld lkjedom fr sjukdom og skade. I det norrne samfunnet fanst
det sjlvsagt folkelege lkjerd mot sjukdom, og etter seinare forbod i lovene
dme var lkjerda ofte blanda med magi. P dette feltet, der folk ofte sg
seg desperat om etter hjelp, kom kyrkja med eit nytt tilbod. At mirakela alt i
1030-ra er ein produktiv genre, tyder p at tilbodet fekk god respons, og det
er ikkje vanskeleg forst.
Det fromheitsidealet som helgenen representerte, ville nok trenge tid p
sl gjennom i den norrne kulturen, men helgenen hadde ogs andre sider enn
den fromme. Fr ei side sett har helgenen som heltetype, bde den mannlege
og den kvinnelege, og srleg martyrane, ikkje s reint lite felles med norrne
helte- og heltinnetypar slik vi mter desse i norrne tekster. Tekstene fekk rett
nok si skriftlege form lenge etter kristningstida, men dei aktuelle helte- og
heltinnetypane finst i ein genre som eddadikt med rot i den heidne tida, alts i
den perioden menneska i den norrne kulturen mtte kristendomen. Martyrane
viser alltid stort mot i mtet med dei heidne styresmaktene, dei ber lidingane
under torturen med eit smil og dei har gode svar til alle sprsml. Her har
martyren klare fellestrekk med den norrne helten som kjempar modig mot
stor overmakt, som kjempar vidare etter at ein fot er hoggen av eller tarmane
heng ute, og som dyr med ein god replikk p tunga. Dei jomfrumartyrane
som avviste den heidne beilaren, hadde ein ikkje s liten likskap med valkyrjer
og mykongar i den norrne litteraturen, som ogs avviste friarane sine. Hel
genen som heltetype hadde alts sider som lett kunne aksepterast og beund
rast ogs av menneske som hadde ftt forma sine ideal i den heidne norrne
kulturen. I den tidlege kristne fasen er det rimeleg at desse sidene vart vekt
lagde meir enn fromheitsidealet, som kom i forgrunnen seinare.
I motsetning til det som har vore den vanlegaste oppfatninga, vil eg meine
at helgenkulten var viktig og sentral i kristendomen i Noreg ogs i den eldste
kristne tida. Men den funksjonen kulten hadde, og dei sider ved helgenidealet
som vart fokuserte, endra seg med tida. Ogs i Noreg tok helgenkulten seg
opp utover i mellomalderen i omfang og intensitet. Dette flgjer for s vidt
utviklinga elles i Europa. Det var jo den nrmast ukontrollerte veksten i
helgenkulten som var bakgrunnen for at pavestolen i 1170 tok kontroll over
kanoniseringsprosessen.
I sjlve helgenkulten slik han utvikla seg fr oldkyrkja av, lg det ei sterk
pskunding til etablere heimleg helgenkult i dei nykristna omrda i og med at
helgenen sin kvilestad vart sentrum for helgenkult og pilegrimsml. Kor vik
tige slike heilagstader var for styrkje den unge norske kyrkja, m dei norske
styresmaktene, bde dei verdslege og dei kyrkjelege, ha forsttt, for i Noreg

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 111

fekk vi tidleg etablert senter for heimleg helgenkult. Frst nr ein heimleg hel
genkult med helgenen sin kvilestad som pilegrimsml var etablert, kan ein seie
at helgenkulten var rotfest i norsk jord og at alle sider ved helgenkulten kunne
praktiserast.

Helgenar og menneske med helgenry i norsk mellomalder

NORSKE HELGENAR - GENERELT OVERSYN
Ludvig Daae gav i avhandlinga Norges helgener (1879) eit oversyn over dei
kvinner og menn som hadde helgenry i mellomalderen, og seinare har Sigrid
Undset i Norske helgener (1937) ogs gjeve ei samla framstilling av dei mest
sentrale. Denne helgenskaren er slett ikkje s liten. Ved sida av dei tre som
alle kjenner som norske helgenar, Sankt Olav, Sankta Sunniva og Sankt Hall
vard, og som fekk sine legender i mellomalderen, 5 finst det ein brokut skare,
ein meir eller mindre heilag underskog, som det ogs kan vere verdt kaste eit
blikk p. 6
Dei norske helgenane som slo gjennom og var dyrka innanfor eit strre
omrde, var Sankta Sunniva og seljumennene, Sankt Olav og Sankt Hallvard.
Kulten av Olav var mest utbreidd, kulten av Hallvard minst. Kulten av alle
desse helgenane voks fram og breidde seg p 1000-talet, fr pavestolen greip
inn i kanoniseringsprosessen, og nr ein ser bort fr den orknyske helgenen
Magnus, var det berre desse tidlege helgenane som verkeleg slo gjennom.
Erkebiskop ystein vart erklrt heilag av ein etterflgjar p erkebispestolen i

5 For opplysningar om kva som finst overlevert av legendetekster om desse helgenane, og

kvar tekstene eventuelt er utgjevne, viser eg til flgjande artiklar i Kulturhistorisk leksikon for
nordisk middelalder (=KLNM): "lfs saga helga", "Olav den hellige", "Olavslegenden",
"Seljumannamessa" og "Hallvard", dvs. i same flgd Holtsmark 1967a, Gjerlw 1967, Holts
mark 1967b, Gjerlw 1970, Gjerlw 1961.
6 I den flgjande framstillinga er personar som levde i etterreformatorisk tid, og som Daae
inkluderer i si framstilling p grunn av fellestrekk med helgenane, haldne utanfor. Det same er
utanlandske helgenar som tradisjonen i sein tid gjorde til norske. Men ein av helgenane som
Daae rekna til denne gruppa, Brictiva, har eg funne grunn til ta med i ei oversikt over norske
helgenar sidan dette kan vere ein helgen av liknande type som Sunniva. Ogs helgenar, histo
riske som fiktive, som vi berre kjenner fr etterreformatoriske kjelder, er tekne med nr dei
iflgje kjeldene levde i mellomalderen. Dette gjeld t.d. Borni og Marita som tradisjonen
gjorde til systrene til Sunniva og leiarar for den delen av flokken til Sunniva som landa p
Kinn. Det kan ogs vere grunn til inkludere dei heilage jarlane p Orknyane mellom dei
norske helgenane sidan Orknyane i den aktuelle perioden var norsk land.
Nokre av opplysningane om helgenar og helgenkult i norsk mellomalder str i vanskeleg
tilgjengelege kjelder. I slike tilfelle er det her vist indirekte til desse kjeldene gjennom Daae,
som gjev ei fyldigare framstilling av innhaldet i kjeldene enn det er hve til her.

Collegium Medievale 1995/2

112 ElseMundal

1229, men p dette tidspunktet var det pavestolen som kanoniserte, og ystein
vart aldri kanonisert, han var beatus, men ikkje sanctus. Heilt mot slutten av
mellomalderen var det ogs krefter som arbeidde for f kong Hkon V Mag
nusson kanonisert. Det er ikkje godt seie kva som ville ha kome ut av dette,
men prosessen vart i alle fall innhenta av reformasjonen. I tillegg til desse finst
det fleire andre som i kjeldene er omtala som heilage, eller det er sagt at nokre
heldt dei for heilage. Nokre av desse er sentrale historiske personar. Nr det
gjeld andre, kjenner vi berre eit namn, og kan difor vanskeleg dra slutningar
om kva som danna grunnlaget for helgenryet.
Ei heilt sentral frestelling, og eit grunnlag for helgenryet, er trua p at hel
genen ved Guds kraft kan utrette under, og at Gud viser si kraft gjennom han
eller henne. Denne frestellinga kan vi g ut fr knyter seg til alle som fekk
ord p seg for vere heilage eit unntak kan vere dei som fekk ord p seg
for vere heilage i levande live, i dei tilfelle har truleg eit fromt liv leine
gjeve grunnlag for helgenry. Om merkelege hendingar som vart oppfatta som
under, var det som sette det heile i gang, eller om det var andre frestellingar
eller motiv som starta prosessen, kan sikkert variere fr tilfelle til tilfelle. Som
vi skal sj, er det mange og ulike forhold som kan spele inn nr eit menneske
fr ord p seg for vere heilag.
Om ein ser p lista av norske helgennamn, bde dei som slo gjennom og dei
som ikkje slo gjennom, fell det ein straks i augo at det er to grupper som er
srleg rikt representerte. Den eine er kongelege personar, den andre er hge
geistlege. Dette flgjer for s vidt europeiske mnster engelske mnster er
kanskje dei mest nrliggjande. Mnsteret er i seg sjlv ikkje overraskande,
men innslaget av kongelege personar er svrt hgt i det norske materialet.
Dette viser at for personar som kan brukast politisk og kyrkjepolitisk, er hel
genglorien ikkje fullt s fjern som for andre, for seie det litt respektlaust.

HELGENAR FR KONGE- OG FYRSTETTER

Den einaste kongelege helgenen som slo gjennom, er som vi veit Olav den
heilage. Det er fleire forhold bde i livet til denne kongen og i samtida som
forklarar dette. Seinare skriftlege legender prver dra fram kongens fromme
sider utan at ein kan seie at dette verkar srleg overtydande. Det som p
1000-talet frst og fremst kunne gje kyrkja basis for framstille Olav som
heilag, var at han var ein kristen konge som fall i kamp mot fiendane sine.
Dermed kunne han framstillast som ein martyr for kristendomen si sak. For at
kulten s lett kunne sl gjennom, spelte det sikkert ei rolle at han vart etter
flgd av ein konge som etter alt dme var lite populr og dessutan dansk.
Dersom Vestlandet alt hadde ein etablert helgenkult knytt til seljumennene, er

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 113

det mogeleg at ein konkurranse mellom regionane Vestlandet og Trndelag

verka til gunst for Olavs helgenry, og i alle fall etter at den norske kongstta
kom til makta att, hadde bde kongemakta og kyrkja interesse av fremje
Olavskulten.
Det kan sj ut som ein i dei nykristna omrda prvde framstille dei frste
helgenane sine som ein slags parallellar til martyrane i oldkyrkja. Som dei gav
dei livet i kampen for kristendomen eller for hevde kristne ideal. Forholda i
Noreg er ikkje noko unntak, men viser tvert imot denne tendensen svrt s
klart: alle dei norske helgenane fr kristningstida vert framstilte som martyrar.
Kanskje er det noko tilfeldig at ikkje andre av dei norske kristningskongane
enn Olav den heilage fekk helgenry. Olav Tryggvason kunne ogs ha vore ein
god kandidat, og det er mogeleg at det var planar om gjere han til helgen p
Island og at sogene om han som vart forfatta i Pingeyrarklosteret p slutten av
1100-talet, soga av Odd munk og den bortkomne soga av Gunnlaug munk, er
sj i denne samanhengen. 7 Men ingen ting tyder p at denne kongen p noko
tidspunkt verkeleg var gjenstand for helgenkult. Eit forhold som i hg grad
kan ha hemma at ein slik kult voks fram, har eg alt nemnt, nemleg at senteret
for helgenkulten var helgenen sin kvilestad. Olav Tryggvason kom bort etter
slaget ved Svolder, og vart aldri funnen. Den s naudsynlege helgengrava fanst
alts ikkje.
Under borgarkrigane vart fleire av kongane eller tronpretendentane fram
stilte som heilage av tilhengjarane sine. Dette gjeld Harald Gille (d. 1136),
ystein Haraldsson (d. 1157), Olav Gudbrandsson med tilnamnet Ugjve
(d. 1169), og Torleiv Breiskjegg (d. 1191). Harald Gille vart som kjent drepen
i senga hj ei frille, og ystein vart drepen av folket til halvbroren sin, kong
Inge. Her ser vi at ein dramatisk og blodig dd leine kan gje grobotn for hel
genry. Sjlvsagt er det martyren sin dramatiske dd som ogs her er mnste
ret, men i folkelege frestellingar er den dramatiske dden som grunnlag for
helgenry sett lausrive fr alt anna. Rykta om at Harald Gille var heilag, gjorde
det iflgje Snorre lettare for snene hans verte tekne til kongar. 8 Men desse
rykta m ha dydd bort relativt fort, og eit rykte om helgenry med eit s
spinkelt grunnlag ville nok ha svrt sm sjansar til finne sttte i kyrkjelege
krinsar, og utan slik sttte ville ein kult vanskeleg kunne sl rot og spreie seg.

7 Jf. prologen i soga til Odd munk. Etter ei samanlikning av forholdet mellom Olav
Tryggvason og Olav den heilage med forholdet mellom Johannes dyparen og Kristus seier
forfattaren (omsetjing, s. 19): "Men den frge kong Olav Tryggvason er ikkje kjend for jar
tegner etter dden. Likevel held vi han for vere ein framifr og gjv mann og Guds ven"
(s. 1: "en inn frgsti lfr konungr Tryggvason var mpnnum ekki kunnr i jartegnager eptir
lifit, po truum vr hann dyrligan mann ok gtan ok Gus vin").
8 Heimskringla, Haraldssona saga ("Soga om Haraldssnene"), kap. 1.

Collegium Medievale 1995/2

114 ElseMundal

Rykta om at kong ystein var heilag9 synest ha vore langt meir seigliva og
ha slege rot hj allmugen i det omrdet der han vart drepen i Bhuslen. 10
Bakgrunnen for at tronpretendenten Olav Gudbrandsson eller Ugjve fekk
helgenry, synest vere ein noko annan. Han leid ingen br og dramatisk dd,
men mtte fly landet for overmakta, og dydde i Danmark, og det var her han
iflgje kjeldene fekk ord for vere heilag. 11 Det vere gjord landflyktig av
fiendane sine, viser seg pfallande ofte vere ein del av bakgrunnen til norske
helgenar og helgenkandidatar. I dei vita som seinare vart skrivne om Olav den
heilage, vart det lagt vekt p at han vart driven fr landet. Ogs Harald Gille
mtte p eit tidspunkt fly til Danmark, utan at det er grunn til tru at det
spelte noka rolle for det helgenry han ein kort periode hadde mellom tilhengja
rane sine. Som eg skal kome attende til, var ogs alle dei hge geistlege som
fekk helgenry, i ein periode landflyktige, det same var ogs Magnus Orkny
jarl, og p ein mte gr ogs Sankta Sunniva inn i dette mnsteret. I dei
folkelege frestellingane har det truleg vore oppfatta slik at representantar for
verdslege eller kyrkjelege styresmakter som vart drivne or landet av fiendane
sine, vart utsette for urettferd og overgrep, og reaksjonen eller mottrekket fr
folkedjupet vart helgenry. Dessutan er det truleg at motivet med den land
flyktige herskaren kunne finne tilknyting til bibelske motiv som gjorde det
mogeleg for kyrkja utnytte motivet nr det var ynskjeleg.
Torleiv Breiskjegg, som gjorde opprr mot kong Sverre og vart drepen av
bndene i Marker i 1191, hadde den spesielle bakgrunnen at han hadde vore
munk. Tilhengjarane hans meinte at han var heilag. 12 Forfattaren av Sverres
saga nemner at han hadde ord for fre eit reint liv og vere ein from mann,
noko denne forfattaren som rimeleg er seier er berre lygn. Men sidan
dette er nemnt av motstandarane, kan vi sikkert g ut fr at det med rette
eller urette var eigenskapar som var tillagde han av tilhengjarane, og dette
saman med ein br og blodig dd for fiendehand, gav kanskje Torleiv Brei
skjegg eit noko betre grunnlag for helgenry enn dei andre kongane og tronpre
tendentane i borgarkrigstida. Med den bakgrunnen han hadde i klostervesenet,
er det ogs mogeleg at han hadde sine talsmenn innanfor kyrkja. I alle fall er
det ting som tyder p at denne Torleiv var gjenstand for lokal kult i ettertida.
Ludvig Daae set han i samband med eit "Hellig Thorlofs Capel" p Elverum
kyrkjegard, som er nemnt av biskop Jens Nilsson i 1598. 13 Sannsynlegvis har

9 Heimskringla, Haraldssona saga ("Soga om Haraldssnene"), kap. 32.

10 Daael879: 192.
11 Heimskringla, Magnuss saga Erlingssonar ("Soga om Magnus Erlingsson"), kap. 34;
Fagrskinna, kap. 105 (276).
12 Sverres saga, kap. 116.
13 Daae 1879: 193.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 115

vi her heilt p slutten av 1100-talet det frste dmet i Norge p at from

heitsidealet har spelt ei betydeleg rolle i freistnaden p lansere nokon som
heilag. Om den bortrmde munken verkeleg var from, er eit anna sprsml.
Men alt noko tidlegare hadde fromheitsidealet vore ein viktig faktor for at
kulten av Magnus Orknyjarl slo gjennom p Orknyane.
Dei heilage jarlane p Orknyane, Magnus (d. 1115) og Ragnvald (d.
1158), kan ein ogs nemne saman med dei norske kongane og tronpretenden
tane under borgarkrigstida som fekk helgenry. Orknyane var p den tida
norsk land. Ragnvald voks faktisk opp i Noreg, og var halvt norsk. Faren,
Koll, var ein norsk stormann fr Jren. Magnus var ogs i ein lang periode i
Noreg, meir eller mindre som gissel hj kong Magnus Berrfot. Jarlen Magnus
vart drepen av sskenbarnet sitt i ein intern maktkamp om yane. Ragnvald,
som var ssterson til Magnus, vart drepen av ein stormann han hadde ftt lyst
fredlaus, og Orknyinga saga, som fortel om begge desse jarlane, ymtar om at
Ragnvalds rival p yane, jarlen Harald Maddadsson, kunne ha sttt bak dra
pet. Begge desse heilage jarlane vart alts drepne under forhold som minner
mykje om borgarkrigstida i Noreg. Men i motsetning til det som var forholdet
i Noreg, hadde Orknyane ikkje ein heimleg helgenkult fr kulten av Magnus
tok seg opp kort tid etter hans dd. Dette er eit forhold som kunne fremje
kulten av Magnus p ein mte som ikkje var tilfellet med dei norske kongane
og tronpretendentane under borgarkrigstida. Iflgje den seinare skriftlege lit
teraturen om Magnus motarbeidde biskopen p yane i frstninga kulten av
han, og Magnus vart lyst heilag frst i 1135, trass i at det ser ut for at kulten
av han tok seg opp straks etter at han vart drepen. Men etter at systersonen
Ragnvald fekk makt over yane med sterk norsk sttte i 1136, og gjekk i
gang med byggje den staselege domkyrkja i Kirkwall, som vart vigsla til
Magnus, ser det ut for at biskopen skte sttte hj dei verdslege makthavarane
p yane som ynskte fremje kulten av Magnus. Ragnvald sine interesser i
fremje helgenryet til morbroren, som kunne styrkje hans eigen posisjon, og
biskopen sine interesser i sttte fr Ragnvald og hans parti, som kunne styrkje
kyrkja si stilling, forma truleg ein allianse som etter kort tid lfte Magnus opp
fr vere ein helgen av liknande type som nokre av dei norske tronpretenden
tane, til verte ein nasjonal helgen over yane. Den skriftlege litteraturen om
Magnus understrekar ogs sterkt kor from ein mann Magnus var, m.a. vert det
framheva at han avstr fr ekteskapeleg samliv med dronninga si. l 4 Den eldste

14 Dette er eit motiv som finst ogs i ein del eldre europeiske legender. Nr motivet dukkar
opp i nordiske legender p slutten av 1100-talet og rundt 1200, avspeglar det truleg disku
sjonen kring slibatkravet. For kyrkja vart det no viktig framheve reinlivnaden som ein stor
dyd. Ogs om den heilage biskopen Jon p Island, som rett nok var gift to gonger, men som
ikkje hadde born med nokon av konene sine, vert det i sogene om han sagt at folk trudde at

Collegium Medievale 1995/2

116 Else Mundal

skriftlege litteraturen om Magnus er eit tapt vita til kyrkjeleg bruk. 15 Sjlv om
den kyrkjelege teksta venteleg har gjort mest mogeleg ut av Magnus sine from
me sider, peikar alt vi veit om denne jarlen, i retning av at han verkeleg var
ein from og djupt religis mann. Desse sidene av karakteren hans kan difor ha
vore med p styrkje helgenryet hans fr frste stund, og ha gjort sitt til at det
ikkje kunne vere vanskeleg for dei kyrkjelege styresmaktene p yane aksep
tere han som helgen. Orknyinga saga framstiller nok ikkje Ragnvald som like
from som morbroren, men det faktum at han hadde vore korsfarar, kunne vere
med p sttte opp under hans helgenry.
Kulten av Ragnvald vart aldri srleg utbreidd. Det vart derimot kulten av
Magnus. Han var ein viktig helgen innanfor heile erkebispedmet, og skal
Magnus reknast med mellom dei norske helgenane, har vi her ein helgen som
m nemnast i same andedrag som Olav, Sunniva og Hallvard.
Eit par kongelege helgenar finn vi mellom kongar i tida etter borgarkrigane.
I norske diplom fr seinmellomalderen er det nemnt bde ein heilag kong
Hkon og ein heilag kong Magnus. 16 1 to av diploma gr det fram at eit altar
var vigd til den heilage kong Hkon i Mariakyrkja i Oslo. 17 I eitt av diploma
er be dei heilage kongane omtalte som lovgjevarar. 18 Like fr reformasjonen
tok danskekongen Kristian II initiativ for f sett i gang ein kanoniserings
prosess for to helgenar, den eine av desse ein Hkon. I svarbrevet, som kom i
1521, gjekk paven ikkje med p kanonisering, men har tydelegvis ingen ting
imot at dei to vert dyrka. 19 Diskusjonen om kven denne Hkon kunne vere,
vart teken opp p slutten av 1700-talet, men det var frst Gustav Storm som
klarte sl fast det ogs andre hadde gjetta p tidlegare, at den heilage Hkon
mtte vere Hkon V Magnusson. 20 Andre kandidatar i denne diskusjonen var
Hkon VI og Hkon Hkonsson. Hkon Hkonsson er faktisk omtala som hei
lag i ei dansk ballade, men som Daae hevda, har han truleg ftt ord for vere
heilag frst seint, som flgje av ei samanblanding i tradisjonen med Hkon V.
Kulten av Hkon V hadde neppe stor utbreiing. Om s var, ville vi nok hatt
fleire kjelder som gav opplysningar om dette. Kulten var truleg for det aller

han avstod fr ekteskapeleg samliv.

15 For opplysningar om kva som finst av overleverte legendetekster om Magnus, viser eg
til artikkelen "Magnus" i KLNM (Magnus Mr Lrusson 1966). Brotstykka av dei overleverte
latinske legendetekstene er prenta i Islenzk fornrit 34 under tittelen Legenda de sancto Magno
saman med Orkneyinga saga og dei to variantane av ei sjlvstendig soge om Magnus.
16 Kjeldene fr mellomalderen er ogs sttta av etterreformatoriske kjelder, sj Daae 1879:
180-189.
17 WII: 815 (nr. 1102, 1531); DN VI: 804 (nr. 771, 1548).
18 DN I: 499 (nr. 696, 1424).
19 Daae 1879: 180.
20 Storm 1877.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 117

meste knytt til Mariakyrkja i Oslo. Kongen hadde sjlv i testamentet sitt gjeve
pbod om at ddsdagen hans skulle feirast med almisser og utdeling av mat til
dei fattige. 21 Dette var sjlvsagt noko som kunne danne eit godt grunnlag for
utviklinga av ein lokal helgenkult. Men det faktum at Kristian II tek initiativ til
ein kanoniseringsprosess, kan tyde p at kulten p dette tidspunktet var i ferd
med breie seg dersom dette ikkje er eit politisk trekk fr ein noko vinglete
konge i den siste fasen av katolsk tid.
Den heilage kong Magnus veit vi ogs s lite om at han er vanskeleg iden
tifisere. Diplomet som nemnde han saman med den heilage kong Hkon, er eit
klageskrift fr allmugen i Tnsberg fr 1424, der dei klagar over forhold som
dei finn i strid med "Noregs lovbok og rettarbter som vre heilage kongar
Magnus og Hkon har unt oss". 22 Som Daae seier, synest dette snarast peike
mot Magnus Lagabter, men at han skulle vere halden for ein heilag mann, er
det ingen andre kjelder som tyder p. Det kunne ogs tenkjast at "heilag" her
nrmast er brukt som synonym til "salig", men at den eine av desse kongane
hgst sannsynleg er ein konge som verkeleg hadde helgenry, gjer det mindre
truleg.
No finst det ein kong Magnus som ogs vert omtala som heilag i ei anna
kjelde. Det er Magnus Eiriksson som drukna i Bmlofjorden i 1374. Opplys
ninga om at folk meinte han var heilag, finst i islandske annalar. 23 log med at
han drukna, kan ein seie at han leid ein br og dramatisk dd. Han hadde ogs
hatt eit dramatisk liv. Svenske stormenn hadde gjort opprr mot han (han var
ogs konge i Sverige), han vart avsett og kasta i fengsel, og fiendane hans
hadde retta harde skuldingar mot han. Ei uvanleg frittalande svensk adels
kvinne, den heilage Birgitta, skulda han til og med for vere homoseksuell.
Magnus sin dramatiske dd og tragiske liv kan godt ha danna grunnlag for
folkelege frestellingar om at han var heilag. Dessutan nemner annalane noko
som samtida kan ha oppfatta i retning av eit under, nemleg at liket til kongen
var det einaste som dreiv i land av alle dei som hadde vore p skipet.
I dei folkelege frestellingane ser det ut for at helgenryet vert brukt til
balansere tragediar i dette livet, og det vert brukt som eit vpen mot den som
pfrer "helgenen" lidingar. Ein av Magnus sine mektige motstandarar hadde
helgenry kort tid etter sin dd, om ikkje fr, og om Magnus sine tilhengjarar
gav han helgenry, kan det i dette liggje eit ganske raffinert mottrekk.
Nr det gjeld dei heilage kongane Hkon og Magnus, er det vanskeleg sj
korleis deira helgenry kunne brukast politisk, sjlv om ein kan vere usikker p

21 DNIV: 122 (nr. 128, 1312-1319).

22 "Norigis logbok oe retta bter sm hlgr konongar Magnus kononger oe Hakon
kononger hafua oss vnt."
23 Storm 1888: 411 ("Flatyannalar").

Collegium Medievale 1995/2

118 Else Mundal

kva slags planar Kristian II mtte ha hatt. Men synet p desse kongane som
heilage viser klart at det ikkje alltid skulle s mykje til fr den interessa som
samla seg om kongens person, gjekk over i helgenry.
Ein "kongeleg" helgen av ein annan type var den falske Margrete. Den
norske prinsessa Margrete Eiriksdotter som vart fdd i 1283, vart i 1290 send
til Skottland der ho skulle verte dronning etter morfaren, men ho dydde p
vegen. Ti r seinare pstod ei tysk kvinne i Bergen at ho var den norske prin
sessa. Ho vart brend p Nordnes i 1301. Denne Anastasia-historia p norsk
grunn vekte betydeleg oppsikt, og det m ha vore dei som trudde henne, eller i
det minste var svrt fascinerte av historia hennar. I alle fall voks det fram ein
kult av denne Margrete etter at ho var avretta, og ei kyrkje som vart bygd til
re for henne, vart eit pilegrimsml p Nordnes. Margrete var ikkje ein hel
gen som kunne brukast politisk. Kulten av henne er nok ei rein folkeleg gras
rotrrsle. Det er frestellingane om at det her er nokon som har lide grov
urett, som slr ut i helgenkult. Bakgrunnen for dyrkinga av den norske Marg
rete er ikkje s heilt ulik bakgrunnen for dyrkinga av den danske helgenen
Margrete. Ho vart drepen av ektemannen sin, men det vart frst sagt at ho
hadde teke sitt eige liv, og ho vart gravlagd som ein forbrytar i uvigd jord.
Kulten av den danske Margrete slo rot, sannsynlegvis fordi ho var ein nr
slektning av biskop Absalon. Kulten av den norske Margrete mtte oppfattast
som ein provokasjon mot styresmaktene som hadde avretta henne. I 1320
prvde biskopen av Bergen, etter brev fr "dei beste menn", stoppe dyrkinga
av henne. 24 Men dette har nok i liten grad lukkast, for bde kyrkja og den
heilage Margrete er nemnde fleire gonger i seinare kjelder. 25 Ein kan heller
ikkje sj bort fr at kulten av Margrete hadde ei viss sttte i kyrkjelege krinsar
sjlv om dei sentrale kreftene i kyrkja og kyrkja offisielt motarbeidde dyrkinga
av henne. D kulten ikkje let seg utrydde i startfasen, kan det ogs vere at
kyrkja etter kvart tolererte situasjonen. 26

Heilage biskopar og erkebiskopar

Erkebiskop ystein vart som nemnt lyst heilag av ein av etterflgjarane sine p
erkebispestolen i 1229, og det vart fleire gonger sett i gang ein prosess

24 DNVl: 104 (nr. 100, 1320); ZWVIII: 88 (nr. 67, 1320).

25 Liden og Magery 1980: 148-149.
26 Sidan kyrkja offisielt og biskopen av Bergen motarbeidde kulten av Margrete i alle
fall tidleg p 1300-talet kan det vere tvilsamt om kyrkja som vart bygd til re for henne, no
kon gong vart vigsla. Men det kan neppe vere tvil om at kyrkja p Nordnes verkeleg vart bygd
til re for den falske Margrete. Det fanst ikkje nokon annan logisk grunn til leggje ei kyrkje
utanfor byen p rettarstaden p Nordnes enn at kyrkja skulle liggje der martyren let livet.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 119

for f han kanonisert av pavestolen, slik det p dette tidspunktet var turvande
for at ein helgen skulle verte godkjend som heilag innanfor heile kyrkja. 27
Denne kanoniseringsprosessen vart aldri fullfrd, og det heile rann ut i sanden.
Etter brevvekslinga med pavestolen dme kan det verke som rsaka til "fias
koen" meir er skje i manglande interesse fr norsk side enn i skepsis hj
kurien. Erkebiskop ystein hadde hatt sine kraftige samanstytar med konge
makta, og han hadde vore landflyktig i England under kong Sverre. Han var
sleis ein helgenkandidat som kyrkja opplagt kunne bruke kyrkjepolitisk, men
dette var bde ein fremon og ei ulempe for ystein. Om forholdet til konge
makta heile tida utover p 1200-talet hadde vore spent, er det vel mogeleg at
kyrkja hadde sett mykje inn p f ystein kanonisert. Men forholdet var i
periodar bra, og nr kyrkja ikkje ser ut til ha ivra srleg sterkt for kanonise
ringa, kan grunnen vere at dei ikkje ynskte provosere kongemakta. Den siste
som tok initiativ til f ystein kanonisert, var erkebiskop Jon Raude (1267-
1282). Daae gr ut fr at han gav opp saka for oppn fordelar hj kong Mag
nus Lagabter. 28
Kanonisering var likevel ikkje noko vilkr for at ystein kunne verte dyrka
lokalt, og ein viss lokal kult var det nok i Trondheim knytt til skrinet hans,
som stod i domkyrkja. Men i denne domkyrkja hadde ystein for sterk kon
kurranse fr ein annan helgen, Olav den heilage, og forholdet mellom kyrkje
og kongemakt som hadde verka til fordel for Olav, verka i ein ny politisk
situasjon til ugunst for ystein.
Jon Raude, som var den siste som arbeidde for f ystein kanonisert,
rauk sjlv uklar med formyndarane til snene til kong Magnus. I 1282 dydde
han som landflyktig i Skara, men vart ret etter gravlagd i Trondheim, og
iflgje islandske annalar meinte folk at han var heilag. 29
Ogs ein av biskopane, Torfinn p Hamar, som sttta Jon, forlet landet i
1282. Han dydde to r seinare som landflyktig i eit kloster i Flandern. Her
vart han seinare dyrka som heilag, men etter det vi veit, ikkje i Noreg. 30
Iflgje islandske kjelder var ogs Bjarnhard, den frste biskopen av Selja,
sett p som heilag. 31 Han kom fr Saxland under Magnus den gode, men rauk
uklar med Harald Hardrde, rmde landet og reiste til Island. Etter mange r

27 Det var ei langvarig brevveksling mellom pavestolen og norske kyrkjelege styresmakter

om denne saka p 1200-talet. Dei breva vi har eller kjenner til, er omtala i Regesta Norvegica
I: nr. 712, 713, 759, 760, 845, 920, 921; II: nr. 71, 72, 73. Allment om erkebiskop ystein,
sj Gunnes 1996.
28 Daae 1879: 175.
29 Storm 1888: 260 ("Lgmanns-annH") og 383 ("Flatyannalar").
30 Daae 1879: 176-177.
31 Biskupa sogurl: 65 (Hungrvaka, kap. 3).

Collegium Medievale 1995/2

120 ElseMundal

kom han attende og vart biskop av Selja. P kva tidspunkt Bjarnhard fekk hel
genry, er vanskeleg fastsl. Det er ogs vanskeleg vite om det helgenryet
han iflgje kjeldene hadde p Island, spreidde seg til Noreg. I domkyrkja i
Nidaros fanst det ved sida av Sankt Olavs skrin og Sankt ysteins skrin ogs
eit Sankt Bernhards skrin. Daae kastar fram den tanken at det kan vere denne
Bjarnhard som var skrinlagd i Nidaros, men seier ogs at det ikkje er srleg
sannsynleg sidan han var biskop av Selja. 32 At det fanst eit Sankt Bernhards
skrin, er heller ikkje noko prov p at det fanst ein norsk Sankt Bernhard.
Relikviar av utanlandske helgenar kunne ogs leggjast i skrin i norske kyrkjer.
Til dmes fanst det eit Sankt Svithuns skrin i domkyrkja i Stavanger.
Det vart ikkje skrive noko vita om erkebiskop ystein, i alle fall er ikkje
eit slikt overlevert. Difor kan vi heller ikkje danne oss eit klart bilete av kor
leis kyrkja ynskte framstille han eller dei andre biskopane med helgenry.
Men vi kan nok g ut fr at fromheitsidealet har eit gjennomslag med dei geist
lege helgenane. I dei islandske sogene eller legendene om dei islandske heilage
biskopane fr om lag same perioden, ser vi dette ganske tydeleg. Personkarak
teristikkane av biskopane i desse sogene er dels ei ytre personskildring i sam
svar med mnstera i den islandske sagalitteraturen; men skildringa av karakter
og indre eigenskapar flgjer helst mnstera i den hagiografiske litteraturen, og
er ei skildring av biskopane sine dydar og fromme liv. Jf. ogs note 14.
Striden mellom verdsleg og kyrkjeleg makt gjev ein bakgrunn som forklarar
behovet for geistlege helgenar som kyrkja kunne bruke politisk. Om den geist
lege hadde lide stor overlast fr verdslege styresmakter, kunne dette utnyttast.
Om ein biskop vart myrda av fiendane sine, som t.d. den engelske biskopen
Thomas Becket eller den siste islandske biskopen i katolsk tid, Jon Arason, var
nok helgenryet ganske opplagt. Men ogs ein mindre overlast som det vere
gjord landflyktig, ville hjelpe godt. Det er sleis neppe tilfeldig at ystein, Jon
og Torfinn anten hadde vore landflyktige eller dydde som landflyktige. Av
ein liten merknad i ei islandsk bispesoge gr det indirekte fram at overgrepet
fr kongen har samanheng med Jon Raudes helgenry. Der vert eit uhell som
kong Eirik Magnusson hadde, framstilt som straff for den ugudelege framferda
mot erkebiskopen. 33

Sankta Sunniva og dei heilage p Selja og Kinn

Kulten av seljumennene og Sankta Sunniva, herunder ogs dei heilage p
Kinn, er iflgje dei seinare skriftlege kjeldene den eldste helgenkulten i

32 Daae 1879: 178.

33 Biskupa sgur I: 743 (Arna saga byskups, kap. 47).

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 121

Noreg. 34 Legenda fortel at ei irsk prinsesse som styrte riket etter far sin,
rmde landet fordi ein heiden beilar som ho ikkje ville gifte seg med, herja
landet hennar. Mykje folk flgde henne, skipa dreiv omkring p havet, og til
slutt kom ein del av flgjet til Selja, den andre delen til Kinn. Folk meinte at
dei stal sauer, og sende bod p Ladejarlen for f bort rvarane. D Sunniva
og flgjet hennar sg fienden kome, gjekk dei inn i ein heller og bad til Gud,
og fjellet fall ned over dei. Seinare vart leivningane deira funne, og Olav
Tryggvason, som no hadde kome til makta, og biskopen hans, forstod at dette
var leivningane etter heilage menneske.
Seljumennene og dei heilage p Kinn skil seg p fleire mtar ut fr
andre norske helgenar. Dei er eit helgenkollektiv. Sankta Sunniva, som etter
kvart vart den sentrale helgenen, voks fram fr dette kollektivet. Desse hel
genane er ikkje norske, men landflyktige i Noreg fr eit kriste land. Dei kan
ikkje identifiserast som historiske personar, og det historiske grunnlaget for
frestellingane om seljumennene er svrt uklart.
At vi opphavleg har hatt med eit stort helgenkollektiv gjere, er spass
spesielt at ein skulle tru dette har samanheng med dei funnomstenda som er
skildra i den seinare legenda, nemleg at det vart funne mange bein. Kvar desse
beina skreiv seg fr, er eit anna sprsml. Om det verkeleg var Olav Tryggva
son og krinsar kring han som freista blse liv i ein nasjonal helgenkult, eller
om kulten starta noko seinare, er vanskeleg seie. Det faktum at seljumanna
messe er nemnd i det kapittelet i Eldre Gulatingslov som gjev seg ut for
stamme fr eit vedtak p Mostertinget (som har vorte tidfest til frste halvdel
av 1020-ra35), tyder i alle fall p at helgendagen har hg alder. At desse hel
genane vert framstilte som landflyktige fr eit kriste land, kan ogs vere eit
indisium p at legenda inneheld ein tradisjonskjerne ikkje naudsynleg histo
risk som gr attende til den eldste kristne tida, d det ikkje fanst s mange
norske helgenkandidatar. Skulle ein rundt r 1000 prve etablere ein heimleg
helgenkult, mtte dette nesten vere den einaste mten gjere det p. Bakgrun
nen for kulten av seljumennene kan ha vore ein kombinasjon av fleire faktorar:
behovet misjonskongen Olav Tryggvason og hans folk kjende for f etablert
heimleg helgenkult, funn av bein, kjennskap til at irske einebuarar drog ut til
avsidesliggjande stader (dei kan ogs ha kome til norskekysten utan at vi veit
det), kjennskap til legendemnster som kunne brukast til utforme forteljingar
om kristne som hadde rmt fr heidningar eller heldt til i ei fjellhole. Det har

34 Sj Rindal 1997.
35 I landskapslovene vert det sagt at Olav Haraldsson og biskop Grimkjell var p Moster-
tinget, og historikarane har freista tidfeste mtet til 1024, eller til frste halvdel av 1020-ra
(jf. Hallan 1966: 25). Nyleg er det komne fram argument for tidfeste Mostertinget til 1022
(sjt.d. Hagland 1991: 161-162).

Collegium Medievale 1995/2

122 Else Mundal

ogs vore hevda at helgenkulten p Selja kunne vere etablert nettopp p denne
staden i ein freistnad p erstatte ein heiden kult. 36 Og ein skal vel ikkje heilt
sj bort fr at helgenkulten i det heile var noko misjonrane gjorde klokt i
synleggjere nr dei freista erstatte dei mange heidne gudane med den eine
kristne.
Etter kvart kom helgenkollektivet i bakgrunnen, og Sankta Sunniva vart den
sentrale helgenen. Sannsynlegvis fekk kulten av henne eit oppsving med trans
lasjonen til Bergen i 1170. Det har vore ein god del diskutert p kva tidspunkt
Sunniva vart den sentrale helgenen mellom seljumennene. Namnet ser ut til
ha vore i bruk i Noreg alt p 1000-talet (dotterdotter til kong Magnus den gode
heitte Sunniva). Dette vart lenge sett som eit prov p at kulten av Sunniva var
etablert alt p dette tidspunktet. Mot dette synet har Arne Odd Johnsen hevda
at namnet var innlnt fr England eller Vesterhavsyane uavhengig av helgen
namnet, og at kulten av Sunniva voks fram frst i perioden 1100-1140. 37
Sjlve namnet Sunniva er ogs interessant i denne diskusjonen. Namnet er
ikkje irsk og ikkje norsk, men angelsaksisk. Det kunne tale for at namnet p
helgenen vart lansert i ein periode d angelsaksiske menn stod sentralt i den
norske kyrkja. Det gjorde dei i sjlve kristningstida og i den eldste kristne
perioden. Kulten av seljumennene starta som kulten av eit kollektiv, og ein
eigen Sunnivakult fanst det ikkje grunnlag for fr Sunniva fysisk vart skild fr
kollektivet. Det skjedde frst ved translasjonen til Bergen i 1170. Men i den
legendetradisjonen som voks fram p 1000-talet, kan Sunniva ha vore til stades
som ein leiar for flokken lenge fr kyrkja lanserte henne som den sentrale hel
genen. Etter mitt syn er det ikkje opplagt at Sunniva er s ung som Arne Odd
Johnsen argumenterer for. 38
Unge segner nedteikna i etterreformatorisk tid tyder p at frestellingane om
helgenkollektivet p Kinn sannsynlegvis etter mnster fr Sunnivalegenda
gjekk gjennom ei liknande utvikling. Her voks frestellingane om ei Sankta
Borni og ei Sankta Marita fram. Dei vart gjorde til systrene av Sankta Sunniva.
Om desse segnene utvikla seg i mellomalderen eller frst i etterreformatorisk
tid, veit vi ikkje sikkert. 39
Eit interessant sprsml er kvifor desse helgenkollektiva i tradisjonen har
ftt ein kvinneleg leiar. Sannsynlegvis ser vi her ein refleks av den store popu
lariteten til legendene om jomfrumartyrane, og som nemnt kunne fabelen i

36 Nielsen 1905 og 1906.

37 Johnsen 1968.
38 Meir utfrleg om denne diskusjonen i Mundal 1997.
39 Segnene om Sankta Borni og Sankta Marita vart nedteikna av presten Gert Miltzow p
Voss, og han omtalar dei i brev til Torfus fr 1684-1686. Sj J6n Helgason 1967.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 123

desse legendene ogs finne ei viss tilknyting til populre motiv i norrn dik
ting. Ei forteljing om ei kristen prinsesse som rmde landet p grunn av ein
pgande friar, var truleg betre skemtan, "underhaldning", og betre eigna til
vekkje folk si interesse enn ei forteljing om munkar som skte einsemda p ei
framand strand.

Sankt Hallvard
Sankt Hallvard, som vart vernehelgen for Oslo, vart iflgje legenda om han
drepen i 1046 d han prvde hjelpe ei gravid kvinne til rme unna forflg
jarane sine. Han tok henne med i bten sin, men dei vart innhenta. Hallvard
vart drepen og kasta i vatnet med ein kvernstein om halsen. Men han flaut opp
med kvernsteinen. Dette vart teke som teikn p at han var heilag.
Som helgentype fell Hallvard p mange mtar utanfor mnstera. Han er
ikkje kongeleg og han er ikkje geistleg. Men p det tidspunktet kulten av
Hallvard utvikla seg, hadde Vestlandet ein lokal kult knytt til Selja og selju
mennene. Nidaros var sentrum for Olavskulten. Oslo hadde bruk for ein lokal
helgen. Hallvard mtte p fleire mtar vere ein hveleg kandidat. Om han
ikkje var kongeleg, var han i slekt med kongehuset, og han var dermed ein
slektning til Olav den heilage. Dette er forhold som kunne vere med p
fremje kulten av han. Den gjerninga som iflgje legenda om Hallvard frte til
at han tapte livet, kunne haldast fram som eit eksempel p kristen handling.
Ogs den engelske protohelgenen Alban tapte livet d han prvde redde eit
menneske som rmde fr fiendane sine. Om ein gr ut fr at Hallvard miste
livet av den grunn som legenda seier, kan denne pfallande likskapen med
ddsrsaka til den kjende engelske helgenen ha vore med p styrkje fre
stellinga om at Hallvard var heilag.

Lite kjende helgenar

Om nokre av dei som hadde helgenry, veit vi s lite at vi ikkje har stort meir
enn namnet.
I opprekninga av helgendagar i Eldre Gulatingslov, kap. 18, finn vi ei
Sankta Brittiva (Brictiva). Som namnet viser, er dette ikkje ein norskfdd hel
gen. Iflgje Daae skal Brictiva ha vore ein helgen fr Irland,40 men i Irland,
som i England og p Vesterhavsyane elles, er ho like ukjend som Sankta Sun
niva. Det er difor mogleg at Brictiva har vore ein helgen av same type som

40 Daae 1879: 225.

Collegium Medievale 1995/2

124 ElseMundal

Sunniva, ei kristen kvinne som iflgje legenda kom til Noreg fr dei kristne
rika i vest i kristningstida. Det einaste vi kan vere ganske sikre p, er at ho i
den tidlege kristne tida var ein viktig helgen i vrt land. Det kan vi slutte oss
til m.a. fordi brictivamesse er komen med i opprekninga av messedagar i
Eldre Gulatingslov. Eit anna indisium som peikar i same retning, er at Brictiva
saman med Sankt Olav, Sankt Hallvard, seljumennene og Sankt Magnus er
frd inn i eit engelsk kalendarium som vart frt til Noreg midt p 1200-talet.
Ho er ogs med i dei eldste islandske kalendaria. 41 I seinmellomalderen kan
det verke som Brictiva har kome meir i bakgrunnen.
Ein Sankt Torkjell, som finst nemnd i danske, norske og islandske kalend
rar med helgendag 12. november, og som kan ha vore norsk, 42 og ein Sankt
Tarald, som vi kjenner til fordi taraldsmessedagen er nemnd i brev fr 1400-
og 1500-talet,43 veit vi elles ingen ting om. Men Tarald m ha vore ein lokal
helgen i Telemark, og kanskje har det funnest ei kyrkje som var vigsla til
denne Tarald i Seljord. 44 Ogs ein Tolleiv ("TolleP) skal ha vore dyrka i
Telemark. Her har vi berre etterreformatoriske kjelder byggje p. 45
Fr Telemark kjenner vi ogs til ein kvinneleg lokal helgen, den heilage
Tova. Eit diplom fr 1369 nemner at kyrkja i Tuddal hadde brunne ned. Kort
fr hadde ein mann slkt ljoset i koven til den heilage Tova. 46 Daae kastar
fram den tanken at Tova kan ha vore ein einebuar som har halde til i ein kove
eit lite hus i tilknyting til kyrkja. Parallellar til ein slik einebuarkove i
tilknyting til ei kyrkje kjenner vi i tilfelle fr islandske kjelder. Han seier ogs
at ho kanskje var dyrka i koven sin etter sin dd. 47 Men strengt teke kan vi
ikkje vere sikre p at den heilage Tova som er omtala, er dd sjlv om det
av samanhengen nok er det rimelegaste i dette tilfellet for einebuarar som
levde eit fromt liv og hadde vendt denne verda ryggen, kunne ogs omtalast
som heilage i levande live.
Slike menneske mter vi i norske kjelder p slutten av 1300-talet og byr
jinga av 1400-talet. Ein kannik i Trondheim, sira Arne, vert omtala som heilag
i levande live, 48 og ein erkedegn i Trondheim som gav ei klokke til Trondenes

41 Gjerlw 1957.
42 Norberg 1974: 482, jf. "Thorkillus" i den alfabetiske opprekninga av helgendagar i det
frste bandet av Diplomatarium Norvegicum {DN I: xlvii).
43 DNIX: 371 (nr. 398, 1488); DNXh 193 (nr. 221, 1467); utrykt brev fr Seljord 1586 i
Riksarkivet, Deichmanske diplomsamling nr. 265.
44 Daae 1879: 197-198.
45 Daae 1879: 198-199.
46 DNV: 197 (nr. 261, 1369).
47 Daae 1879: 197.
48 DN V: 167 (nr. 212, 1349) og 250 (nr. 243, 1390); DN II: 369 (nr. 471, 1382).

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 125

kyrkje i 1408, skal ha vore kalla "Sanctus Nicolaus" i ei innskrift p klokka. 49

Om desse to vart dyrka som heilage etter sin dd, kjenner vi ikkje til. Men nr
dei vert omtala som heilage medan dei enno er i live, viser det at det er deira
fromme liv som har gjeve grunnlag for helgenry; og om det var det fromme
livet leine som frte til at desse geistlege mennene fekk ord p seg for vere
heilage, viser det at fromheitsidealet no str sterkt.
I dei 500 ra Noreg var eit katolsk land, ser vi at vi har ein ganske omfat
tande helgenkult, ogs av norske helgenar. Nokre f av desse slo gjennom og
vart dyrka gjennom lang tid innanfor store omrde. For andre har vi berre
tillp til ein helgenkult som fort dydde ut. Bakgrunnen for helgenkulten vari
erer sterkt bde over tid og fr helgen til helgen, og kulten kan vere pskunda
av heilt ulike grupperingar i samfunnet. Truleg har vi ogs dme p helgenkult
bde med og mot kyrkja sin vilje.

Bibliografi
Biskupa sgur. Utg. Jon Sigursson og Gudbrandr Vigfusson. 2 bd. Kaup
mannahfn 1858-1878.
DN = Diplomatarium Norvegicum, bd. I-XI. Utg. Chr. C. A. Lange, C. R.
Unger og H. J. Huitfeldt. Christiania 1847-1884.
Daae, Ludvig. Norges helgener. Christiania 1879.
Eldre Gulatingslov = "Den ldre Gulathings-Lov" i Norges gamle Love I: 1-
118.
Omsetjing: Gulatingslovi. Oms. Knut Robberstad. 4. utg. Norrne bokverk
33. Oslo 1981; 1. utg. 1937.
Fagrskinna: Noregs konunga tal. Utg. Finnur Jonsson. Samfund til Udgivelse
af gammel nordisk Litteratur 30. Kbenhavn 1902-1903.
Gjerlw, Lilli. "Brictiua." I KLNMII (1957): 241.
. "Hallvard." I KLNMVI (1961): 63-66.
. "Olav den hellige." I KLNM XII (1967): 561-567.
. "Seljumannamessa." IKLNMXV (1970): 118-121.
Gunnes, Erik. Erkebiskop ystein: Statsmann og lrkebygger. Oslo 1996.
Hagland, Jan Ragnar. "Kulisteinen end ein gong." I Heidersskrift til Nils
Hallan p 65-rsdagen 13. desember 1991. Red. Gulbrand Alhaug et al.
Oslo 1991, s. 157-165.
Hallan, Nils. "Kulisteinen og kristenrettsvedtaket p Mostertinget." Du mitt
Nordmre 1966: 21-28.
Heimskringla. Se Snorri Sturluson.

49 Daae 1879: 179.

Collegium Medievale 1995/2

126 Else Mundal

Holtsmark, Anne. 1967a. "lfs saga helga." I KLNM XII (1967): 546-550.
1967b. "Olavslegenden." I KLNMXW (1967): 584-588.
Johnsen, Arne Odd. "Nr slo Sunniva-kulten igjenom." I Bjrgvin bispestol,
[bd. I:] Fr Selja til Bjrgvin. Red. Per Juvkvam. Bergen 1968, s. 40-62.
Jn Helgason. "Smstykker, 8: Gert Miltzows 'lille permen'." I Opuscula,
bd. 111. Biblioteca Arnamagnana 29. Kbenhavn 1967, s. 289-291.
KLNM = Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder. 22 bd. Kbenhavn,
Helsingfors, Reykjavik, Oslo og Malm 1956-1978.
Landnmabk. I Islendingabk, Landnmabk. Utg. Jakob Benediktsson. Is-
lenzk fornrit 1. Reykjavik 1968, s. 29-397.
Omsetjing til engelsk: The Book of Settlements: Landnmabk. Oms. Her-
mann Plsson og Paul Edwards. University of Manitoba Icelandic Studies
1. Winnipeg 1972.
Liden, Hans-Emil, og Ellen Marie Magery. Norges kirker: Bergen, bd. I.
Oslo 1980.
Magnus Mr Lrusson. "Magnus." I KLNMXI (1966): 221-222.
Mundal, Else. "Legender, helgenkult og misjonsstrategi i kristningstida. " I
Selja heilag stad i 1000 r. Red. Magnus Rindal. Oslo 1997 (i prent).
Nielsen, Yngvar. "De gamle helligdomme paa Selja." I Historiske afhand
linger tilegnet professor dr. J. E. Sars paa hans syttiende fdselsdag den
ellevte oktober 1905 af venner og disciple. Kristiania 1905, s. 164-181.
. "Olaf Kyrre og den frste christne Helligdom paa Nordnes." I Bergens
historiske Frening, Skrifter, nr. 12, 1. Bergen 1906.
Norberg, Rune. "Torkel Martyr." I KLNM XVIII (1974): 481-483.
Norges gamle Love indtil 1387, bd. I. Utg. R. Keyser og P. A. Munch. Chris
tiania 1846.
Odd munk = Saga lfs Tryggvasonar af Oddr Snorrason munk. Utg. Finnur
Jnsson. Kbenhavn 1932.
Omsetjing: Soga om Olav Tryggvason etter Odd munk Snorresson. Oms.
Magnus Rindal. Norrne bokverk 46. Oslo 1977.
Orknyinga saga = Orkneyinga saga. I Orkneyinga saga, Legenda de sancto
Magno, Magnuss saga skemmri, Magnuss saga lengri, Helga pttr ok Ulfs.
Utg. Finnbogi Gumundsson. Islenzk fornrit 34. Reykjavik 1965, 1-300.
Omsetjing: Orknyingenes saga. Oms. Anne Holtsmark. Thorleif Dahls
kulturbibliotek. Oslo 1970.
Regesta Norvegica, bd. I: 822-1263. Red. Erik Gunnes. Oslo 1989.
Regesta Norvegica, bd. II: 1264-1300. Red. Narve Bjrgo og Sverre Bagge.
Oslo 1978.
Rindal, Magnus, red. Selja heilag stad i 1000 r. Oslo 1997 (i prent).
Skjaldedigtning = Den norsk-islandske skjaldedigtning, B: Rettet tekst, bd. I.
Utg. Finnur Jnsson. Kbenhavn og Kristiania 1912.

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 127

Snorri Sturluson. Heimskringla. Utg. Bjarni Aalbjarnarson. 3 bd. Islenzk

fornrit 26-28. Reykjavik 1941-1951.
Omsetjing: Snorre Sturluson. Kongesoger. Oms. Steinar Schjtt og Hallvard
Magery. I Norges kongesoger, bd. 1-2. Red. Finn Hdneb og Hallvard
Magery. Oslo 1979.
Storm, Gustav. "Den hellige Kong Haakon og Folkevisen om hans Dd." His
torisk tidsskrift (Oslo) 4 (1877): 464-477.
, utg. Islandske Annaler indtil 1578. Christiania 1888; opptr. Oslo 1977.
Sverres saga = Sverris saga etter Cod. AM 327 4. Utg. Gustav Indreb. Kris-
tiania 1920; opptr. Oslo 1981.
Omsetjing: Sverre-soga. Oms. Halvdan Koht. I Noregs kongesoger, bd. 3.
Red. Finn Hdneb og Hallvard Magery. Oslo 1979, s. 21-266.
Undset, Sigrid. Norske helgener. Oslo 1937.

Summary
"Saints' Cults and Norwegian Saints"
This article gives an overview of Norwegian saints and persons with a saintly
reputation in Norway during the Scandinavian Middle Ages. The development
of a Norwegian cult of saints is seen as a direct continuation of the cult of
saints that existed in the Christian areas with which Norway had the closest
contacts during the period of conversion. It seems to follow that the saints who
were venerated in Norway in the earliest Christian times were most likely
those who were venerated throughout the entire Christian Churchlike the
Virgin Mary or the Apostlesas well as those who were populr in the areas
which sent missionaries to the Scandinavian North. This agrees well with the
impression one gets from the earliest Norwegian Christian legal codices.
Aspects of Old Norse culture which may explain why the cult of saints was
more easily accepted than were many other aspects of Christian faith and cus
toms are also noted. Saints as hero types, particularly martyrs, had more in
common with Old Norse heroes and heroines than is at first apparent. A mar
tyr is one individual hero who fights alone against superior forces. He or she
shows great courage in confrontation with heathen leaders, and during torture
bears great pains with a smile. Saints always have good and intelligent ques
tions and answers and are intellectually superior to their adversaries. As hero
types, martyrs clearly possessed traits in common with Old Norse heroes who
fought lustily on against great odds after one leg was cut off or while their
intestines were hanging out. Female martyrs who declined the advances of a
heathen suitor reveal similarities to Old Norse valkyries or maiden kings, who

Collegium Medievale 1995/2

128 Else Mundal

also rejected their suitors. Martyrs had quailities which people in Old Norse
society could appreciate, and the tales about them were so bloody that on this
point too they could compete with native Old Norse literature.
In contrast to what has been the prevailing opinion, the present artide sug
gests that the cult of saints was important in the Scandinavian North even in
the earliest Christian times, but that during this period the cult was important
for other reasons than those which prevailed later and that it had a different
character from what it did in the High Middle Ages. In the earliest times, the
cult of saints was of importance because the people who lived within Old
Norse culture could accept saints as hero types much more easily than they
could accept Christian doctrines.
In the overview of Norwegian saints, the wide spectrum of the cult of
native saints during the Middle Ages is emphasized. In addition to the Norwe
gian saints who are familiar to everyoneSaint Olaf, Saint Sunniva and Saint
Hallvardthere exists a large and varied host of "lesser saints". Some of these
are well-known historical figures who had a local cult or were venerated by
their followers for shorter or longer periods. About others who are mentioned
as saints in Norwegian medieval sources we know little or nothing at all.
Persons from royal or princely families and the upper echelons of the clergy
are well represented in the large number of people who had a saintly reputa
tion during the Middle Ages in Norway; they demonstrate that a reputation as
a saint was often used to achieve political goalsinside or outside the Church.
Of the royal saints only Saint Olaf really caught on, whereas the Orkney
Islands could boast of two saintly earls. Several of the pretenders to the throne
during the period of the Norwegian civil wars were reputed among their fol
lowers to be saints, and from the Late Middle Ages we have sources which
refer to a holy King Hkon and a holy King Magnus. The holy King Hkon is
Hkon V Magnusson; just prior to the Reformation, King Christian II ap
proached the papal authority in an attempt to get him canonized, but nothing
came of this. The so-called false Margrete was also a "royal" saint, of sorts.
She was a German woman who claimed to be Margrete Eriksdotter, the Nor
wegian princess who was sent to Scotland in 1290 to become queen there and
succeed here maternal grandfather, but who died on the way. The false Mar
grete was burned at the stake at Nordnes in 1301, but after her death she was
venerated as a saint in spite of attempts by the bishop of Bergen to put a stop
to her cult in 1320. The cult of the false Margrete is well documented in
sources from the Late Middle Ages, and she appears to have been an important
local saint in the area around Bergen.
Among those with a saintly reputation from the upper echelons of the clergy,
the cult of Archbishop ystein came closest to becoming established. Several

Collegium Medievale 1995/2

 Helgenkult og norske helgenar 129

times the process for his canonization was initiated, but without being brought
to completion. That the process was never completed was apparently more due
to political factors in Norway than to opposition from the curia. A common
characteristic of the higher clergymen who were reputed to be saints was that
they had come into conflict with the royal powers and had spent time in exile.
The first national saint's cult in Norway wasif the sources are to be trust
edthe cult of a group of saints referred to as the people of Selja, who were
connected with Selja (in Nordfjord) and Kinn (in Sunnfjord). From this collec
tive group of saints Sunniva emerged. According to the legend, Sunniva was
an Irish princess, but everything indicates that she was a fictional character,
and the historical basis for her and for the entire group of saints is very un
clear. Oral tradition about Sunniva and her followers probably underwent con
tinuous development during the Middle Ages. According to post-Reformation
sources, Sunniva had two sisters, Saint Borni and Saint Marita.
The cult of Saint Hallvard emerged at a time when the cult of the people of
Selja had apparently been established in Western Norway and when Nidaros
(Trondheim) had become a centre for the cult of Saint Olaf. Eastern Norway
and Oslo were in need of a local saint, and Hallvard was a good candidate. He
was neither royalty nor a man of the Church, but he was at least related to
Saint Olaf, which probably promoted his saintly reputation. According to the
legend, he was killed when he tried to help a pregnant woman escape from her
pursuers. His example could thus be cited as a model for Christian conduct
during the early Christian period.
We know of some local saints from the Late Middle Ages; several are from
Telemark and a few from Trondheim. Some of these are referred to as holy
during their lifetime, which appears to indicate a breakthrough for the ideal of
piety. We know little about these late saints beyond a nme in the sources;
their cults must have been entirely local. We also know virtually nothing about
one of the early saints, Brictiva, who must have been an important saint during
the Early Middle Ages. As the nme indicates, she was not born in Norway,
and she may have been a saint of a type similar to Sunniva.

Else Mundal (f. 1944), cand.philol. 1971, er professor i norrn filologi ved
Nordisk institutt, Universitetet i Bergen, Sydnesplassen 7, N-5007 Bergen. Ho
har publisert arbeid om norrn forskings- og faghistorie, analysar av sagateks
ter, tolkingar av edda- og skaldedikt, og arbeid om norrn mytologi og religi
on, om legendelitteratur og helgenkult, om kvinnehistoriske og kulturhistoriske
emne fr nordisk mellomalder og om norrn litteratur som historisk kjelde.

Collegium Medievale 1995/2