See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/353429925

‫ ﺗﺠﺎرب و دروس دوﻟﻴﺔ‬:‫اﻟﺘﻜﻨﻮﻟﻮﺟﻴﺎ اﻟﻤﺎﻟﻴﺔ ﻛﺄداة ﻟﺘﻌﺰﻳﺰ اﻟﺸﻤﻮل اﻟﻤﺎﻟﻲ واﻟﺘﺤﻮل اﻟﺮﻗﻤﻲ اﻟﻤﺼﺮﻓﻲ‬
‫ﻟﻠﺪول اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬

Conference Paper · March 2021

CITATIONS READS

0 6,523

1 author:

Othmane Touat
Algiers 3 University
81 PUBLICATIONS 7 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Othmane Touat on 24 July 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 : ‫ا‬ ‫لا‬ ‫وا‬ ‫لا‬ ‫ا‬ ‫آ داة‬ ‫ا‬ ‫ا‬
# ‫ول ا‬$% ‫رب و دروس دو‬
∗
‫ـ* ـ ن‬+ ‫ ـ ات‬.‫د‬.‫أ‬
. ‫ا‬ ‫ ا‬،3 ‫ا‬ ‫ا‬ ، ‫ما‬ ‫ر و‬ ‫ما‬ ‫د وا‬ ‫ما‬ ‫ا‬ ‫آ‬،‫أ ذ‬

-ّ/%0
‫&ول‬1 ‫ ا‬01; 71 ‫ ق وا‬19: )1 1 2 ‫ ا‬1 ,3 ‫ ل ا‬5 6 & & ‫ د ا‬2 ‫ ا‬/ ‫ " ا‬0 ‫ ا‬,‫& ت ا اه‬. ‫ ا‬+ , ) ‫( ا &را إ‬#‫"'&ف ه‬
‫ ة‬1 AB‫ ات ا‬,1 ‫ ا‬01; 1 < ‫ ت ا‬1 3. ‫ ا‬C1 ‫? أو‬1 5 .‫&ول‬1 ‫( ا‬#1‫ ه‬01; 0 2 ‫ ل ا‬2+ ‫> = ا‬." ‫ ; و‬2 ‫ ا‬, ‫ ا‬9" ‫ا < <'&ف‬
)1 C.H1I‫ دي وأ‬1 ‫ ع ا‬1, ‫ ك‬1.2‫ آ‬1' ‫ إ‬1M, ‫ ا‬N1"‫؛ و‬012 ‫ ّل ا‬. ‫داة‬F‫&ا ' آ‬G ‫ ت ا‬5‫و‬ ,3 ‫( ا‬#'< ‫ا &ا‬ 2 ‫اه‬
. >9,2 ‫ ا‬0; ‫ &ان‬H ‫ ا‬6 & & "‫ ا‬P‫ ل ا‬2 B‫رأس &اول ا‬
‫ دة‬U ‫ ا‬632 ،‫& &ة‬ : ‫ <&ول‬:‫ ة > ر‬AF < ‫" ال ا &ول ا‬ I . ‫ رات ا‬9 ‫ ا‬NT <‫ و‬/:‫ ا &را إ ) أ‬S : ‫' ت‬R‫أ‬
"‫ ا‬V ‫ ا‬7W‫ و‬7 02 ‫ ر ا‬3 < ‫ ص أ م ا‬U ‫ ا‬5 "‫> إ‬9,2 ‫ ) دول ا‬6 ‫ا‬# . , 3 ‫ ار ا < ا‬T ) ، '<‫ " ر‬6
. ‫ ده‬2 ‫ و ا‬H T ‫ رات‬3 <‫ = ا‬A ) ‫ ة‬U.2 ‫ <[ اء ا رب ا‬V2 " 2, < ،‫ \ت‬2 ‫ ن‬B‫ " ; ا‬2. 2 M," ‫ > ت‬H9"‫و‬
‫ت‬ 2‫ا‬ ,3 . ‫ ا‬,H ‫ ا‬0; ‫ ات‬U ‫ا‬ ‫ و‬،‫ ل‬2 B‫ < ^ ا‬6 ." & ) ‫ ت ا ا إ‬5\IP‫و ت ا‬B‫ ا‬62] "‫و‬
. >` ‫; ة ا‬ 2 <‫ ذ "&ا‬G"‫_ ا‬: ) ‫ت إ‬ " ‫وا‬
2 ‫& ت ا‬G ‫ ا‬،02 ‫ ل ا‬. ‫ ا‬،0 2 ‫ ل ا‬2+ ‫ا‬،0; 2 ‫ ع ا‬9> ‫ ا‬، 2 ‫ا‬ ,3 ‫ ا‬: 1 20 ‫ ت‬%‫آ‬

Financial technology and the challenges of the digital transformation of the

banking sector : International and Arab experiences
ABSTRACT
This study aims to discuss the current challenges facing the adoption of many financial technology
solutions on a large scale in the Arab countries in order to develop the banking industry and enhance
financial inclusion in these countries. Where in recent years Arab governments have paid increasing
attention to this technology and its use cases as a tool for digital transformation; it has been seen as an
engine of economic diversification and has been at the top of the strategic agendas of many countries in
the region.
The results of the study showed that, despite the developments taking place, Arab countries are still
lagging behind, compared to many developing countries; it is possible to benefit from their
experiences, similar to the Kenyan experience. Therefore, governments in the region should provide
opportunities for digital innovation, with the development of enabling regulations and protection
regulatory applications that provide security for transactions, while allowing experimental incentives to
create and adopt unprecedented innovations. Priorities include reforms to bridge the improvement of
the business environment, to address gaps in the information and communications technology
infrastructure, as well as to take measures to address the trust gap.
Key words : Fintech, Banking sector, financial inclusion ,digital transformation, Financial services.

∗
touatabdou@yahoo.fr :0:‫ و‬3 ‫ < & إ‬،‫ ن‬2` ‫د " ات‬.‫ أ‬:aI‫ا‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫‪0‬ـ‪5‬ـ‪0$‬ـ‬
‫دي وا ‪ ،0 2‬و‪ = A‬ا ‪ U‬ص‬ ‫ا ‪ a . ' H 0; 2‬ا ‪ &'+2‬ا‬ ‫;‪ 0‬ا ‪,3‬‬ ‫إن ا ‪ 9‬رات ا‬
‫و; ض ا ‪ &.‬ت أ م ا ‪ ،6 3 ' 2‬وا ‪ +‬آ ت ا ‪ 2‬و‪ T‬ا ‪ ، 2‬و >& ‪ 0‬ا ‪ &G‬ت‪ ،‬وا ' ^ ت ا ‪ . 2 M,‬و > د‬
‫‪0‬ا ‪T I& "0‬‬ ‫ا >‪ 9‬ع ا ‪ G‬ص إ ) ‪ &5‬آ‪ H‬ه‪ (#‬ا ‪ 9‬رات‪ ،‬و"‪ .‬آ' ى ا ‪ ,2‬ا ‪ 2‬وا >&م ا ‪,3‬‬
‫ا‪2‬‬ ‫د ت ا ‪ N‬و‪ /" 35‬و ‪ ./" 2‬و" ‪ ,‬ع ا رب وا ‪ 9‬رات ;‪ 0‬ل ا ‪,3‬‬ ‫ا & & ‪ 6‬ا‪ _:‬ا‬
‫\ ‪ 6‬ا &ول ا ‪ f‬ة‬ ‫د ت ‪& I‬ة‪ً ]; ،‬‬ ‫وا‬ ‫د ت‪:‬‬ ‫ى < &ان ا ‪ ،N‬و ‪ a2+‬ذ ‪& < e‬ان ذات ا‬ ‫)‬
‫‪ e " 6‬ا ‪ 2‬دة‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ت ا ‪,3 < > 2‬‬ ‫&ات ا‬ ‫وا '‪ +‬ا ‪ ' ; h G" 0‬ا ‪ 5‬ت و"‪ 9‬رات و‬
‫د ت ا ‪. &> 2‬‬ ‫;‪ 0‬ا‬
‫ت‬ ‫ا‪2‬‬ ‫وا ‪ #, a 2‬أ & < &‪ a2 " ? 5 .‬ا ‪ 9‬رات ;‪,3" 0‬‬ ‫] < ‪ 6‬ا ‪,3‬‬ ‫‪; 3" \ 2i‬‬
‫) " وز و"\‪ 0j‬ا ‪&.‬ود ا > & < ‪6‬‬ ‫وا ‪ H .‬ت ا‪ l‬وا ‪ f‬ات ;‪ " 0‬ت ا ‪\2‬ء ا ‪ 0; 6 2 2‬ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 9‬ء ا ‪ 6 2‬وا‪ B‬اق و >& ‪ 0‬ا ‪ &G‬ت ا &د‪p 2 -‬دي إ ) ز دة ا \ آ و‪ o‬ح ‪ ,‬ت و ‪ U‬ه ‪& & N‬ة‬
‫ا‪، 2‬‬ ‫) ا ‪ 2‬ت ا ‪ ." 0‬ل دون د‪ A‬ل ا ق‪ .‬و & "‪ N‬ا‪ H A‬ر و" _ < ‪ > H9" q‬ت ا ‪,3‬‬ ‫وا ‪iF‬‬
‫‪\A 6‬ل ا ' ا"‪ h‬ا ‪& ) ، >,‬ى ا ‪ ,‬ات ا ‪ +‬ا ‪ 0; W 2‬ا & & ‪ 6‬ا ‪& H‬ان ا ‪,‬‬ ‫`‪ a‬ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬
‫ت ا ‪ 9 H‬أن " &‬ ‫&ة‪ ،‬و & ‪ C‬ه‪ (#‬ا ‪ > H9‬ت ‪ i‬وة ‪ 6‬ا ‪ HG‬ات ا ‪& U2‬ة ‪ 5‬ل آ ‪,3 ) 5 ), h‬‬ ‫وا‬
‫) ‪ 9:‬ق وا ‪.7‬‬ ‫;‪ = >." 0‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬وا ‪2,‬‬
‫اآ‪ H‬ا ‪ ,‬ا ‪; 2‬‬ ‫ت ;‪ h G 0‬أ‪ .:‬ء ا ‪F< N‬ه‪2‬‬ ‫;‪ 0‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر‪ ،‬ا & ‪ 5‬إ ار ‪ ,I‬ع ا‬
‫‪ ;B‬اد و ‪ p2‬ت ‪ I A‬ا ‪ f‬ة وا ‪، 9 2‬‬ ‫'‪ (#‬ا ‪ 9‬رات‪ & " ? 5 .‬إ ‪ : 3‬ا ‪ .‬ل ) ‪ &A‬ت‬
‫دي‪.‬‬ ‫د "' و"‪ = >.‬ا ‪ 2,‬ا‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ &.‬ت ا ‪ " 0‬ا ‪ /‬ا & & ‪ 6‬ا ‪& H‬ان ;‪ 7 ," 0‬ا‬ ‫< ‪ , ،& &.‬ا أ‬
‫دي‪ ،‬و‪ ; = A‬ص ا ‪،a2‬‬ ‫ا ‪ 0; 2‬ز دة ا ‪ 2,‬ا‬ ‫و ‪ 6‬ا ‪ 6322‬أن ه‪ N‬ا ‪ 2‬د ا < ‪ 3‬رات ا ‪,3‬‬
‫وا ‪ ، &>,‬و ه‪ N‬أ ] ;‪ = >." 0‬ا > ار ا ‪.0 2‬‬ ‫تا‪ 2‬ا‬ ‫ا‬ ‫;‬ ‫و"‬
‫ت‬ ‫) &ول أ ‪ 2‬ل ا‬ ‫و & < ت ‪ W‬ع ا ‪ .‬ل ا ‪ 9> 02‬ع ا ‪ 6 0; 2‬ا ‪ ,H‬د ا ‪ 2'2‬ا ‪&2‬ر‬
‫وا > ار ا ‪ .0 2‬و ‪6‬‬ ‫د وا ‪2‬‬ ‫ا &و ‪ 632 ? 5 .‬أن '‪ 0; N‬ا ‪ 6 &.‬ا ‪ ، >U‬و"‪ = >.‬ا ‪ 2,‬ا‬
‫ا & &ة وا ‪ 2,‬ذج ا ر ا ‪ 3 H2‬ة ا ‪ 09G" 0; & " 0‬ا ‪ .‬ا ا ‪ 7,2" 0‬ا ‪ .‬ل‬ ‫‪Fj‬ن ا ‪&G‬ام ا ‪,3‬‬
‫) ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬أن '‪ 2 6 ." 0; N‬ه‪#‬ا ا ‪ .‬ل‪.‬‬
‫ا ‪\A 2‬ل ا ‪ ,‬ات ا ‪ i W 2‬ر ًة ;‪ 0‬ا‪ 2M:B‬ا ‪ 2‬ا ‪C. : ? 5 ، 2‬‬ ‫آ‪ 9 a3ّ j 2‬ع ا ‪,3‬‬
‫" ]‪ &A 62‬ت‬ ‫‪ 6‬ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫;‪5 N &>" 0‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ل ا ‪,3‬‬ ‫ا ‪ +‬آ ت ا ‪0; ^j ,‬‬
‫ا ‪ ;&2‬ت وا ‪\2‬ت ا ‪ 2‬و"‪ a .‬ا‪ B‬ال‪ ،‬آ‪ e #‬ا‪ P‬اض وا ‪ a 2‬ا ‪ 0 2‬وإدارة ا ` وات‪ ،‬إ‪ ; W‬إ )‬
‫‪ &A‬ت ا ‪ ،6 F‬ا‪ B‬ا ‪#‬ي ُ >‪ aH> ) / \M< 0‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا > & ‪.‬‬
‫ل‬ ‫‪ ،0‬آ‪ 2‬أن ازد د ا ‪ +‬آ ت ا ‪0; ^j ,‬‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ >9,2‬ا < ه‪ ,‬ك ‪ . 2:‬ظ ;‪ 0‬ا < ‪ 3‬ر ا ‪,3‬‬
‫ال ‪ 6‬ا ‪ &.‬ت ا ‪ H3‬ة ‪.6 `3‬‬ ‫‪ f ّ + H‬؛ إ أن ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ‪,3‬‬
‫د ا‪0 2‬‬ ‫‪ 9‬ن ا ‪ I‬ل إ) ا‬ ‫ى ا ‪ >9,2‬ا <‬ ‫إذ ه‪ ,‬ك >&ر <‪ 6 % 62 .,‬ا ‪) 6 f H‬‬
‫ا ‪ .02‬وا ‪ 0; _H‬ذ ‪ a H ) ،e‬ا ‪ `2‬ل ا ‪ .‬ا ا ‪ f‬ا; ا ‪ ." 0‬ل دون ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ &G‬ت ا ‪، 2‬‬
‫و &م " ; ا ]‪ : 2‬ت‪ ،‬وار"‪ U‬ع "‪ U 3‬ا ‪ I U‬ا ‪ U 5\ &H‬ظ < ‪ &>,‬وإ‪ UA‬ت ا ق‪ .‬و ) ا ‪= >." 6 NT‬‬
‫إ ) ‪ _:‬ا‪ jP‬اف ا ‪ U‬ل‬ ‫د ا ‪ 02‬ا ‪ 9 2‬ر <‬ ‫‪ 7 +" 2 0; a U < _ 3‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪[; ،0 2‬ن ا‬
‫‪ W‬وري ‪ ) _ f‬ا >‪ H‬ت ا ‪ ." 0‬ل دون "‪ 2j = >.‬ل ‪ 0‬أو ‪. ً 9: 7‬‬

‫‪2‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫ا ‪$‬را‪: 6‬‬ ‫إ‪7‬‬
‫‪ 6‬ه‪ H" ,‬ز ا‪ 3jP‬ا ‪ ." 0‬ول ه‪ (#‬ا ر ا‪ ، ', < P‬آ‪:0 2‬‬
‫ا ‪ 2‬أن " ز ا ‪ .‬ل ا ‪ 9> 02‬ع ا ‪0; 0; 2‬‬ ‫‪ -‬آ ‪ 9 632 h‬رات ا ` ر ;‪ 0‬ا ‪,3‬‬
‫ا &ول ا < ‪ 6‬أ ‪ = >." a‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ ،0 2‬و ه‪ 0‬ا رب ا &و ا ‪& 632 0‬ول ا < ا ‪ U‬دة‬
‫‪ 0; ',‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر؟‬
‫إ‪ 3j‬ا ‪[; ?.H‬ن ا &را " ‪ ) &,‬ا ‪ W U‬ا ‪:‬‬ ‫و ‪ 6‬أ ‪U" a‬‬
‫`‪ 2‬رات‬ ‫د "‪ 0 ; ,‬در ) إ ‪ 9‬ء د;‬ ‫‪ M: ; " -‬م ‪ ،0 ; ," 0‬و< رة أ ‪ ،N‬ا‬
‫ا ‪ = >. N' a ، 2‬ا ‪ .‬ل ا ‪ 02‬ا ‪ 0; 2‬وز دة ; ص‬ ‫ا ‪ p2‬ت ا ‪ 0; ^j ,‬ل ا ‪,3‬‬
‫و‪ I‬ل ا‪ ;B‬اد وا ‪ p2‬ت ‪ a 2‬وا ‪ &G‬ت ا ‪. 2‬‬
‫‪ 9 0‬ا ‪$‬را‪: 6‬‬
‫و‪ 6 632 : ) 5‬ا‪ ) < P‬ا‪ 3jP‬ا ‪ '5 9 0‬ا ‪ ،?.H‬وآ‪#‬ا ا‪ H A‬ر ا ‪ W U‬ا ‪&G , ، W 2‬م ا ‪S',2‬‬
‫ا ‪ 0; N' " 0‬د ‪ N‬ا ‪ ,‬ت‬ ‫‪ h G2< :‬ا‪B‬دوات وا ‪ jp2‬ات ا‪5P‬‬ ‫ا ‪ 0UI‬ا ‪ ; WP < 0 .‬إ ) ا‬
‫‪\G‬ص‬ ‫ت و;= ا‪' ." a5‬‬ ‫& ) ضا‪2‬‬ ‫ا ‪ aI 2‬إ ' ‪ .‬وه‪#‬ا ‪ :‬ا( ‪ _ ,‬و‪ :‬ع ا &را و‬
‫ا ‪ ،S ,‬و ‪ Ni 6‬ا اح ا ‪ I‬ت ا ‪. H ,2‬‬
‫ه ‪ :‬ا ‪$‬را‪: 6‬‬
‫‪:a2+" ،‬‬ ‫"‪ N >" N‬ا ‪ ?.H‬إ ) ‪ i\i‬أ اء أ‬
‫د ‪.‬‬ ‫ا ‪ 2‬و ا ‪ 2+‬ل أه‪ 2' 2‬ا‬ ‫‪ U -‬ه ‪ 5 N‬ل ا ‪,3‬‬
‫‪ H‬ا ‪ N‬وا &روس ا ‪ U 2‬دة ‪. ',‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫‪ > H9" -‬ت ا ‪,3‬‬
‫‪ 6‬أ ‪ 9" a‬ا ‪ ,‬ا ‪ 0; ; 2‬ا &ول ا < ‪.‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ 2‬د ا ‪,3‬‬
‫< ‪ ; WP‬إ ) ‪ 62] " I\A‬أه‪ N‬ا ‪ S ,‬وا ‪ I‬ت ا ‪ 5 '2 &>" 632 0‬ل ه‪#‬ا ا ‪ W 2‬ع‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫د‬ ‫و أه ‪ 9‬ا>‬ ‫لا‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫‪ 20 .1‬ه = ‪ 1‬ل ا‬
‫>‪ aH‬ا >‪ 9‬ع ا ‪ 0 2‬وا ‪ / ّ ? 5 ،0; 2‬ا ‪\2‬ء <‪ a3+‬ا & ‪# U," .:‬‬ ‫ُ ّ& ا ‪ 9‬ر ا ‪ 6 02‬أه‪ N‬رآ‬
‫\"'‪ N‬ا ‪\A 6 ; 2‬ل ا ‪ > H9‬ت ا‪ 3 P‬و‪ :‬وا ‪ .‬ل ا ‪#‬آ ‪ .‬و‪ 62W‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر‪ 7 2 ،‬آ‪ 6 a‬ا ‪#‬آ ء‬
‫ا ‪&>< (Financial Technology or Fintech) 2‬رة‬ ‫ا ‪ (Artificial Intelligence) 0 ,9I‬وا ‪,3‬‬
‫ا ‪ ': 3 [< 2‬أن " ‪ a‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬أ ع‪،‬‬ ‫) "‪ f‬ه ‪ a3‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا > & ‪,3 ; .‬‬ ‫‪> >5‬‬
‫وأر‪ ،yA‬وأآ` أ ‪ ً,‬و‪ ; Uj‬وإ" ‪ . + ًI A ، 5‬ا ‪ H3‬ة ‪ 6‬ا ‪ 3‬ن ا ‪ 7 a " 0‬ا >‪ 9‬ع ا ‪.0; 2‬‬
‫ا ‪ 2‬وا ‪ +‬آ ت ا ‪ ^j ,‬ا ‪ّ&>ُ" 0‬م ا ‪ .‬ل ا ‪ 2‬ا ‪ 3 H2‬ة‬ ‫ا ‪ّ 9‬ر ;‪ &A 0‬ت ا ‪,3‬‬ ‫‪ ' 6‬أ‪ A‬ى‪ ،‬إن‬
‫ا ‪ .ُ" 0‬آ‪ / &>" 0‬ا >‪ 9‬ت ا ‪ ; 2‬و"> م < ‪ { H‬ا ‪ 2‬ت ا ‪ً& &'" aّ3+ ، ; 2‬ا _ ا ‪ّ .‬ط ‪ /,‬وا"‪ G‬ذ‬
‫;‪ 0‬وا ‪(World Bank 2018, 0 2‬‬ ‫آ ; ا‪ P‬اءات ا ‪ 5‬از ا ‪ \ =>." 0‬و‪ :‬اه وا > ار ا >‪ 9‬ع ا ‪2‬‬
‫ا ‪ 2‬و"‪ ًI ; '" > H9‬و"‪ &.‬ت ;‪ 0‬ا ‪ 2 /, C‬رف وا ‪ p2‬ت ا ‪. 2‬‬ ‫)‪ aّ`2ُ" ? 5 ،10‬ا ‪,3‬‬
‫ا‬ ‫?ا‬ ‫‪1.1‬‬
‫‪ _: 6‬ا ' ^ ت ا &و وا ‪ 9‬ت ا ‪ . ,o‬و<‪ً ,‬ء ‪&2 " ،/‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫"‪ N‬ا ‪&G‬ام " ‪ U‬ت ‪,3 U G‬‬
‫ا ‪ 6 0‬ا ‪ a2 .2‬أن‬ ‫‪ h I‬ا‪ _:‬ا >&م ;‪ 0‬ا ‪,3‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ه‪ (#‬ا &را "‪ً U‬ا وا ‪ 7‬ا ‪ 9,‬ق ‪,3‬‬
‫‪ 2:‬ذج ‪ a2‬و"‪ > H9‬ت و ‪ 2‬ت و ‪ ,‬ت & &ة‪ .‬و"‪N‬‬ ‫"‪&.‬ث "‪ .‬ت ;‪ N &>" 0‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ ، 2‬و"‪9" U.‬‬
‫ا ‪ 9,‬ق ;‪ 0‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر‪.‬‬ ‫ا ‪ 2‬د " ر ‪ h‬وا‬
‫ا ‪» : ':F< 2‬ا< ‪ 3‬رات‬ ‫;>& ّف } ا > ار ا ‪ (Financial Stability Board) 0 2‬ا ‪,3‬‬
‫‪ ',32‬ا ‪&.‬اث ‪ 2:‬ذج ‪ a2‬أو "‪ > H9‬ت أو ‪ 2‬ت أو ‪ ,‬ت & &ة‪ ' ،‬أ‪ i‬دي ‪ 2‬س‬ ‫< ‪&G‬ام ا ‪,3‬‬
‫) ا‪ B‬اق وا ‪ p2‬ت ا ‪ ، 2‬و ) ">& ‪ N‬ا ‪ &G‬ت ا ‪. (Attia 2020, 13)« 2‬‬
‫)ا ‪ : H‬ت‬ ‫ا ‪ 2‬أ< زه ا ‪ 9‬رات ;‪ 0‬ا ‪,3‬‬ ‫ل ا ‪,3‬‬ ‫وأدت ا ‪& a‬ة إ ) د;‪ 7‬ا < ‪ 3‬ر ;‪0‬‬
‫ا ]‪ (Big Data) 2G‬ود; ا ‪ < .‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 2‬زع )‪ ،(Distributed Ledger Technology‬وا ‪U+‬‬
‫)‪ ; WP < ،(Cryptography‬إ ) ا‪ + :‬ر ا ' ا"‪ h‬ا ‪/ >,‬ا ‪#‬آ وا ‪&G‬ام ا‪ ،C: :P‬وا ‪ ّ f‬ات ;‪ H 9 0‬ت‬
‫\‬
‫و ' ا ‪&G‬ام وا‪ UG:‬ض ا ‪ 0H ،/ : <) h 3‬و أ ‪ً ]; ، (23 ،2019 / 9‬‬ ‫وأو ت ا ‪ .: e ' 2‬ا‬
‫‪ & > " 6‬ا ‪ H 9 2‬ت ا ‪ 2 M,‬وا < ;‪ a2 0‬ا ‪ ,H‬ك‪ a` ،‬ا‪ a T .; 3 6 :‬ا‪ B‬ال و"‪ a 2‬ا‪P‬ره ب‪،‬‬
‫< ا ‪[; ، ; 2‬ن‬ ‫و ‪ :‬ن‪ ،FATCA‬و< زل ‪ ، III‬و ‪ H 9‬ت أ ف ‪ ،e 2‬وا ‪ ,‬ا ا ‪ . H‬و;>ً ‪ < ,‬زل‬
‫وه‪&,I) 0‬وق ا ‪&>,‬‬ ‫" = ‪ j H‬ة < ‪ &G‬ت ا ‪ ; 2‬ا‪B‬‬ ‫"‪ 9 i\`< 9H‬ت ر‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ‪,3‬‬
‫ا <‪ ،0‬ا ` رة ا ‪ 2‬و "&ا "' ) ا > ار ا ‪ o G :0 2‬ا < ‪ 3‬رات ا ‪:(9 ،2019 2‬‬
‫ا ‪ 2‬ن وا‪& P‬اع و ‪ 72‬رأس ا ‪ 2‬ل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫ا ‪ ;&2‬ت وا ‪ I >2‬وا‬ ‫‪-‬‬
‫إدارة ا `‪ 2‬رات‪/‬ا ` وات‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ 2‬إ)‬ ‫< ‪ U‬رت )إ"‪ .‬د ا ‪ 2‬رف ا < ‪ N >ُ" ، (2 ،2016‬ا‪ّ 9" a5‬ر ا ‪,3‬‬ ‫و<‪>" _ .‬‬
‫إ)‬ ‫ا ` ‪ a2+ ; :‬إد‪ A‬ل ا ‪,3‬‬ ‫ا‪B‬و ) ‪ 5‬ل ا &;‪ 7‬و‪ 5‬ل ا‪ P‬اض‪ .‬أ ا ‪2‬‬ ‫‪ 62] " ،6‬ا ‪2‬‬
‫ا ‪\ .‬ت ا ‪ 2‬ا &و وا ‪ (Insurtech) 6 F‬وإدارة ا ` وات وا `‪ 2‬رات‪ .‬وه‪ ,‬ك ‪ R‬ه ة & &ة أ‪ A‬ى ;‪0‬‬
‫آ ي‪/ ; N ،‬‬ ‫ا ‪ H‬آ ‪ ،(Block chain) 6 +‬وه‪ < `2< 0‬د; ر ‪02‬‬ ‫ا ‪ 2‬ه‪,3" 0‬‬ ‫ل ا ‪,3‬‬
‫" ‪ a‬ا ‪\ 2‬ت ا ‪ 0; N " 0‬ا ‪\2‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ U+2‬ة )‪ .(Crypto currencies‬إذا <‪ .‬ل م ‪ ،2017‬ا ‪C2.‬‬
‫ا ‪\2‬ت ا ; ا‪ W‬ا ‪ U+2‬ة أ اق ا ‪ 2‬ل ا ‪ ، 2‬وأآ` ه & ً ه‪» 0‬ا ‪ «6 3 H‬وه‪ 2 0‬ر ‪ 2‬ا; ا‪W‬‬
‫ي ' ‪ ،‬و "‪ B 7]G‬ر < ‪.‬‬ ‫‪ Uّ +‬ة < "‪ C‬أ‪ 'j‬أدوات ا &اول ا ‪ 0 2‬وا ‪ ]2‬ر< ‪ ،‬و د د ّ‬
‫‪4‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫د‬ ‫ا>‬ ‫و أه ‪ % B‬و ا‬ ‫لا‬ ‫‪ 920 2.1‬م ا‬
‫ف ا ‪ 2+‬ل ا ‪ /: 3< 0 2‬إ ‪ : 3‬و‪ I‬ل ا‪ ;B‬اد‪ N' ; 2< ،‬أ‪ .I‬ب ا &‪ aA‬ا ‪ ،qUG,2‬وا ‪ p2‬ت‪I A ،‬‬
‫‪ 6‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 2‬ذات دة‬ ‫وا‬ ‫ا‪,2‬ه ا ‪ f‬و ا ‪ f‬ة و ا‪ ، 9 2‬إ) ‪2‬‬
‫‪2 aH 6‬‬ ‫‪p‬و و &ا‬ ‫) &; ت‪\ ." ،‬ت‪ ،‬اد‪ A‬ر‪ ،‬ا اض‪ ،6 F" ،‬ا †(‪ ; " N ،‬ه <‪> 9‬‬
‫)< ‪ 0H ،/ :‬و أ ‪.(23 ،2019 / 9‬‬ ‫‪ 0 &> 6‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ : : ^ < 0; 2‬و"‪ H , 2 M,‬و<‪> U 3‬‬ ‫‪,‬‬
‫د وإ‪ً M: 2:‬ا &ور(‬ ‫ا‬ ‫ى ا ‪ N‬آ‪F‬و‬ ‫و ‪ 0"F‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ ) 0 2‬رأس أو ت ‪ ,I‬ع ا > ار )‬
‫ت ا ;(‬ ‫دي‪ ،‬و"> ‪ a‬ا ‪ U‬وت ;‪ " 0‬ز ‪ 7‬ا &‪ ،aA‬و" ; ; ص ا ‪ ،a2‬وز دة‬ ‫ا ‪ 0; H3‬د ‪ N‬ا ‪ 2,‬ا‬
‫‪ +‬ة ا ‪ 0‬أ "' ا‪N B‬‬ ‫‪ 6‬ا‪B‬ه&اف ا ‪H‬‬ ‫دي‪ .‬إ‪ & ُ =H 2 ; W‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪" = >." ) 0 2‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪&. 2‬ة ‪ = >.‬ا ‪ 2,‬ا ‪& 2‬ا <‪ .‬ل م ‪ ) 2030‬رأ ' ‪ qUA‬ا ‪ ، >U‬و ‪ .; 3‬ا ع‪ ،‬و‪ = A‬ا ‪6 & 2‬‬
‫ا ‪ ،6 +‬وا‪ N B‬ا ‪&. 2‬ة‪،‬‬ ‫‪2 ', < 6‬‬ ‫; ص ا ‪ً ,< a2‬ء ‪ N '" ،/‬ا & & ‪ 6‬ا ‪\ 3‬ت وا ‪ 2M,2‬ت ا &و‬
‫ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬ا ‪ ),H " 2 ; ،02‬أآ` ‪ 60 6‬دو ا ا" ت‬ ‫و‪&,I‬وق ا ‪ &>,‬وا ‪ e,H‬ا &و ‪ < ،6‬دة‬
‫ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪. (Chehade 2017, 17)0 2‬‬ ‫وإ‪ 5\I‬ت ه د; إ ) "‪6 .‬‬
‫دي)ر _‬ ‫< ‪ 6‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬وا ‪ 2,‬ا‬ ‫‪ H‬ذات د إ‪5‬‬ ‫و & أ‪ C Hi‬ا & & ‪ 6‬ا &را ت و د \‬
‫ت ا ‪ U‬وت‬ ‫< ‪ 6‬ا ‪ 6 f 2‬إ ) دور ا ‪ 2+‬ل ا ‪ qUA 0; 0 2‬ا ‪ ، >U‬و"> ‪a‬‬ ‫‪ 7H, ،(8 ،2018‬ه ا \‬
‫;‪ " 0‬ز ‪ 7‬ا &‪ ،aA‬وز دة ‪ ; = A‬ص ا ‪ ،a2‬و‪ & qUA‬ت ا ‪ ، 9H‬ود ‪ S‬ا ‪ ^U‬ت وا ‪ 2 2‬ت ا ‪ ، +2'2‬و"‪6 32‬‬
‫ت ا '\ك‪ ،‬و‪ qUA‬ا ‪o G2‬‬ ‫ا‪ ;B‬اد ‪ 6‬ا `‪ 2‬ر ;‪ 0‬ا ‪ ،aH> 2‬و" ‪ &I _,‬ت ا &‪ ،aA‬وا > ‪ H‬ت ;‪0‬‬
‫ت د‪ aA‬ا‪ ;B‬اد وا ‪ p2‬ت ور;‪& 7‬ل ‪ 2:‬ا ‪ S" ,‬ا ‪ 0 .2‬ا‪.0 2 P‬‬ ‫ا ‪ 0 < 2‬ز دة‬
‫دي‪a H ) ; ،‬‬ ‫< ‪ 6‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬وا ‪ 2,‬ا‬ ‫آ‪& " 2‬د ا &را ت ا ‪ ,o‬ا ‪ +" 0‬إ ) ا \ ا ‪H 2‬‬
‫ه‪ 0; N‬ز دة ا ‪ I‬ل‬ ‫ا ‪ `2‬ل‪ ،‬أ‪ j‬رت إ‪&5‬ى ا &را ت إ ) أن " رع ‪ ; V ; 2‬وع ‪ ,H‬ك ;‪ 0‬ا ‪&2‬ن ا ‪3 32‬‬
‫ت د‪ aA‬ا‪ ;B‬اد ذوي ا &‪ aA‬ا ‪ 6 32" = o 6 qUG,2‬أ‪ .I‬ب ا‪ 2 B‬ل‬ ‫إ ) ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬و< ‪ 0‬ز دة‬
‫‪ 6‬ا ‪ U.‬ظ ) ا ‪ 2‬ار ‪ +‬و "'‪ N‬و‪ = A‬ا ‪ ; 6 & 2‬ص ا ‪ 2 ; (Bruhn et Love 2014).a2‬أ‪ j‬رت درا‬
‫‪ ; V ; 0; 7‬وع ' ;‪0‬‬ ‫> م ا ‪ ,H‬ك <‬ ‫ت ا ‪ 0; >U‬ا ‪ =o ,2‬ا ‪ 0; U‬ا '‪ &,‬آ‪,‬‬ ‫أ‪ A‬ى إ ) ا‪ UG:‬ض‬
‫ا ‪ =o ,2‬ا ‪.. (Burgess, Pande et al 2015) U‬‬
‫لا‬ ‫و ‪D5‬ا‬ ‫ا ‪ 0$/‬ت ا‬ ‫ا‬ ‫‪ 3.1‬دور ا‬
‫& ) إ‪ A‬اج ا ‪ ,‬س ‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫> م ا ‪ّ .‬ل ا ‪ a ' < 02‬إ ‪ : 3‬ا ‪ .‬ل ) ا ‪ 2‬ن وا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬
‫ا ‪ >U‬ا ‪ ،7 &2‬آ‪&' 2‬ف ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬إ ) إ" ‪ 5‬ا ‪ U‬ص ‪ 6 & 2‬ا‪ GjB‬ص ‪ > 03‬ا <[‪ +:‬ء ‪ +‬و "'‪N‬‬
‫ا ‪ I G‬وآ _ د‪ .C< i aA‬وا ‪ p2‬ت ا ‪ 0; a2 " 0‬ه‪#‬ا ا ‪ 2‬ل "> م ;>{ < ; ا ‪ U‬ص ا ‪ >" a< 2‬م أ ]‬
‫< `> ‪ h‬ا ‪ ,‬س ‪ 5‬ل آ ‪ U‬إدارة ا ‪ 2‬ن و"‪ 9‬أ ‪ N' 2‬ا ‪ . I G‬و ‪ _ 9‬ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ ^U‬ت ا ‪ .2‬و و د‬
‫‪ ,‬ات ‪ 3 H‬ة و ‪ ,‬ت ر ‪ ':Fj 6 2‬أن " ‪ ) _ f‬ا ‪ّ&.‬ي ا‪&<B‬ي ا ‪ = >." 0; a`2 2‬ا ‪ U3‬ءة وا &ا ‪.‬‬
‫ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 6 \2 0 2‬ا‪ ;B‬اد وا ‪ p2‬ت ‪ ,‬ه ا ‪f‬‬ ‫ا ‪" 0; 2‬‬ ‫و ‪ 6‬ا ‪ 7 2‬أن " ه‪ N‬ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 2‬دور ‪N 5‬‬ ‫وا ‪ f‬ة وا ‪ H 9 2‬ا ‪ = o 6 N‬ا ‪ ) _ f‬ا ا = ا > & ‪ .‬و ‪ 3‬ن ‪,3‬‬
‫‪0]2‬‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ ) _ f‬ه‪ (#‬ا ‪ 2‬ت ا ‪ o 0‬ل أ &ه أ م ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬وإ" ‪ 5‬ا ‪& H I A I U‬ان ا ‪,‬‬
‫< رة ‪ j H‬ة ‪ .:‬ا ‪ .‬ل ا ‪ ،02‬وذ ‪\A 6 e‬ل)‪: (Okasana et Plaksenkov 2017, 437‬‬
‫أ‪ 4G .‬ق ا ‪ &> : 4E‬آ ‪ C:‬ا ‪ ,H‬ا ‪ .‬ا ‪ 2‬د ا ‪&.2‬ودة وا‪&5‬ة ‪ 6‬أه‪ N‬ا ‪ 2‬ت ا ‪ ." 0‬ل دون ا ‪ I‬ل‬
‫ا ‪ 9,‬ق ‪ 6‬ا ‪ ,2‬ت ا ‪ . 2‬و &ت ا >‪ ,‬ات ا ‪ 2‬ا ‪ '" +: 0‬ا ‪ ,H‬ك و‪ j‬آ ت‬ ‫وا‬ ‫إ) ‪2‬‬
‫‪ 6‬ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ &G‬ت‬ ‫ت و‪ T‬ه ‪ 0 &> 6‬ا ‪ &G‬ت \ ‪ 6‬ا‪ GjB‬ص ‪ N' & 62‬ه ا"‪>: h‬‬ ‫ا "‬
‫‪5‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫] <‪ &G‬ت‬ ‫) &ى ا ‪ ,‬ات ا‪ AB‬ة‪ ،‬و"‪ N‬ر<‪ &G< {>; } N'9‬ت ا ‪ ;&2‬ت‪ ،‬و ‪ 63‬أ ً‬ ‫ا‪ 2‬ا ‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫&ت ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬ ‫ا د‪ A‬ر وا ‪ 6 F‬وا `‪ 2‬ر وا ' \ت ا ‪ : 2‬وا > وض‪\ .‬وة ) ذ ‪،e‬‬
‫‪ a` ،‬ا ‪ 2‬ء وا ‪ < '3‬ء‪\A 6 ،‬ل ‪ &A‬ت ا &;‪ 7‬أو ً‬ ‫) ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ &G‬ت ا‪B‬‬ ‫‪\A‬ل ا ' ا"‪ h‬ا ‪>,‬‬
‫<‪F‬ول‪.‬‬
‫ب‪ 0 % 0 .‬ت ا ‪I‬ء‪ + :‬ط >& ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 6 =>.‬ه ا ‪ 0; a 2‬إ‪ o‬ر إ اءات ا ‪,‬‬
‫‪ 6‬ا ‪&G‬ام‬ ‫ا ا ‪\2 < H‬ء وا ‪ &W 6 F‬ا ‪ o G2‬وإدار"' ‪ .‬و" ‪ V‬ا ' ا ‪ 2‬و< ‪ 2‬ا ‪ : H‬ت ا ‪" ,‬‬
‫ا ‪ &G‬ت ا ‪ a2+ ) 2‬ذ ‪ 3Hj e‬ت ا ' ا"‪ h‬ا ‪ >,‬وا ‪ ;&2‬ت ا‪ 3 P‬و‪ :‬وا رة ا‪ 3 P‬و‪ :‬وو ‪a‬‬
‫‪ aH‬ا ‪ I‬ل‬ ‫& ;‪; " 0‬‬ ‫ت ا ] ور ا ‪ V U a 2 < I G‬ا ‪ < .‬ت‪2 ،‬‬ ‫ا ا‪ aI‬ا ‪(0 2‬ا ‪2‬‬
‫‪ 6‬ا ‪ ,2‬ت وا ‪ &G‬ت ا ‪. 2‬‬ ‫إ) ‪2‬‬
‫‪ &A 6‬ت‬ ‫‪ 6‬ا ‪ &G‬ت ) " ; &ر آ‪H‬‬ ‫ج‪ .‬ا ‪ 0IJ‬ا ر ‪ 9, :‬ي ‪ 2j‬ل ا ‪ ^U‬ت ا ‪ .2‬و‬
‫ا ‪ ;&2‬ت وا دا ‪ 7‬وا ‪ 6 F‬و ‪ ,‬ت ا‪ P‬اض ‪ ]UG,‬ا > ‪ 2‬ا ‪ _ 5 22 2‬ا‪ 5‬ت ا ‪\2‬ء‪ .‬و ‪_ 9‬‬
‫&ام "‪ = >.‬ا & آ ; ‪ 9f‬ا ‪ h 3‬دون "‪ & &.‬أ ر ‪ 632‬ا ‪ I‬ل إ ' ‪ .‬و ه‪#‬ا‬ ‫ا > م <‪.: ) e #‬‬
‫ا ‪ j H2‬ة < ‪&G‬ام‬ ‫‪ N &> ]UG, U 3" _ 9‬ا ‪ &G‬ت‪ ،‬و ‪ 6‬ا ‪ = >." 6322‬ذ ‪\A 6 e‬ل ا‪ 2"B‬وا ‪2‬‬
‫ا‪. 2‬‬ ‫‪ 5‬ل ا ‪,3‬‬
‫‪ aH 7 " a` 7; ,‬ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ &G‬ت‪ ،‬و‪ qUA‬ا ‪ ،h 3‬وز دة ا ا‪&, 5‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫و ‪ V‬ا ‪,3‬‬
‫إ‪ :‬ز ا ‪\ 2‬ت‪ .‬و ‪ a2‬ا &ا‪ A‬ن ا &د إ ) ا ق و‪ 2:‬ذج أ‪ 9+:‬ا‪ 2 B‬ل ا & &ة ) إ د أ _ & &ة‬
‫‪ .‬ل ) ا ‪ ,2‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ .: ) 22 2‬أ;]‪ ^U a‬ت ا ‪ &A ) a ." 0‬ت <‪ " 7 3,‬ز ‪ 7‬ه‪(#‬‬
‫ا ‪& 2‬ة ;‪ 0‬ا ‪q < ) _ f‬‬ ‫ا ‪ ,2‬ت و">& ‪ N‬ا ‪ &G‬ت ا \ز ' ‪ .‬و \وة ) ذ ‪ . 632 ،e‬ل ا ‪,3‬‬
‫) ا ‪ 2‬و‪ :‬وا ‪، '< 2‬‬ ‫&ر"'‪ 6‬ا ‪2‬‬ ‫ا ‪ 2‬ت ا ‪ " 0‬ا '' ا ‪ ,‬ء ;‪ 0‬ا ‪ .‬ل ) ا ‪ &G‬ت ا ‪ ، 2‬و"‬
‫&ة‬ ‫)‬ ‫وا ‪& 2‬ة ;‪ 0‬ا‪ A‬ر ا ‪ ,'2‬ا ‪ .: ) < 92‬أ;]‪ . (Attia 2020, 16)a‬و" ‪ 9< a2‬ت ا ' ا ‪2‬‬
‫ا ‪ p2‬ت ا ‪ ' q < 0; 2‬ت ا ‪ A‬ص وا ‪& H‬ان ;‪ h 3" qUA 0‬ا ‪\2‬ء ا ‪ 6 2],2‬إ ' ‪ ،‬آ‪V2 " 2‬‬
‫‪H‬‬ ‫`‪ a‬ا ‪\ 2‬ت ا ‪2‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫‪ 3.‬ت < ‪ & &.‬ا ‪ 7; ,2 6 >. 2‬و" ز ' إ ‪ 3‬و‪ . ً :‬و ‪ &G‬ت ا ‪,3‬‬
‫ا ' "‪ h‬ا ‪ 2.2‬ل إ ‪ : 3‬ت آ ‪ . ,‬و< ‪ 7 9‬إ ) ˆ; ق ا ‪[; ،aH> 2‬ن < ا ‪ S‬ا‪ P‬اض ا ‪ &H‬وا ‪ : H‬ت ا ‪ H3‬ى & '‬
‫‪ aH‬ا ‪ I‬ل إ ) ا ' \ت ا ‪ : 2‬وا > وض ‪ p2‬ت ا‪ 2 B‬ل ا ‪ f‬ى وا ‪ f‬ة‬ ‫ا >&رة ) " ;‬
‫ا ‪ > H9‬ت و">‪ ,‬د; " ا ‪ < .‬ت‬ ‫وا ‪ 9 2‬وا‪ ;B‬اد‪ ; WP < .‬إ ) ذ ‪ ,> 632 ،e‬ت `‪ a‬وا ' ت <‬
‫‪ a‬و"‪ H‬دل ا ‪ : H‬ت ‪ a \ H‬ا > ‪ 2‬ا را وا ‪9+:F< I G‬‬ ‫ا ‪ 2‬ز أن " & ;‪ o 9" 0‬ق & &ة‬
‫ت)‪. (Attia 2020, 17‬‬ ‫ا‪ 2 B‬ل‪ ،‬و< ‪ 0‬ا ‪ ]" 6 &.‬رب ا ‪2‬‬
‫) ‪&:‬ة "‪ 9‬ا >‪ 9‬ع ا ‪ 9: ) 0 2‬ق أو ‪ .7‬و"‪ V U‬ا ‪,3‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫] أن " ‪ a2‬ا ‪,3‬‬ ‫‪ 632‬أ ً‬
‫ا ‪ 2‬ا ‪ H‬ب أ م ˆ ت & &ة ‪ +‬آ ت‪ 0; 2< ،‬ذ ‪ p e‬ت ا‪ 2 B‬ل ا ‪ f‬ة وا ‪ ^H 9 2‬ا ‪ j H a 2‬ة‬
‫‪ 6‬ا ‪ a` ،6 2` 2‬ا ‪ a 2‬ا ‪ 0 2‬وا‪ P‬اض ا ‪ &, 2‬إ ) ˆ ت ا ق‪ .‬و ‪ H,‬إ ) ‪ &: " ،_,‬ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ o G N > < 6 2` 2 V2 " 0‬ا `‪ 2‬را"'‪ ˆ a` ،N‬ت ا > ‪N‬‬ ‫ت ا‬ ‫‪ &A‬ت ا ‪2‬‬ ‫ا ‪9" 2‬‬
‫ا ‪ 3Hj 0; ; ,2‬ت ا ز ‪ 7‬ا ‪0‬‬ ‫ا ‪ .0: 2‬آ‪ 2‬أ‪ , = G" ':‬ات & &ة ز ‪ , 7‬ت أ اق رأس ا ‪ 2‬ل‪ ،‬و"‬
‫' ا ‪ ,H‬ك ‪ 7 ، ً 5‬إ ‪ : 3‬إ" ‪ 5‬ا ‪ A 6 & 2‬رات ا `‪ 2‬ر ا‪ ،6 2` 2 a];B‬و;‪ 0‬ا ‪/ U: C‬‬ ‫" ‪9‬‬
‫‪\2‬ء < ‪ I‬ل إ ) ‪ &A‬ت ا ‪&: 2‬ة ا‪ AB‬ى ‪a` -‬‬ ‫‪ qUA‬ا ‪ .h 3‬و;‪ 0‬ذات ا ‪ V2 " ،C‬ه‪ (#‬ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ +2‬رة <‪F+‬ن ا `‪ 2‬ر وذ ‪ U 3 < e‬أ ‪.a‬‬

‫‪6‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫‪ K+‬ا = وا ‪$‬روس ا ‪ 2 J‬دة ‪9 0‬‬ ‫ا‬ ‫‪ 5 K4 .2‬ت ا‬
‫د ;‪ 3‬ة ‪ .: a U < /> o 0; N ; ، A‬ذ ‪ ،e‬وه‪ ,‬ك ا & & ‪6‬‬ ‫‪&>: T 72‬ي‬ ‫‪ & N‬ا ‪‰ .‬ل ‪.:‬‬
‫ا > ى ا ‪ 7;&" 0‬ه‪#‬ا ا ‪‰ .‬ل <‪ ' ; 2‬ا ‪ 3.‬ت‪ ،‬و‪ j‬آ ت ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ H3‬ة‪‰ . ; .‬ل ا ‪ < 02‬ت ‪5‬‬
‫;‪ 0‬ا ‪ ,H‬ك ا ‪ 2‬آ وا ‪ 2‬رف ا ر ا > & وا ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬و‪ T‬ه ‪ .‬و ‪ N‬ا ‪ T 72 2‬ا ‪&>,‬ي‬ ‫أ‬
‫< ‪ ;&2‬ت ا‪ 3 P‬و‪ 6 ً &H; ، :‬ا ‪&G‬ام ا ‪ >,‬د ا ر وا ‪ N :& 2‬ا ‪&G‬ام <&ا ‪ 9< a` a‬ت ا ‪ 2‬ن‪ 9< ،‬ت‬
‫ا ‪ > H9" ،N G‬ت ا &;‪ 7‬ا‪ 3 P‬و‪ &A ،0:‬ت ا &;‪ H 7‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪ >,‬و‪ T‬ه وا ‪ 0‬أ‪ 6 C.HI‬أآ` أدوات ا &;‪7‬‬
‫ˆ‪.,‬‬ ‫‪ 0; ً j‬ا &ول ا ‪ &> 2‬وا ‪ _H < ، ,‬آ ‪ ':‬و‬
‫‪ K+‬ا =‬ ‫ا‬ ‫‪ 4 1.2‬رات ا‪$/ 6‬ام ا‬
‫ً ;‪ 0‬ا ‪ ,‬ات ا ‪? 5 ، W 2‬‬ ‫ا ‪ 2‬ا ‪ً 2: ^j ,‬ا‬ ‫‪ C>>5‬ا `‪ 2‬رات ا ‪ 9 0; 2‬ع ‪ j‬آ ت ا ‪,3‬‬
‫ار"‪ > 2< ' 2 C U‬رب ‪ + 6‬ة أ‪ W‬ف ;‪ 0‬ا ‪ U‬ة < ‪ 2013 6‬و‪ ،2018‬و< ‪ Š‬إ ‪ 0 2‬ا ‪ a 2‬ا ‪ + 02‬آ ت‬
‫ا ‪ 112 Fintech 2‬ر دو ر م ‪ 13.6) 2018‬ر دو ر ء ‪ 6‬ا `‪ 2‬رات رأس ل‬ ‫ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ o G2‬ة ‪ > (Venture Capital‬ر‪ .< :‬ا ـ ‪ 19‬ر دو ر م ‪) 2013‬ا ‪.(1a3+‬‬
‫ا ‪L7‬‬ ‫ا‬ ‫‪ 7‬آتا‬ ‫ا ‪ :1 :‬ا>‪ * 6‬رات ا‬

‫ا ‪& 2‬ر‪(Findexable 2020, 25) :‬‬

‫ا ‪ 29 .: Fintech 2‬ر دو ر ‪ ': ) 5‬ا م‪، 2017‬‬ ‫و< ‪ Š‬إ ‪ 0 2‬ا `‪ 2‬ر ;‪ j 0‬آ ت ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 5 2‬ل ا ‪Š H 2016 , N‬‬ ‫‪ . >UI 1,134 H‬آ‪ N 5 )9G" 2‬ا `‪ 2‬رات ا اآ‪ 0; 02‬ا ‪,3‬‬
‫م‪ .2017‬وو‪ aI‬إ ) > ب‬ ‫‪ 100‬ر دو ر‪ 0; ،‬أآ` ‪ j 8800 6‬آ ‪ "; ،‬وز ‪ 150‬ر دو ر <‪',‬‬
‫‪ 130 6‬ر دو ر ‪\A‬ل ا ‪ h ,‬ا‪B‬ول ‪ 6‬م ‪ ،2019‬و >&ر أ‪ " /:‬وز ‪ 250‬ر دو ر <‪ }U: ',‬ا م‪ .‬آ‪2‬‬
‫"‪ : < +‬ت ‪ ;&2 632 /:[; ،(Findexable 2020, 27) ` &5‬ت ‪ H‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪ >,‬وا ‪ .‬ل ا > ‪,>" ) 2‬‬
‫ا ‪ H‬آ ‪ 6 +‬و‪&5‬ه ‪ ،‬أن "‪ =>.‬إ ادات <‪ a " 3,‬إ ) ‪ 5‬ا ‪ 380 0‬ر دو ر <‪ .‬ل م ‪.2020‬‬
‫) ‪ 0` i‬ا `‪ 2‬رات ا ‪\A 2‬ل ا ‪ U‬ة ‪ ' " ،2017-2013 6‬أورو< وˆ ‪.‬‬ ‫وا ‪ .‬ذت أ ‪ 3‬ا ‪2+‬‬
‫‪%3 2‬‬ ‫& ‪ U W‬إذا " وز‬ ‫;‪ 0‬إ; > وا ‪ +‬ا‪B‬و { وأ ‪ 3‬ا \" ‪,‬‬ ‫ا &ول ا ‪,‬‬ ‫و"‪5 aM‬‬
‫)ا ‪.(2 a3+‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫‪2017-2013 DM‬‬ ‫ا ‪ NJ1 L7‬ا‬ ‫ا‬ ‫‪ :2 :‬ا‪ * 6‬رات ‪ 7‬آ ت ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪& 2‬ر‪(IMF , 2017, 92):‬‬

‫ا‬ ‫ا‪$/ 6‬ام ا‬ ‫‪ 2.2‬رب دو‬

‫) ذ ‪ .e‬و & أ‪VHI‬‬ ‫" ‪ #G‬دول &ة إ اءات ‪ .‬ل إ ) ‪&>: T 72‬ي‪ ،‬و ُ" & ا & وا '‪ 6 &,‬أ< ز ا‪` B‬‬
‫ُآ _ ' » ‪ aH>:‬ا ‪ >,‬د – )ا ‪ 3‬ش(«‪ ،‬آ‪ 2‬أن < ‪q‬‬ ‫‪ 6‬ا ‪ 0; 7 +‬ا & أن "‪ 3‬ن ه‪ ,‬ك ; ت ) ا ‪2‬‬
‫;‪0‬‬ ‫ى ‪ H 6 _ .; %15‬ت ا‬ ‫ا ‪ ,H‬ك ا & ‪ >, < a " & " N‬د‪ .‬و "‪ a`2‬ا ‪ ;&2‬ت ا ‪&>,‬‬
‫ا ن ا ' ن ‪ < I‬ت ;‪0‬‬ ‫ا &‪ .‬و ر‪ NT‬أن ه‪#‬ا ا ‪ M,‬م ُ & ‪ NM‬ا ‪ ،6 3 ' 2‬إ أن ا ‪ >U‬اء وآ‪ H‬ر ا ‪6‬‬
‫ا ‪ 7 a‬ا ‪ N‬ا‪ 3 P‬و‪. (Ayyagari 2018, 13)0:‬‬

‫;‪ 0‬ا '‪ &,‬أ ‪ Cf‬ا ‪ 3.‬ا &اول < ‪\2‬ت ا ر ا ‪ 500 ^; &>,‬و‪ 1000‬رو< ;‪ ،2016 H2; : 0‬وذ ‪0; e‬‬
‫` ة &ل‪ ،‬إ‬ ‫د ‪ T‬ا ‪ .02‬و"‪ = H9" N‬ه‪#‬ا ا ‪< M.‬‬ ‫‪ 6‬وا ‪ 2 6 #‬ن ;‪ 0‬ا‬ ‫‪.‬و ‪ H 2‬ا‪2‬‬
‫‪ G N 6‬وا آ` ًا‪ .‬و;‪6 5 0‬‬ ‫أن ‪ 6 %99‬ا‪B‬وراق ا ‪ &>,‬آ ن & "‪ N‬إ &ا ' ;‪ 0‬ا ‪ ,H‬ك‪ 0, 2 ،‬أن ا ‪2‬‬
‫ت ‪&I aH‬ور ار‬ ‫ازدادت ا ‪\ 2‬ت ا‪ 3 P‬و‪ ،ً p :‬إ أ‪ 0; ':‬ا م ا ‪ 0‬ا‪ C]UG:‬و" ا ‪ C‬إ )‬
‫ا ‪. (Ayyagari 2018, 13) M.‬‬
‫و & أ; د ا & & ‪ 6‬ا ‪ HG‬اء ا ‪ 2‬ن »أن ا ‪\2‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ >2‬ر إ‪&I‬اره ‪ q < 6‬ا ‪ ,H‬ك ا ‪ 2‬آ ‪ 5‬ل‬
‫ا ‪ 0; N‬ا م ‪ ) ip 2020‬ا ‪ M,‬م ا ‪ 0; 2‬ا ‪ ،02‬و ُ‪&.‬ث "‪ f‬ات ;‪ 0‬ا \ت ا ‪ 6 + ،« 2‬إ )‬
‫ً «)‪. (Abdel momen 2019, 37‬‬ ‫أ‪ a. a. » ':‬ا ‪ >,‬د‬
‫‪ aH 6‬ا ‪ e,H‬ا ‪ 2‬آ ي‬ ‫و ‪ 6‬ا ‪ a2 .2‬أن ‪ _H‬إ‪&I‬ار ا ‪ 6‬ا ‪ 2 _>" 2‬ر ‪ 0; 2‬ا م ‪& 2020‬‬
‫ه‪ ,‬ك‪ i 0; ،‬رة ;‪ 0‬ا >‪ 9‬ع ا ‪ ،0; 2‬وأن "‪ iˆ & 2‬ر( ) ا ‪ .N‬و ُ ‪ 7‬أن ‪ 3‬ن ا ان ا ‪ ،02‬ا ‪#‬ي " ‪ a2‬ا ‪6‬‬
‫‪ e,< 6‬ا ‪ 6‬ا ‪) 0H +‬ا ‪e,H‬‬ ‫)< آ ‪&> I A (6 +‬‬ ‫) "‪ , }2A #, ( 9‬ات‪ H ،‬رة ‪6‬‬
‫< & ذ ‪ ،e‬إذ إن \ت‬ ‫ً‪< 2," & ',3 ،‬‬ ‫ا ‪ 2‬آ ي( ‪ H‬ا ‪ M,‬م ا ‪ a. a. ،0; 2‬ا ‪ >,‬د‬
‫‪ V U‬إ ‪ : 3‬ت & &ة &;‪ 7‬ا ‪ 7‬وا‪U 3" a B‬‬ ‫‪ a‬ا ‪ ,H‬ك ا ‪ 2‬ا زا &ة ‪ 6‬ا ‪، .‬‬ ‫ا‪ H‬آ‪ 6+‬ا‪ 2‬ز‬
‫ن دو ر ‪ 5‬ل ا ‪ .N‬و ‪ 7‬و د ا ‪ ,H‬ك‬ ‫‪ H‬ا ‪&.‬ود‪ ،‬و‪ + ًI A‬آ ت ا ‪ّ .ُ" 0‬ل ‪ 5 ً ,‬ا ‪" 124 0‬‬
‫\ ‪ 6‬ا‪ o 5‬ت ا ‪ ,H‬ك‪ ،‬آ‪ e #‬ا‪B‬وراق ا ‪، &>,‬‬ ‫ا ‪ 2‬آ ;‪ 0‬اآ ا > دة‪ 632ُ ،‬أن " ‪ VH‬ا ‪\2‬ت ا ‪ً &< 2‬‬
‫‪8‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫< ‪ H‬ر أن أي ‪ 2 a 5‬ا ‪ 632ُ 2‬أن ‪ 3‬ن & ‪ /‬ود ;‪ 0‬ا ‪ e,H‬ا ‪ 2‬آ ي‪ ،‬ا‪ B‬ا ‪#‬ي & ُ‪ .‬ل ا &و إ )‬
‫<‬ ‫‪ ,H V2‬ك ا ‪ 2‬آ‬ ‫«‪ .‬آ‪ 2‬أن ا ‪\2‬ت ا ‪ 2‬ا ‪2‬‬ ‫» رد ا‪ 3 5‬ري ‪ >,‬د ‪\2‬ء ا‬
‫ت ا ‪ . ; > 9< &>,‬و<‪ 2‬أن ا ‪ +‬آ ت‪ j a` ،‬آ ; ‪ H‬ك‪ 0; ً & 0]2" ،‬إ اء ا‪ .<B‬ث ‪ 5‬ل "‪9‬‬ ‫ا‬
‫ي ‪ ?5‬ا ‪ ,H‬ك ا ‪ 2‬آ ;‪ 7 2 0‬أ‪ .:‬ء ا ‪ ) N‬ا ‪ & < M,‬أآ‪ H‬إ )‬ ‫ا ‪\2‬ت ا ‪ 2‬ا ]‪/:[; ، 2G‬‬
‫‪ / ,‬إ‪&I‬ار ‪ N'"\2‬ا ‪ 2‬ا ‪. (Abdel momen 2019, 39) I G‬‬
‫;‪ 0‬ه‪#‬ا ا ق‪ & Uُ" ،‬وآ » ‪&:‬رد ˆ‪ < &:‬رز ‪ < T‬ل«‪» ،‬أن ا ‪ ,H‬ك ا > & "‪ a 2‬إ ) "‪ a>i a2.‬ا ‪ ,H‬ا ‪.‬‬
‫وا‪ 2M:B‬ا >& ‪ 0; 2< ، 2‬ذ ‪ e‬ء آ‪ 6 H‬ا ‪ 2‬ت ا ‪\A 6 N " 0‬ل ; و ' ‪ ،‬و" ا ‪ &." /‬ت ;‪ 2: f" 0‬ذج‬
‫أ ‪ً& < ' 2‬ا ‪ ' ,< 6‬ا ‪ .‬ا ‪ 2‬د ‪ H‬ر ‪ . ' \2 7 2 a2+" > 9< '" 2 ,2‬و ) ا ‪ 6 q >,‬ذ ‪[; ،e‬ن‬
‫اء‬ ‫ا ‪ ,H‬ك ا ; ا‪ W‬ذآ ‪ a< ،‬إ‪ a 2" ':‬إ ) أن "‪ 3‬ن ر ‪ .«a 3 < 2‬و‪ C A‬ا آ إ ) »أن ا ‪ ,H‬ك ا > &‬
‫أو ‪ + " ، ' A&" N‬ا ‪ 9G‬و" ) إ ) ا ‪ ; 6 j&" 0; 7‬وع ر ‪2‬‬ ‫;‪ 0‬ا‪ B‬اق ا ‪ 0‬د‪ ,< ' A‬ك "‪,3‬‬
‫< ‪ ،a 3‬إ ) ‪ ، '" > H9" 6 ." _:‬وذ ‪ 2] e‬ن ا ‪ U.‬ظ ) و ء ا ‪ ،a 2‬و ُ ‪ 7‬أن ‪ &'+‬ذ ‪ e‬ا " ( "‪ً ,‬‬
‫آ‪ً H‬ا« )‪&,I‬وق ا ‪ &>,‬ا <‪ ،0‬ا > ا‪B‬ول ‪ &I 2‬ا >‪ ,‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 0; ` &.‬ا &ول ا < ‪.(19 ،2020‬‬
‫‪&G‬ام ا ' ا"‪ h‬ا ‪ 0; >,‬ا & & ‪6‬‬ ‫;‪ 0‬ا &ول ا ‪ &A NM: af " ، ,‬ت ا‪ B‬ال ا ‪ >, 2‬ا ‪ + :‬ر ا ‪7‬‬
‫‪ : ،2018‬ه &د‬ ‫‪ =o ,2‬ا ‪ U‬وا ‪ =o ,2‬ا ‪ .H; . +2'2‬ل ‪'j‬‬ ‫ه‪ (#‬ا &ول ; < ‪ q‬ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬
‫‪ 0; {>; ً M: 130 a< > ،ً M: 250‬رس ‪.2016‬‬ ‫‪ &A NM:‬ت ا‪ B‬ال ا ‪ >, 2‬ا ‪ 0‬ا ‪&2‬ت ;‪ 0‬ا ‪& H‬ان ا ‪,‬‬
‫و;‪ 0‬أ; > ‪ ،‬ا ‪ &2‬أآ` ‪ 6 ً M: 130 6‬ه‪ (#‬ا ‪ 0; NM,‬م ‪ > ،2018‬ر‪ .< :‬ا ‪ 0; ً M: 60 0‬م ‪2016‬‬
‫)‪.(World Bank 2018, 64‬‬
‫‪ _: ) H‬آ‪ 6 H‬ا‪B‬ه‪2‬‬ ‫إ ) أن ا ‪&G‬ام ا >‪ ,‬ت ا ‪2‬‬ ‫و"‪ +‬ا & & ‪ 6‬ا رب ;‪ 0‬ا &ول ا ‪,‬‬
‫; أ‪ Ia‬ا ‪،‬‬ ‫‪ 6‬ا ‪& H‬ان ا ‪ ' & 0‬أ‪2M:‬‬ ‫;‪ N &>" 0‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬وا ‪2 2 H , < ; 2‬‬ ‫وا ‪U‬‬
‫ت ا ‪ 6 ]UG,2‬ا ‪ ; ,2‬ا ‪. 2‬‬ ‫أو ا ‪& H‬ان ذات ا &‪ aA‬ا ‪ ،qUG,2‬أو ا ‪2‬‬
‫; ) ‪ a H‬ا ‪ `2‬ل‪ 0; M-PESA , V2 " ،‬آ ‪ ، ,‬وه‪ 'j , 0‬ة ‪\ .‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 2‬ا ‪ ,‬دًا إ )‬
‫‪62 I A ،6 , 3‬‬ ‫‪ H‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪>,‬‬ ‫<‬ ‫">‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪ > < ،6 +‬م < ‪ 2‬ت ا &;‪ 7‬و">&م ‪ &A‬ت‬
‫‪ < 5‬ه ًا و ً ‪ #,‬إ‪ . ' +:‬و ‪Fj 6‬ن ه‪#‬ا ا ‪ ,‬ح أن‬ ‫‪ > U‬ون ‪ &G‬ت ;‪ 0‬ا ‪ =o ,2‬ا ‪ . U‬و & ‪ C>>5‬ا ‪ً : ,2‬‬
‫'‪ N‬ا & & ‪ 6‬ا ‪& H‬ان ا ‪ P ,‬د &ر & & ‪ 2,‬و; ص ا ‪.a2‬‬
‫و & أ‪ Ci&5‬ا ‪ +‬آ ا ‪ , 3‬ا ا &ة ' ا"‪ h‬ا ‪ U " >,‬ري آ م" ا‪ > o 0; <ً \>:‬إ‪ U:‬ق ا ‪ B 6 , 3‬ا '‪ N‬وذ ‪e‬‬
‫ه أو )‬ ‫‪ a‬ا‪,‬‬ ‫‪ .(UNCTAD 2014, 16) M-PESA‬وآ ن "‪ a .‬ا‪ B‬ال ‪ = o 6‬ا‬ ‫< ‪, a f+‬‬
‫ي‬ ‫ا ‪ &G‬ت ا ‪ 3 [H; ، 5 2‬ن ا ‪ 6 &G 2‬إر ل وا >‪ H‬ل ا‪ B‬ال إ ‪ 3‬و‪ = o 6 ’ :‬ه "‪ >: h‬ل دي‪ .‬و‬
‫اف ا‪.0 l‬‬ ‫"‪ H‬دل ا‪ B‬ال‪ ،‬أي ا‪& P‬اع وا ‪ < _.‬ا ‪ 6 3Hj 9‬وآ\ء ‪ .‬ن < ‪ B‬س ‪ a.‬آ ‪ ,‬ت ا‬
‫ا ‪ f‬ة‪ ،‬و ‪ 9.‬ت ا ‪ f‬ز‪ ،‬و ‪ _" 3‬ا ‪ ،& H‬و‪ ) 5‬أ; ع ا ‪ 2‬رف‬ ‫و ‪ 6 < 6‬وآ\ء ‪ ،M-PESA‬ا ‪2‬‬
‫اف ا‪40 0 l‬‬ ‫ا > & ‪ .‬وا م‪& Š < ،‬د ا آ\ء ‪ 110‬أ ‪ h‬وآ ‪& a‬ى‪ ،M-PESA‬أي ‪ U‬ق &د آ ‪ ,‬ت ا‬
‫ة ;‪ 0‬آ ‪. ,‬‬
‫ا ‪ &G‬ا ‪& &>2‬ى ‪ M-PESA‬أآ‪& H‬د ‪ 3Hj 6 632‬ا آ\ء‪ &G; .‬ا‪& P‬اع ا ‪&>,‬ي‬ ‫و" ‪#‬ب ‪" > o‬‬
‫‪ ،‬و"&;‪ 7‬اء ‪ &,‬إر ل ا‪ B‬ال ا‪ 3 P‬و‪ :‬أو ‪ً&>: 'H.‬ا‪،‬‬ ‫‪ ، :‬و ‪ 63‬ه‪ ,‬ك ‪&>ُ" 2‬ر <‪ Š H _ .‬ا ‪2‬‬
‫)ا‪& P‬اع وا ‪ _.‬ا ‪&>,‬ي(‪B 632 .‬ي ‪ yGj‬ا ‪&G‬ام‬ ‫و ‪ a .‬ا آ\ء ) ء ‪ 6‬إ ‪ 2 0 2‬ا ‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪ 0; 6‬ا ‪ ;& &G‬ن ر ً أ ) <‪ T 6 `3‬ه‪ N‬ا ‪2‬‬ ‫‪ ،M-PESA M,‬إ أن ا ‪ T 6 &G 2‬ا ‪2‬‬

‫‪9‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫<‪ ،0‬ا >‬ ‫)‪&,I‬وق ا ‪ &>,‬ا‬ ‫و & '‪ < 5 N‬ت‪ .‬ا ‪ 2‬اد ‪ 6‬ذ ‪ 6 & 7 +" ،e‬ا ‪ ,‬س ) ; ‪ 5 V‬ب ;‪ 0‬ا ‪,2‬‬
‫ا‪B‬ول ‪ &I 2‬ا >‪ ,‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 0; ` &.‬ا &ول ا < ‪.(18 ،2020‬‬
‫)‬ ‫و & وا‪ 9: 7 " M-PESA M, C I‬ق ‪ #, '" &A‬م ‪ 0; .2007‬ا ‪&H‬ا ‪ ،‬آ ‪>" '" &A C:‬‬
‫م ا ‪&2‬ر ‪ 0; .‬م ‪ 2012‬أ‪M- C> o‬‬ ‫وا‬ ‫‪ j‬اء ا ‪ 2 32 ?H‬ت ا ' ا"‪ h‬ا ‪ >,‬أو د;‪ ; 7‬ا" ا ‪ &G‬ت ا‬
‫ة ا‪ .a B‬آ‪2‬‬ ‫‪ 6“32" &APESA‬ا ‪ < 5 V ; 6 6 &G 2‬ت ا ; ذات ا ‪& U‬ة وا ‪ .‬ل ) وض‬
‫ا‪7 aI‬‬ ‫"‪ fI 632‬ر ا ‪ 2‬ار ‪ 6 6‬ا ‪&G‬ام ا ' ا"‪ h‬ا ‪>,‬‬ ‫أ‪ U C> o‬ري آ م ;‪ 0‬م ‪M, 2017‬‬
‫) ‪ a H‬ا ‪ `2‬ل(‪ ،‬وا ‪ 6 &,'2‬ا را ‪ ،6‬و‪ &A‬ت‬ ‫ا ‪ 2‬رد ‪F+<) 6‬ن ا‪&2 B‬ة وا ‪#H‬ور وا‪\ B‬ف ا ‪ .‬ا‪:‬‬
‫ت‪ ،‬و‪ ) 5‬ا ‪. (Abdel momen 2019, 42)N' I . 7 H #; ,2‬‬ ‫ا‪2‬‬
‫رس ‪ 1 15 ،2019‬ن ‪ 1 a1 2‬ا < ‪Š 1H a1 .‬‬ ‫< ‪& Š‬د ا ‪\2‬ء ا ‪& 6 9+,‬ى ‪': 0; M-PESA 3Hj‬‬
‫&رت ‪< ' 2‬ـ ‪ 56‬ر ‪ 6 j‬آ ‪ 0; 0,‬ا ‪ . '+‬و"‪ ،M-PESA 3H1j {H" 1‬ا ‪ 1 01‬وز ‪&1‬د وآ\ '‪N &1> 1‬‬
‫اف ا‪0 l‬‬ ‫‪& h W 40 a3j‬د أ ' ة ا‬ ‫‪ &A‬ت ا‪ B‬ال ا ‪ >, 2‬أآ` ‪ 110 000 6‬وآ ‪< ،a‬ـ ‪ ، 3,< 25‬وه‬
‫;‪ 0‬آ ‪ 6 % 96 ., ; 2 ; ، ,‬ا‪ A B‬رج ا ‪ 2I‬ا ‪ : 1 , 3‬و<‪ 1 5 01‬ب ‪ M-PESA‬وا‪ )1 &15‬ا‪a1 B‬‬
‫ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0; } 0 2‬آ ‪ {>; ,‬وإ‪ 2:‬أ ] ً;ُ‪& 0‬د ‪6‬‬ ‫& <‪ a3+‬آ‪ 0; H‬ز دة‬ ‫و; ً> ‪ e,H‬ا &و ‪2< 0‬‬
‫ن ‪ + 0; a 2‬ة دول)‪. (Abdel momen 2019, 42‬‬ ‫ا &ول ا‪&G" ? 5 ، > ;B‬م ‪30 ًُ 5 M-PESA ,‬‬
‫و & ه‪ N‬ه‪#‬ا ;‪ 0‬ار"‪ U‬ع ‪ H :‬ا ‪ 3‬ن ا ‪ 6 , 3‬ا ‪ N',32 6 #‬ا ‪ I‬ل إ ) ‪ < 1 5‬ت ‪ " ; 1‬ر ‪% 20 61 1‬‬
‫;‪ 1 0‬م ‪ 2007‬إ ‪ 15 )1‬ا ‪ 1]T 01; % 50 0‬ن ‪ ,1 }12A‬ات‪ ،‬و ‪ 1‬د ا ‪ a1]U‬ا‪B‬آ‪ 01; 1H‬ذ ‪ e1‬إ ‪ )1‬ا‪ 1+ :‬ر ا ‪1 &G‬‬
‫‪ =1 o 61‬ا ' ا"‪ h1‬ا ‪1 >,‬‬ ‫ا ‪ ; 2‬ا ‪ = o 6 5 2‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪ . >,‬و " ال ‪ &A‬إر ل ا ‪ .‬ا ت ا ‪.2‬‬
‫< ‪ 6‬ا ‪ a ." 6 3 ' 2‬ا &ارة ) ‪ 6 63 ، M-PESA ,‬ا ‪ 2‬ح أ ] ً ا \م ‪ 5‬ا ت دو ‪ 7 2 6‬أ‪ .:‬ء‬
‫ن ‪ :‬ن"‪ .‬و" &ر ا‪ jP‬رة < ‪ A /‬ص‪ ،‬إ ) أن ‪ M-PESA ( 1 ," 1‬و‪&15‬ه ‪61‬‬ ‫ا ‪ j = o 6 N‬آ "و‬
‫ن ‪ 1 :‬ن ‪ & 1I )1‬ا ‪ .N 1‬و<[ ‪ 13‬ن ا ‪ e ' 1 2‬ا ‪\ 1‬م أو‬ ‫\ت ‪ ً .‬دا‪ aA‬آ ‪ U ,‬ق "‪ j ( ,‬آ و‬
‫‪ 6‬ا ‪ : 3‬ت "‪ a2+‬ا ‪ +‬آ ت ا ر وا آ ت ا ‪1 3.‬‬ ‫وا‬ ‫&اد ا‪ B‬ال ‪ = o 6‬ا ' "‪ h‬ا ‪ >,‬ل ‪2 2‬‬
‫‪ 0 &11>2‬ا ‪ &11G‬ت‪ .‬و">‪&11‬م ‪ &11A‬ت ‪ 1‬أ‪ 1 A‬ى أ ] ‪ &11A {< 1 " ً1‬ت ا‪ 1 B‬ال ا ‪1 >, 2‬‬ ‫و ‪&11‬اد ا ‪ ;&112‬ت ا ‪'11+‬‬
‫< ‪ < .‬ت ا ‪ . ; 2‬و"‪ a2+‬ه‪ (#‬ا ‪ &G‬ت إ‪ :‬ز ‪ 2‬ت ا ‪ 1 5 6 1< a1 .‬ب ‪ &1A‬ت ا‪ 1 B‬ال ا ‪ 1 >, 2‬وا ‪ 1 .‬ب‬
‫ا ‪ 0; 2‬و‪ &A‬ت ا د‪ A‬ر ا ‪ , 2‬ه‪ 0‬ا ‪ f‬وا ‪ 2‬ن وا ‪. (UNCTAD 2014, 17)6 F‬‬
‫و" & ا & & ‪ 6‬ا رب وآ‪ e #‬ا ‪ H2‬درات ا &و ا‪ AB‬ى‪ 0; .‬ه‪#‬ا ا &د‪ a2 " ،‬ا & & ‪ 6‬ا ‪ 2 2‬ت ا &و‬
‫وا‪ 0; 2 P‬ا ‪ C‬ا اه‪ ) 6‬درا ا ا‪ _:‬ا ‪ U G2‬ا ‪ ,> < 9H" 2‬ت ا ‪ 2‬آ‪ _ 5 a‬ا‪ " 7 /I A‬ا &‬
‫)‬ ‫< ‪ q‬ا >] ذات ا \ `‪ a‬ا ‪ U‬دة ‪ 6‬ا >‪ ,‬ت ا ‪2‬‬ ‫ا ون ا &و ‪2 0‬‬ ‫ا & ات ا ‪ 2 2‬ة <‬
‫ا ‪o G2‬‬ ‫‪ 9:‬ق وا ‪ 7‬دة ا ‪ 2+‬ل ا ‪ ،0 2‬و‪ 2W‬ن و‪ :‬ا >‪ 9‬ع ا ‪ 0 2‬و &ر"‪ '< ) /‬ا & ت و‬
‫ا ‪ 2 .2‬ا ‪ e " 6 S ," & 0‬ا >‪ ,‬ت‪ 0; .‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر‪ 0; N" ،‬م ‪ 2018‬ا ‪ 2‬د إ‪\o‬ق &ول أ ‪ 2‬ل < ) >‪ ,‬ت‬
‫ا ‪ aH 6 (Bali Fintech Agenda) 2‬آ‪&,I 6 a‬وق ا ‪ &>,‬ا &و ‪ 0‬وا ‪ e,H‬ا &و ‪ ،0‬ا ‪#‬ي ‪ 3‬ن ‪ 6‬ا‪+ 0,i‬‬
‫&ة دول ا ‪ ) N‬ا ‪ U‬دة ‪ 6‬ا ‪ U‬ص وا ‪ 7; ,2‬ا ‪ '. " 0‬ا ‪ 9‬رات ا ‪ 2‬ر‬ ‫‪&' ،‬ف إ )‬ ‫' أ‬
‫;‪ 0‬ل ا >‪ ,‬ت ا ‪. (IMF 2017, 97) 2‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫ا ‪$‬ول ا ‪#‬‬ ‫‪ +‬ا‬ ‫‪ R0‬أ ‪ 4 :‬ا‬ ‫ا‬ ‫‪ .3‬ا‪ +‬د ا‬
‫‪ U‬دة ا &ول ا < ‪ 6‬ا ‪&G‬ا ت ا >‪ ,‬ت ا ‪ ) ; ، 2‬ا ‪ 6 NT‬ا >&م ا ‪#‬ي "‪N‬‬ ‫ه‪ ,‬ك ا & & ‪ 6‬ا ‪ U‬ص‬
‫) &ار ا ‪ ,‬ات ا ‪ " ، W 2‬ال ا ‪ h R‬ا ‪ # U, < 9H" 2‬ا ‪\ 2‬ت وإ< ام‬ ‫إ‪ 5‬از( ;‪ 0‬ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬
‫‪ NM 0; f‬ا‪ 9+:B‬ا ‪ . 2‬آ‪ " 2‬ل‬ ‫و >&ة و‪; T‬‬ ‫ا ‪ >U‬ت و‪ ”U5‬ا \ت " ‪ _ 9‬إ اءات ‪o‬‬
‫ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪.0 2‬‬ ‫دة‬ ‫ا ‪ 6 `3‬ا ‪& H‬ان ) ا >‪ ,‬ت ا ‪2‬‬
‫ا ‪$‬ول ا ‪#‬‬ ‫ا‬ ‫‪ 1.3‬ا‪$/ 6‬ام ا‬
‫ا ‪ 2‬و ا ‪ &G‬ه ;‪ 0‬ا ‪ ,H‬ا ‪ .‬ا ‪ 0; 2‬ا &ول‬ ‫‪ 6‬ا ‪ jp2‬ات ا ‪ 2'2‬ا ف ) ا‪ + :‬ر ا ‪,3‬‬
‫وا &;‪H 7‬‬ ‫ف ا‪ 0 l‬و‪ >:‬ط ا ‪ 7 H‬وأ‪ 2M:‬ا &;‪ 7‬وا‬ ‫ا < ‪ .‬و ‪ a2+‬ذ ‪ e‬ا‪ + :‬ر ا ‪ U‬وع ا ‪ ; 2‬وأ ' ة ا‬
‫ت ا ‪ : 2‬و‪ NM:‬ا‪ P‬اض ا ‪ 2]2‬ن‪ ،‬و‪ T‬ه ‪ : 3 6‬ت ا ‪ ,H‬ا ‪.‬‬ ‫ا ' ا"‪ h‬ا ‪ ، >,‬إ ) ‪ ; " _:‬ا ‪2‬‬
‫>‪ 9‬ع ا ‪\]; 0 2‬‬ ‫ز ‪ &A‬ت ا ‪ ,H‬ا ‪.‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ‪ 9> 2‬ع ا ‪ .0 2‬و ‪ ej‬أن " ; وا‪ + :‬ر ا ‪,3‬‬
‫ً‪ 6‬أه‪ 0; / 2‬ا > ار ا ‪ ،0 2‬و ه‪ ] < N‬ورة و;> ‪ 2‬أ‪ / Hi‬ا رب ;‪ 6 ." 0‬آ‪ U‬ءة و‪ I‬ل ا ‪a 2‬‬
‫وا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬وا ‪ ; 2‬إ ) ‪ ^; h G‬ت ا ‪ 72 2‬وا ‪ =o ,2‬ا ‪ f‬ا; ‪.‬‬
‫ا ‪ 0; 2‬ا ‪ C‬ا ‪ 0 .‬ز‪ q < 0; 2A‬ا ‪& H‬ان ا < ‪ ،‬وه‪a3+" 0‬‬ ‫ور‪&< NT‬ا ' ا ‪ AF 2‬ة‪ _ 3" ،‬ا ‪,3‬‬
‫ر دو ر <‪ .‬ل م ‪.2022‬‬ ‫<> ‪ 2 2‬ر دو ر و ‪ 6‬ا ‪ 7 2‬أن ‪ 2: a‬ه ا ‪ ,‬ي إ ) ‪125‬‬ ‫‪5‬‬
‫)‪.(AMF, Using Electronic Payment Tools to Enhance Financial Inclusion 2019, 7‬‬
‫ا ‪ o 0; 2‬ر ا ‪ 0; 2,‬ا ‪ >9,2‬ا < ‪ ،‬آ‪ 2‬أن ا ‪ 2‬د ه‪ (#‬ا ‪,3‬‬ ‫ال ا ‪ M,‬م ا ‪,3 0^ H‬‬ ‫و‬
‫‪ _ 3‬ز‪ 2A‬آ‪ H‬ا < ‪ 6‬ا ‪ ,H‬ك ا > ‪ 2‬و‪ T‬ه ‪ 6‬ا ‪ +‬آ ت‪ .‬و & ا"‪#G‬ت ا &ول ا < ‪ 9A‬ات أآ‪9" .: H‬‬
‫ا ‪ ، 2‬وإن آ ‪ C:‬ا `‪ 2‬رات " ال آ ة ;‪& 0‬د ‪ 6 a‬ا ‪& H‬ان‪ .‬و"> م ا & & ‪6‬‬ ‫‪ ' M:‬ا ‪,3 0^ H‬‬
‫ا ‪ 2, < ، 2‬ءت ‪ +‬رآ ا ‪ +‬آ ت‬ ‫ا< ‪ 3‬رات ا ‪,3‬‬ ‫ا ‪ H2‬درات ;‪ q < 0‬ا &ول ا < <&ور را & ;‪" 0‬‬
‫‪ 09‬د; أآ‪ 0; H‬ه‪#‬ا ا " ( ‪.‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫;‪ 0‬ل ا ‪,3‬‬ ‫ا &و ا‬
‫و;‪ُ V 0‬أ ى ‪ Ap‬ا ‪& < 12 a2j‬ا ;‪ 0‬ا ‪ >9,2‬ا < )‪ V] " (WAMDA 2016‬ز دة &د ا ‪ +‬آ ت‬
‫ا ‪&>2< 2‬ار ‪ H‬أ‪ W‬ف ‪ #,‬م ‪ ، (World Bank 2018, 64) 2009‬و" آ ت‬ ‫ا ‪ 0; & H2‬ل ا ‪,3‬‬
‫وا‪B‬ردن و ‪ ,H‬ن وا‪ P‬رات ا < ا ‪&. 2‬ة )ا ‪ 5 a3+‬و ‪ (6‬و & ‪F+:‬ت ه‪ (#‬ا ‪ +‬آ ت ا ‪& H2‬‬ ‫ا `‪ 2‬را"' ;‪0‬‬
‫ا ‪ > :\ 2‬ل إ ) ‪ 2:‬ذج ا ‪a2‬‬ ‫‪ 7‬ا ‪ ,H‬ك‪ ،‬ا ‪ 6 " 0‬آ‪,3 < e #‬‬ ‫‪ H,‬إ ) ‪ _,‬و;‪ 0‬إ‪ o‬ر ‪ 6‬ا ‪; ,2‬‬
‫ال "‪ af f‬ا‪&. C: :P‬ودا ;‪ q < 0‬ا ‪& H‬ان أآ` ‪ T 6‬ه ) ‪0" H‬‬ ‫ا‪B‬آ` " آ ا ) ا ‪\2‬ء‪ .‬و< ‪2,‬‬
‫ت إ ) أ ا ' و"‪ &A N &>" 5 j H‬ت ا &;‪6 7‬‬ ‫ل وا دان(‪ ،‬د‪ j C A‬آ ت ا "‬ ‫وا اق وا‬ ‫و‬
‫‪ = o‬ا‪ ' B‬ة ا ‪. >,‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫‪#‬‬ ‫ا ‪$‬ول ا‬ ‫ا ‪L7‬‬ ‫ا‬ ‫‪$+ :3 :‬د ‪ 7‬آ ت ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪& 2‬ر‪(IMF , 2017, 92):‬‬

‫ا ‪ 0; 2‬ا ‪>9,2‬‬ ‫‪ 6‬ا `‪ 2‬رات ;‪ 0‬ا ‪,3‬‬ ‫و"‪ 9 a3+‬ت ‪ 5‬ل ا &;‪ 7‬وا‪ P‬اض ا ‪ _:‬ا‪B‬آ‪H‬‬
‫‪ 0‬ا &;‪ 7‬وا‪ P‬اض‬ ‫;‪0‬‬ ‫ا ‪ +‬آ ت ا ‪ & H2‬ا‬ ‫ا ‪ ، 2‬و" ‪H : a‬‬ ‫ا < ‪ 7 j 2" ،‬ا " ه ت ا‬
‫ا‪2‬‬ ‫ال ا ‪\ 2‬ت ا ‪ ، ,2 ' &>,‬و"‪ aM‬ا ‪,3‬‬ ‫إ ) ‪ 50 %‬و‪ ) 30 %‬ا ا ‪ )0‬ا ‪ (5a3+‬و ‪ 7‬ه‪#‬ا‪" ،‬‬
‫) ا ‪.a 2‬‬ ‫‪ ,‬ة ‪ fI‬ة ‪ . H :‬ل ا ‪ p2‬ت ا ‪ f‬ة وا ‪9 2‬‬
‫‪#‬‬ ‫ا ‪$‬ول ا‬ ‫ا ‪L7‬‬ ‫ا‬ ‫ز ‪ T‬ا‪ * 6‬رات ‪ 7‬آ ت ا‬ ‫‪:4 :‬‬ ‫ا‬

‫ا ‪& 2‬ر‪(IMF ,2017,92) :‬‬

‫‪12‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫ا &ا‬ ‫) ‪ " & I‬رب ا &ول ا < ; ادى‪ &>; ،‬أو ‪ C‬ا & & ‪ 6‬ا &ول ا < ;‪ 0‬ا ‪ ,‬ات ا‪ AB‬ة اه ‪2‬‬
‫دي وأ‪C.HI‬‬ ‫< >‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪ 6 +‬و‪ 5‬ت ا ‪&G‬ا ' آ‪F‬داة ‪ّ .‬ل ا ‪02‬؛ ‪ N" ? 5‬ا ‪ M,‬إ ' آ‪ .2‬ك ‪ ,‬ع ا‬
‫& & ‪ 6‬ا ‪& H‬ان ;‪ 0‬ا ‪ . >9,2‬و ‪ 6‬ا ‪ 7 2‬أن & ق ا ‪ H‬آ ‪6 6 +‬‬ ‫) رأس &اول ا‪ 2 B‬ل ا‪ P‬ا"‬
‫ا ] ‪ 0; h‬ا ‪ >9,2‬ا < <‪ .‬ل م ‪. (Abdel momen 2019, 51) 2021‬‬
‫و ) ‪ a H‬ا ‪ `2‬ل "‪ N‬إ > ء ا ] ء ) " ‪ }:‬آ‪F‬ول < & ) ا ‪ 2‬ى ا <‪ 3 0‬ن & ' ‪ M:‬م د;‪ 7‬إ ‪ 3‬و‪0:‬‬
‫‪ ' 2‬ا ‪&G < eDinar 2‬ام‬ ‫"& ( ا &و و ‪ ) &2‬ا ‪ H‬آ ‪ &>; .6 +‬رت " ‪ 0; }:‬م ‪" 2015‬‬
‫">‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪(AMF, Uses of Blockchain Technology in Payments Operations: Prospects and 6 +‬‬
‫)‪ ، Opportunities, 2019, 47‬وذ ‪ ,< e‬ء ) ا‪ :P‬زات ا <> ا ‪ '>>5 0‬ا ‪ & H‬ا ‪ ،0 :‬ا ‪#‬ي ّ& أ‪ &5‬ا &ا ‪6 2‬‬
‫‪ #,‬ذ ‪ e‬ا ‪ < 6 .‬ون ‪ j 7‬آ ت ">‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪6 +‬‬ ‫‪ 2+ 6‬ل ا ‪\H < 0 2‬د‪ .‬و & ‪ C‬ا ‪ 3.‬ا ‪:‬‬ ‫ا‬
‫‪N‬‬ ‫‪ ^U‬ت ا ‪0‬‬ ‫‪ 6‬أ ‪ o a‬ح "‪ '> H9‬ا‪B‬ول ‪ M,‬م ‪ 0‬آ ‪ ;&2 a‬ت ا ‪ 6 2‬أ ‪ &A N &>" a‬ت‬
‫‪. ' &A‬‬
‫‪6‬أ ‪a‬‬ ‫ا‪2‬‬ ‫‪,3‬‬ ‫آ‪ 2‬م ق أ< ‪ 0HR‬ا ‪&< 02‬و ا‪ P‬رات ا < ا ‪&. 2‬ة < ‪ 0ّ,H‬إ ا"‬
‫ا ‪ ) 7 +‬ا ‪&G‬ام "‪ > H9‬ت ‪& U‬ة >‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪ .6 +‬وآ ن ق أ< ‪ 0HR‬ا ‪ 02‬ه ا‪B‬ول < ‪ >9,2‬ا ‪#‬ي أ‪F+:‬‬
‫ون <\‬ ‫ا ‪ 2‬و< ^ ا‪ H A‬ر ر ‪; 2 ، (Digital Sandbox) 2‬‬ ‫‪,3‬‬ ‫إ‪ o‬را "‪G 2 M,‬‬
‫ا ‪ 2‬وا ' ت ا ‪ 6 2 M,‬أ ‪ a ' " a‬ا‪ H A‬ر و"‪ 0ّ,H‬ا ‪ ,2‬ت‬ ‫‪&5‬ود < ‪ 6‬ا ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬و‪ j‬آ ت ا ‪,3‬‬
‫وا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ 2‬ا ‪ 3 H2‬ة ا ‪ ', & U " 0‬ا ‪ . >9,2 < ,‬و & أ ‪ 6‬ق أ< ‪ 0HR‬ا ‪ 0; 02‬أوا‪A‬‬
‫ا ‪ 5 2‬ا‪B‬و ) ‪ / : H‬ا‪ 3 P‬و‪" 0:‬ا ف ‪&G <" (eKYC) e 2‬ام ">‪ ,‬ا ‪a‬‬ ‫م ‪: 6 2018‬‬
‫ا ‪ h 3‬وا ‪ 2+‬ل ا ‪(AMF, 0 2‬‬ ‫ا ‪ 2‬زع < ون ا ‪ 7 = i‬أآ‪ H‬ا ‪ p2‬ت ا ‪& < 2‬و <'&ف "‪; 6 .‬‬
‫‪Uses of Blockchain Technology in Payments Operations: Prospects and Opportunities, 2019, 48).‬‬
‫ف ا‪ P‬رات‬ ‫دي و‬ ‫ا ‪ &>,‬ا <‪ 0‬ا‬ ‫و ) ‪ & I‬ا ‪\2‬ت ا ‪ Ap C &>; ، 2‬ا آ‪p 6 a‬‬
‫ت ا‪2‬‬ ‫ا < ا ‪&. 2‬ة ا ‪ 2‬آ ي؛ <[‪\o‬ق ا ‪ 2‬ا ‪ 2‬ا ‪ +2‬آ " < ‪ ،"Aber‬وا ‪#‬ي ‪ N‬ا ‪&G‬ا '‬
‫‪ '] < 7 a‬ا ‪ P q H‬اء‬ ‫< ‪ 6‬ا ‪&G < 6 & H‬ام ">‪ ,‬ا ‪ a‬ا ‪ 2‬زع‪ .‬و ‪ V2‬ه‪#‬ا ا ‪ +2‬وع أ ] ‪ ,H‬ك <‬
‫ا ‪ .‬ا ت ا ‪ . j H a3+< 2‬و" ‪ H‬ه‪ (#‬ه‪ 0‬ا ‪ 2‬ة ا‪B‬و ) ا ‪ " 0‬ون ; ' ‪ 9‬ن ‪ 0; &>,‬ه‪#‬ا ا ‪ 2‬ل‪.‬‬
‫د<‪0‬‬ ‫;>{‪ .‬إن إ ا"‬ ‫) ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬ ‫>‬ ‫إن ا ‪&G‬ام ">‪ ,‬ا ‪ H‬آ ‪& < 6 +‬ول ا <‬
‫‪ ,> < ' f+" N‬ا ‪ H‬آ ‪ .< %100 H ,< 6 +‬ل‬ ‫د<‪ VH " ) 5 0‬أول ‪35‬‬ ‫ا ‪#‬آ "'&ف إ ) "‪35 9‬‬
‫< ‪&G‬ام ه‪ (#‬ا >‪ ,‬و ‪ 6‬ا ‪ 7 2‬أن ‪ N‬اد‪ A‬ر ‪ 5‬ا ‪ 1.5 0‬ر‬ ‫‪ 7 2 N &>" = o 6 2020‬ا ‪ &G‬ت ا ‪3.‬‬
‫‪. (Abdel momen 2019, 53)e #‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪ 6‬ا ‪ 2‬ر ‪ h‬ا ‪3.‬‬ ‫دو ر ‪,‬‬
‫ا ‪$‬ول ا ‪#‬‬ ‫لا‬ ‫‪ R0‬أ ‪ D 5 :‬ا‬ ‫ا‬ ‫‪ 3.3‬ا‪$/ 6‬ام ا‬
‫ا ‪ 2‬ا ‪ ) ; ، ^j ,‬ا ‪ 6 NT‬ا >&م ا ‪#‬ي "‪N‬‬ ‫‪ U‬دة ا &ول ا < ‪ 6‬ا ‪,3‬‬ ‫ه‪ ,‬ك ا & & ‪ 6‬ا ‪ U‬ص‬
‫) &ار ا ‪ ,‬ات ا ‪ 0; W 2‬ه‪ (#‬ا &ول‪ " ،‬ال ا ‪ h R‬ا ‪ # U, < 9H" 2‬ا ‪\ 2‬ت‬ ‫إ‪ 5‬از( ;‪ 0‬ا ‪ &G‬ت ا ‪2‬‬
‫‪ NM 0; f‬ا‪ 9+:B‬ا ‪ . 2‬آ‪2‬‬ ‫و >&ة و‪; T‬‬ ‫وإ< ام ا ‪ >U‬ت و‪ ”U5‬ا \ت " ‪ _ 9‬إ اءات ‪o‬‬
‫ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪.0 2‬‬ ‫" ل ا ‪ 6 `3‬ا ‪& H‬ان ) ا >‪ ,‬ت ا ‪ 2‬ا ‪ ; " 0‬ه ه‪ (#‬ا ‪ +‬آ ت دة‬
‫ا &ا <>] ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬وا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ ،a 2‬وإ‪ 2:‬دون‬ ‫أظ' ت ا &ول ا < ;‪ 0‬ا ‪ :‬ات ا‪ AB‬ة اه ‪2‬‬
‫ا ‪ 2+‬ل‬ ‫'‪#‬ا ا ‪ f‬ض ;‪ 0‬أ‪ _ T‬ا ‪ .‬ت‪ " ? 5 ،‬ال ] "‬ ‫و د ا ا" ت و < ا ‪ S‬وا‪ .W‬و ‪j‬‬
‫ا‪ _:‬ا ‪2‬‬ ‫) أ‪':‬‬ ‫آ ن ا ‪ 7 a‬ه‪ (#‬ا >]‬ ‫ا ‪ >2 < : i H " 0 2‬ر‪ ] 7 :‬أ‪ A‬ى‪ .‬و‪H T‬‬
‫<‪ . .‬و ه‪#‬ا "‪p‬آ&( إ‪ 5‬ءات ا ‪ e,H‬ا &و ‪ 5 0‬ل ا ‪ 2+‬ل ا ‪ (Global Findex) 0 2‬ا ‪ 6 H" 0‬أن ‪% 62 .:‬‬
‫‪13‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫; '‪ ; N‬ص‬ ‫م ‪(World Bank 2018, 64) 2017‬‬ ‫‪ 6‬ا ‪ ;) 6 f H‬ق ‪ 3 6 ( , 15‬ن ا &ول ا < ;‪': 0‬‬
‫ا ‪ 2‬أو ‪ /Hj‬ا ‪ . 2‬و و;> '‪ (#‬ا‪ 5P‬ءات ;[ن ا ‪ >9,2‬ا < "‪a .‬‬ ‫ا ‪ I‬ل ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬وا ‪2‬‬
‫) ‪ & I‬ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 0 2‬و"‪ 0UG‬ه‪ (#‬ا ‪ 7H9 < H ,‬و د‬ ‫ا ‪ H" 2‬ا‪ AB‬ة < ‪ =o , C 6‬أو ‪ 2‬ت إ ‪2‬‬
‫"‪ U‬وت آ‪ 6 < 2 ; H‬ا &ول ا < ‪.‬‬
‫ا ‪ KJG :5 :‬ا‪ W‬اد ا ‪ % R X‬ن ‪ # J1‬ت ‪$‬ى ‪ J6Y0‬ت ‪0‬‬

‫‪$‬ر‪ 0H ،/ : <) :‬و أ ‪(19 ،2019 / 9‬‬ ‫ا‬

‫و< ‪ U " 7H9‬وت ه‪ (#‬ا ‪ a3+< H ,‬آ‪ 6 < 2 ; H‬ا &ول ا < ‪ ،‬و"‪& &.‬ا < ‪ 6‬دول } ا ون ا ‪ - 0 G‬ا‪) B‬‬
‫د‪ - \A‬و<> ا &ول ا < ‪ ،‬آ‪ 6 V] 2‬ا ‪ a3+‬ر ‪ " ? 5 .4 N‬اوح ‪ N' & 6 H :‬إ ‪ : 3‬ا ‪ I‬ل أو ا ‪ U,‬ذ‬
‫; ‪ 6‬ا ‪ 3‬ن ا ‪ 0; % 86.8 6 < 6 f H‬ا ‪ C 3‬ا‪ 6 < 6 ) B‬ا &ول ا < و< ‪3.7 6‬‬ ‫و‬ ‫إ) ‪ p‬ت‬
‫م ‪.2017‬‬ ‫‪ 0; %‬ا ‪': 0; 62‬‬
‫أو ‪ 0‬و ‪ J 5‬ى ا ‪ :\$‬ا ‪$‬ول ا ‪#‬‬ ‫ا ‪ : 6 :‬زع ‪ NJG‬ا‪ W‬اد ا ‪ % R X‬ن ‪ # J1‬ت ‪0‬‬

‫‪$‬ر‪ 0H ،/ : <) :‬و أ ‪(21 ،2019 / 9‬‬ ‫ا‬

‫آ‪ 'M" e #‬ا ‪ : H‬ت أن ه‪ ,‬ك "‪ U‬و" ;‪ _ : 0‬ا ‪ I‬ل ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬وا ‪ ;• ; 2‬اد &ى ا &ول ا < ‪ ،‬آ‪2‬‬
‫=‬ ‫ه ا ‪ .‬ل &ى ‪ NM‬ا &ول ا ‪ ، ,‬وذ ‪ e‬و;> ‪ 2‬ى ا &‪ aA‬وا ‪ 2‬وا ‪ =o ,2‬ا ‪ ].‬وا ‪2 U;. U‬‬
‫ى ا &‪ & : ،aA‬أن ‪ H :‬ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬وا ‪& a " ; 2‬ى ا‪ ;B‬اد‬ ‫< ‪ U‬وت ) ‪& I‬‬
‫‪14‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫ا‪ ) B‬د‪ \A‬إ ) ‪ 6 %60‬ا ‪ 3‬ن و إ ) ‪ 0; %25‬ا &ول ا < آ‪ a " 2 ; ، 2 2‬ه‪ (#‬ا ‪ ;• H ,‬اد ا‪a B‬‬
‫‪.‬و"‪ a`2‬ه‪ (#‬ا ‪ H ,‬ا‪B‬د‪ h G 6 < ):‬ا ‪ 2‬ت‬ ‫د‪ 6 % 40 \A‬ا ‪ 3‬ن إ ) ‪ 0; {>; %7‬ا &ول ا < آ‪2 2‬‬
‫ا‪ 2 P‬ا‪ AB‬ى ‪.‬و ‪ a‬ه‪#‬ا ا ‪ U‬ق < ‪ H : 6‬ا ‪ I‬ل ‪ 3‬ن ا‪ ) B‬د‪ \A‬و‪ H :‬ا ‪ I‬ل ‪ 3‬ن ا‪ a B‬د‪\A‬‬
‫‪3‬ن‬ ‫أ ه < ‪ 6‬ا &ول ا < &ى " ‪ ،%25.7 .: }:‬ذ ‪ e‬أن ‪ H :‬ا ‪ I‬ل ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬وا ‪; 2‬‬
‫‪ 3‬ن ا‪ a B‬د‪ ' ; \A‬إ ) ‪.%15.6‬‬ ‫ا‪ ) B‬د‪ 5 Š H" }: " 0; \A‬ا ‪ a " 2 ; ،% 41.3 0‬ه‪ (#‬ا ‪H ,‬‬
‫ا ‪$‬ول ا ‪#‬‬ ‫ا‬ ‫‪ 3.4‬ا ‪ $‬ت أ‪ 0‬م ا‪$/ 6‬ام ا‬
‫ا ‪ 0; 2‬ا &ول ا < ه‪< I 0‬‬ ‫أ< ز ا ‪ &.‬ت وا ا = ا ‪ a " 0‬ا‪ + :‬ر و" ‪ 7‬ا ‪&G‬ام ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ّ G‬ف ‪ 6‬ا ‪ 5‬ل وا > ‪& aR 0; ، ,I‬م و د أ‪ o‬آ ; ‪ 2.‬ا ‪ 0; e ' 2‬ل‬ ‫اآ ب ‪ >i‬ا ‪\2‬ء ‪:‬‬
‫‪ 6‬ا &ول‪ ; WP < .‬إ ) &م و د "‪ +‬ت <‪F+‬ن‬ ‫ا‪ I G 6 :‬ا ‪ : H‬ت ;‪ 0‬ا ‪`3‬‬ ‫ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬و‬
‫و ُ‪ 2‬ن وا ‪ f2‬ب و ‪9‬‬ ‫"‪ 0‬إ ;‪ 7H 0‬دول ;‪ 0‬ا ‪) >9,2‬ا ا و‬ ‫ا ا ‪ N‬ا‪ 3 P‬و‪ :‬وا‪ 6 B‬ا ‪2‬‬
‫و" ‪ }:‬وا‪ P‬رات ا < ا ‪&. 2‬ة( )‪&,I‬وق ا ‪ &>,‬ا <‪ ،0‬ا ` رة ا ‪ 2‬و "&ا "' ) ا > ار ا ‪:0 2‬‬
‫ا > ا‪6 :‬‬ ‫‪ o G‬ا < ‪ 3‬رات ا ‪ .(68 ،2019 2‬و"‪ a2+‬ا ‪ &.‬ت ‪ < I‬إ‪ +:‬ء وإ‪\o‬ق ا ‪ +‬آ ت ا ‪: ^j ,‬‬
‫' "‪a 2‬‬ ‫ا ‪ V, N3." 0‬ا ا‪ + y A‬آ ت ا ‪ &G‬ت ا ‪ ، 2‬و‪&:‬رة رؤوس ا‪ B‬ال ا ‪ o G2‬ة ا ‪3" 0‬‬
‫‪ +‬آ ت ا ‪ 0; ^j ,‬ل ا ‪,3‬‬ ‫ا ‪ ، 2‬إ ) ‪ h W _:‬ا >&رة ا ‪; ,‬‬ ‫ا ‪ +‬آ ت ا ‪ 0; ^j ,‬ا ‪,3‬‬
‫ا `> ا ا ‪ G‬وو ء ا ‪\2‬ء‬ ‫ا ‪ 5 0; 2‬ل &م "‪ 2: ' ,ّ H‬ذج أ ‪ 2‬ل ‪ ) N‬ا ون ‪ 7‬ا ‪ 2‬رف ا < ‪: ،‬‬
‫< >‪ 9‬ت ا ‪ ; 2‬ا < ‪ /ّ " aR 0; ًI A ،‬ا ‪ 2‬رف ا < ا ‪ H3‬ى ‪ .:‬ا ‪ّ 9‬ر ;‪ 0‬ل ا \ت‬
‫ا ‪ 2‬ا ‪\A 6 2‬ل "‪ 0,H‬ا ا" ت ر ‪ 3 H 2‬ة‪.‬‬
‫أ ا ‪&.‬ي ا‪ <B‬ز ا ‪#‬ي >‪ h‬أ م "‪ 0ّ,H‬ا >‪ 9‬ع ا ‪# 0; 2‬آ ء ا ‪ 0; 0 ,9I‬ا ‪ ، >9,2‬إ ) ‪ _:‬ا ‪ G2‬وف ‪6‬‬
‫ت‪،‬‬ ‫إ ) ا `‪ 2‬رات ‪ ، 2GW‬ه &م ا >&رة ) ا ‪ I‬ل إ ) ا ‪2‬‬ ‫ا > ‪ ,I‬وا ‪ 5‬ل ا‪ 3 P‬و‪ ،0:‬وا ‪.‬‬
‫‪ ." ? 5‬ج ‪ NM‬ا ‪ +‬آ ت وا ‪ 2‬رف إ ) ا‪ 2M:B‬وا ‪ ),H‬ا ‪ .‬ا ‪ 72 < ' V2 " 0‬ا ‪ : H‬ت ا ‪' & S ," 0‬‬
‫و"‪ ، ', G‬اء آ ‪ 0; ' ." C:‬أ ‪ ' 2‬ا ‪ ، , 2‬أم ;‪ = A 0‬ة "‪ 0; ; ,‬ا ق ‪\A 6‬ل إدراج ا ‪#‬آ ء‬
‫ا ‪ N 2I 0; 0 ,9I‬أ ‪ . ' 2‬و ‪ aّ`2‬ا ‪&.‬ي ا ` ‪ W 0; 0:‬ورة <‪ ,‬ء ا >&رات ;‪ 0‬ل ا ‪#‬آ ء ا ‪ ،0 ,9I‬إذ‬
‫& '‪ ,‬ن ‪p‬ه ن ‪ 0; a2‬ل ا ‪#‬آ ء ا ‪ 0 ,9I‬وإدارة ‪pj‬و‪0; /:‬‬ ‫" ‪ 0:‬ا ‪ ; >9,2‬ة ' ر ‪? 5 ،‬‬
‫' ‪= >.‬‬ ‫ة ا ‪ .‬ل ا ‪ 0; 02‬و ‪ /‬ا ‪ _ 9‬ا ‪ 2‬ا & ) ه‪ (#‬ا >&رات‪ّ&>" = ُ ،‬م ا ‪ +‬آ ت ;‪0‬‬
‫أ ‪&,‬ا"' ا ‪. 2‬‬
‫ا ‪]I/‬‬
‫‪& & C‬ة‪ ،‬إ‪ 2:‬ت‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ‪ &'+ a ." 0; 5 2‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ . 2‬وا ‪,3‬‬ ‫" '‪ N‬ا ‪,3‬‬
‫‪ 0‬ا ‪ 7‬و"‪a ]U‬‬ ‫ا‪ 6 I‬ا < ‪ 3‬ر وا ‪ 9‬ر ا &ت ) &ار ون‪ .‬و ‪ 7‬ه‪#‬ا‪ &>; ،‬أدى ا >&م ا ‪,3‬‬ ‫<‪2‬‬
‫ت‬ ‫أ ع‪ 5‬آ)ا "‬ ‫ا ‪\2‬ء >‪ ,‬ات ا ‪ 2‬إ ) " ' ‪ a‬ا ‪ 2‬د ‪ 2:‬ذج ‪& & a2‬ة ود‪ A‬ل ‪ j‬آ ت ‪T‬‬
‫‪a2‬‬ ‫( ;‪ 0‬ا ‪ 2‬د >& ‪ &A "N‬ت ذات ‪ 2 B < I‬ل ا ‪" ; 2‬إ ) ا ‪\2‬ء ;‪ 0‬ا ‪ 2‬ت ا‬ ‫وا ‪,3‬‬
‫وا ‪ ، 2‬و \ ت ا ‪\2‬ء‪ ،‬و">& ‪ N‬ا ‪ 2‬ن‪ ،‬و" ‪ ^H‬رأس ا ‪ 2‬ل‬ ‫ا ' ز ا ‪ ;& ' ; 2< ،0; 2‬ت ا‬
‫ا ‪ 2‬ه‪ ; WP < ،N‬إ ) ا ‪ ,H‬ا ‪ • .‬اق ا ‪ ، 2‬و إدارة ا ` وات وا ‪.6 F‬‬
‫&‬ ‫ا ‪ I ; 2‬ه ‪ ،‬آ ‪ UG:‬ض ا ‪ h 3‬ا ‪ ' 2. 0‬ا ‪\2‬ء‪ ،‬وا &;‪ 7‬ا ‪ U‬ري‪ ،‬و" ;‬ ‫و" ; ا ‪,3‬‬
‫; ص ا ‪ .‬ل ) ا ‪ ;• a 2‬اد وأ‪ .I‬ب‬ ‫ا‪" 2‬‬ ‫ا ‪ &G‬ت‪ .‬و ‪Fj 6‬ن ا ‪,3‬‬ ‫‪ 6‬ا ‪ G‬رات‪ ،‬و"‬
‫ا ‪ p2‬ت ا ‪ f‬ة وا ‪ 9 2‬ا ‪ > U 6 #‬ون ‪ &G‬ت ا ‪ ; 2‬ا ‪ ، ; 3‬و ‪ 2: = >." Ni 6‬أ ) وأآ` ‪2j‬‬
‫;‪a ." 0‬‬ ‫;‪ 7‬آ‪ U‬ءة ا ‪ 2‬ت ا ‪3.‬‬ ‫‪ j 7 2‬ا ‪ V‬ا ‪ .72 2‬و< ‪ 7‬ا ‪ 3.‬ت ا ‪&G‬ام ا ‪ ,2‬ت ا ‪2‬‬
‫‪15‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫إدارة ا ‪، o G2‬‬ ‫;‪ 0‬ر;‪ 7‬ا ‪ U3‬ءة‪ ،‬و">‬ ‫‪ a‬ا ‪,3‬‬ ‫)ا‬ ‫‪2‬د‬ ‫ا‪ P‬ادات وا &;‪ .7‬و<[ ‪ 3‬ن ا ‪ ,H‬ك ا‬
‫ا ` ل ‪ NM,‬وا > ا &‪.‬‬ ‫و"‬
‫ا ‪ 2‬إ ) أه‪ = >." 2‬ا ازن < ‪ 6‬ا‪ jP‬اف ا ‪6 02 M,‬‬ ‫و"‪ " +‬رب < &ان ‪ G‬رة ;‪ 0‬ل ا ‪,3‬‬
‫‪ 5 :‬و و‪ :‬ا < ‪ 3‬ر و‪ W‬ورة إدارة ا ‪ o G2‬ا‪ 3 P‬و‪ 5 : 6 :‬أ‪ A‬ى‪ .‬و & "]‪ C,2‬دوا;‪ 7‬ا ‪ 2,‬ا > ا &‬
‫;‪ 0‬ه‪#‬ا ا >‪ 9‬ع) ا ‪ +‬آ ت‬ ‫ت ا ‪ ،/> >." 6 C,3 0‬وا ‪ +2‬رآ ا ‪ ' 0; > i‬د ا‪ oB‬اف ا ‪U‬‬ ‫ا ‪ 2 M,‬وا‬
‫' ت‪ ،‬و" ا; رأس ا ‪ 2‬ل ا‪B‬و ‪ 0‬ورأ ‪ 2‬ل‬ ‫) ‪ &5‬اء(‪ ،‬وو‪ W‬ح ا‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ا &ة و‪ j‬آ ت ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 0; 2< ) 2,‬ذ ‪ e‬ا ‪ U:‬ح أ م ا `‪ 2‬ر ا‪ ،(0H, B‬و دة ا ‪ ,H‬ا ‪ &G .‬ت ا‪ C: :P‬وا ' ا"‪ h‬وا‪ ' B‬ة‬
‫ا ‪ ، 2.2‬و" ا; ا ‪ 2‬اه_ ا ‪ ، .2‬وه ‪ a3‬ا ق‪ ،‬ودر ا ‪ 9‬ر ا ‪.0 2‬‬
‫ا ‪ . 2‬و" ‪ q < #G‬ا ‪& H‬ان ‪ 9A‬ات‬ ‫ت ا‪ : 3 P‬ت ا ‪ '. " 0‬ا ‪,3‬‬ ‫;‪ 0‬ا &ول ا < ‪& ،‬رك ‪ ,I‬ع ا‬
‫‪/< C‬‬ ‫ا ‪ ^ < ; " .: H‬ا" ؛ وإذا أرادت ا &ول ا ‪ N‬ا < ا ` ر ) ‪ 2:‬ذج ‪ ',32 ،V :‬درا‬
‫‪ H‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪ M-PESA >,‬و ) َّ&ة أ‪& I‬ة‪ e 2" ،‬ا &ول ا < < ‪a U‬‬ ‫‪ &G‬ت ا ‪2‬‬ ‫آ ‪9" 6 ,‬‬
‫ا ‪ I ,‬ا ‪ 0‬أدت ‪ ,‬ح ‪ 0; M-PESA‬آ ‪ H+ ; . ,‬ب ;‪ 0‬ا ‪ >9,2‬ا < ‪ 2‬ن <‪ HG‬ات ر ‪ ، 2‬و ‪ 9+,‬ن‬
‫‪ 0 &G‬ا ' ا"‪ h‬ا ‪ 0; >,‬ا ‪.N‬‬ ‫) و ‪ a‬ا ا‪ aI‬ا ‪ ،0 2‬وه‪ 6 N‬أآ`‬
‫‪ 5‬ا ‪ +‬آ ت ا ‪ 7 2 0; ^j ,‬أ‪ .:‬ء ا ‪.N‬‬ ‫;>& ‪ C o‬أ‪&I‬اء ا ‪ ,‬ح ا ‪#‬ي ‪ h 5‬ا ‪ 2‬د ‪ 0; M-PESA‬آ ‪,‬‬
‫<‪F‬آ‪ : ' 2‬ا‪ 3;B‬ر ا ` ر ‪# U," 632‬ه‬ ‫وآ ‪ U. < `2< C:‬وإ‪ j‬رة واد ا‪ 2 B‬ل ا ‪ H+‬ب ;‪ 0‬آ ‪ ,‬وا &ول ا ‪,‬‬
‫<‪ ,‬ح ;‪ 0‬ا &ول ا < و" & ; ص ;‪ 0‬ل ا‪ 9+:B‬ا ر و ر ‪ 0; 2,‬ا ‪ 2 2‬ت ا ‪. .2‬‬
‫<[ ‪ 3‬ن ا &ول ا < أن "‪#.‬و ‪#5‬و آ ‪ o H< ,‬وأن "‪ ; & .‬ا & ‪ 2 ; . 2‬د أ‪ 2M:‬ا &;‪ < 7‬ا ‪ 9‬ا ' ا"‪h‬‬
‫وأآ` أ ً‪\A 6 632 ; . :‬ل "‪ o { H‬ق د;‪ 7‬ا ‪ 7‬وا ‪ &G‬ت أ م ا ‪\2‬ء‪،‬‬ ‫\ت أر‪ yA‬وأ‬ ‫ا ‪; ، >,‬‬
‫د ’ <‪ .a j a3+‬و \وة )‬ ‫"‪ 2,‬ا >‪ 9‬ع ا ‪ G‬ص ا‬ ‫إ ‪ : 3‬و‪ I‬ل ا ‪ +‬آ ت إ ) ‪\2‬ء &د و"‬ ‫"‬
‫ت & &ة أ‪ A‬ى و" ‪' &G‬‬ ‫ذ ‪ ،e‬وآ‪ 2‬ه‪ 0‬ا ‪ .‬ل ‪ 7‬ا < ‪ 3‬رات ;‪ 0‬أ‪ 5‬ن آ` ة‪ 632 ،‬أن "‪,3" ) 0,H‬‬
‫ا ‪ a3+< 2‬م‪.‬‬ ‫ى ا ‪,3‬‬ ‫و"‪ ˜+,‬ز‪ 2ً A‬إ < ’ )‬
‫ف‬ ‫إ أ‪& " /:‬ر ا‪ jP‬رة‪ ،‬و‪ً M:‬ا ‪ '2 5 f‬و ‪&.‬ود ا‪ + :‬ره ;‪ 0‬ا ‪ >9,2‬ا < <‪ a3+‬م‪" ،‬‬
‫) أّ‪ ,H j H }; , ':‬ك ا < ‪ NM ) " a< ،‬ه‪ (#‬ا ‪ +‬آ ت‬ ‫ا‪2‬‬ ‫ا ‪ +‬آ ت ا ‪ 0; ^j ,‬ل ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 2‬ا ‪ H ,2‬وا ‪= H9‬‬ ‫ال ا‪ A‬ر ا ‪,3‬‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ >9,2‬ا < إ ) ا ‪ +‬اآ وا ون ‪ 7‬ا ‪ 2‬رف‪ .‬و‬
‫ا ‪ 2 ً &." a3+ ، ' V ,‬رف‪ ،‬و‪ e " I A‬ا ‪ ; >i ' & 0‬ا< ‪ 3‬ر ‪ &> 632 e # ، U W‬ا ‪ +‬اآ ت ‪7‬‬
‫‪،‬‬ ‫& ا ‪ 2‬رف ) ا ‪ U.‬ظ ) ‪ ' 5‬ا‬ ‫ا ‪ ، 2‬أن‬ ‫;‪ 0‬ل ا ‪,3‬‬ ‫ا ‪ +‬آ ت ا ‪ ^j ,‬ا ‪G2‬‬
‫>‪ 9‬ع‬ ‫ا‪2‬‬ ‫اض ا ‪ U‬ص ا ‪ '. " 0‬ا ‪,3‬‬ ‫; ‪ 3 H‬ة ‪ . ' \2‬و ‪ 632‬ا‬ ‫وذ ‪ , N &>" H e‬ت‬
‫‪\2‬ء‪ ،‬ا ‪iF‬‬ ‫; أ;]‪ a‬وأآ` \ ‪2‬‬ ‫ا ‪ 2+‬ل ا ‪ &A ; " ،0 2‬ت‬ ‫ا ‪ 0 2‬وا ‪" :0 2< 0; 2‬‬
‫ا < )‪6 ." 0; (RegTech‬‬ ‫ا‪ 0< P‬ا ‪ ) a2 .2‬ا > ار ا ‪ " _H < 0 2‬ا & ا ‪ ، ; ,2‬ودور ا ‪,3‬‬
‫;‪0‬‬ ‫ا ‪ = H9" 6 N ," & 0‬ا ‪,3‬‬ ‫‪ 2‬ت ا ` ل ;‪ 0‬ا ‪ 2‬رف‪ ' 6 .‬أ‪ A‬ى‪ 62] " ،‬ا ‪ o G2‬ا‬
‫‪ 2< :‬در‬ ‫ا ‪ 2‬ت ا ‪ ، ; 2‬ا ‪ o G2‬ا‪ P‬ا" ‪ ،‬ا ‪ o G2‬ا ‪ o G ، f+‬ا ` ل‪ o G ،‬ا‬
‫وا ‪ .a 2‬و ‪ 632‬أن " ز ا \ ت وا ‪ +‬اآ ت‬ ‫‪ A‬ر ‪ ،‬ا ‪ o G2‬ا ‪ H‬ا‪ ،(Cyber-risk) :‬و ‪ o G‬ا‬
‫‪ 2+ < N " >9,‬ل‬ ‫دا ‪ 2‬؛ ;‪ 0‬ا ‪',‬‬ ‫ت‬ ‫‪ 62W 0‬أ‪ 2 M," o‬و‬ ‫‪ H‬ا >‪ 6 9‬ا ‪ 0 2‬وا ‪,3‬‬
‫ا ‪ &A N ? 5 0 2‬ا‪ ;B‬اد <‪ , ˆ > 9‬و‪ ; Uj‬و; ّ ‪.‬‬
‫ا ‪ 2‬وا ‪#‬آ ء ا ‪ a2 ) 0 ,9I‬ا ‪ 2‬رف و" <‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ G‬م‪ ،‬و ) ا ‪& " 6 NT‬د ; ا & ا ‪,3‬‬
‫ا ‪\2‬ء‪ 632 /:[; ،‬ا ّ‪ 0; 7‬ا < ‪ 3‬ر ) ‪ 5‬ب \ و ‪ :‬ا ‪ 2‬رف‪ ،‬وآ‪ 5 ) e #‬ب ‪ 25‬ا ‪e ' 2‬‬
‫‪16‬‬
 ‫‪ 45%‬ع ا‬ ‫لا‬ ‫و ‪ $‬تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‪# +‬‬ ‫رب دو‬
‫ت‪ .‬و‪ 62W‬ه‪#‬ا ا‪ oP‬ر‪ ) 0fH, ،‬ا ‪ 2‬رف وا ‪ ,H‬ك ا ‪ 2‬آ وا ' ت ا < ‪ " = A‬ازن < ‪6‬‬ ‫وأ ‪ 6‬ا ‪2‬‬
‫ا ‪ 2‬وا ‪ ,2‬وا ‪#‬آ ء ا ‪ ،0 ,9I‬وا ‪F‬آّ& ‪6‬‬ ‫‪ R‬ه ة " ‪ _ّ,‬ا ‪ o G2‬وا ّ‪ /‬ا ‪ .: 02‬ا< ‪ 3‬رات ا ‪,3‬‬
‫ا & &ة إ ) أدوات \‪ 5‬ل وا > ‪ ,I‬و"‪ q H‬ا‪ B‬ال و"‪ a 2‬ا‪P‬ره ب‪ ،‬و &م‬ ‫&م "‪ّ .‬ل ا < ‪ 3‬رات ا ‪,3‬‬
‫"'& &ه \ > ار ا ‪.0 2‬‬
‫ا ‪ 2‬وا ‪#‬آ ء ا ‪0 ,9I‬‬ ‫‪& 0‬د ‪ 6‬ا ‪ I‬ت ا ‪ 6 . 5 >2‬ا ‪\f‬ل ا< ‪ 3‬رات ا ‪,3‬‬ ‫;‪0‬‬
‫>‪ aH‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 0; 2‬ا &ول ا < ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫د ة ا ‪ 2‬رف وا ‪ p2‬ت ا ‪ 2‬ا < إ ) و‪ 7W‬أ‪ p2< I A : : o‬ت ا &;‪ 7‬ا ‪0‬‬ ‫‪-‬‬
‫و" & ) " ‪ &A N 2‬ت ا ‪ 2+‬ل ا ‪ 6 32" H 0 2‬ا ‪ +‬ا ‪V‬‬ ‫" '‪ 9" 0; N‬ا ‪ ,2‬ت ا ‪ 2‬ا ‪,3‬‬
‫ا ‪ 6 +2'2‬ا ‪ U,‬ذ إ ) ‪ M,‬ا &;‪.7‬‬
‫) ‪ T‬ار ا ‪ H‬آ ‪ 0; blockchain 6 +‬ق‬ ‫ا ‪` &.‬‬ ‫‪ W‬ورة ا `‪ 2‬ر ا >‪ ,‬ت ا ‪,3‬‬ ‫‪-‬‬
‫> ‪ 6 y‬ا ‪ 9‬ق ا > & ;‪ 0‬ا ‪ 2‬ل ا ‪.&>,‬‬ ‫"‪ 9‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ 2‬ا‪ 3 P‬و‪:‬‬
‫‪ W‬ورة اه ‪ 2‬م ‪ :ّ 3 h G‬ت ا >‪ 9‬ع ا ‪ 0; 2‬وا ‪ 0 2‬ا <‪& < 0‬ر _ ‪ ˆ ) ' UR‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪a2‬‬ ‫دي و"‪9‬‬ ‫ا ‪ 2‬وا ‪#‬آ ء ا ‪ً M: ،0 ,9I‬ا &وره ;‪ 7 ," 0‬ا ‪ +,‬ط ا‬ ‫و">‪ ,‬ت ا ‪,3‬‬
‫‪ 7 6‬ه‪#‬ا ا >‪ 9‬ع ا ا &‬ ‫< ‪ .‬ت ا ‪ f 2‬ة وا ‪& 2‬دة ‪B‬و ‪ j 7‬ا ‪ V‬ا ‪2‬‬ ‫‪ VH‬أآ` ا‬ ‫ا ‪0; 2‬‬
‫وا ‪ .‬ي‪.‬‬
‫أه‪ 7 +" 2‬ا ‪ 2‬رف ا ‪ 2‬آ ا < ‪ 0; ،‬اآ‪ H‬ا ‪#‬آ ء ا ‪ ،0 ,9I‬و ‪ ." 2‬ل ا >‪ 9‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫د ا ‪ " 02‬ا ‪ 7 ً,‬ا‪ 5‬اء ‪o G‬‬ ‫د ا > &ي إ ) ‪ 5‬ا‬ ‫ا ‪ 2‬وا ‪ ; 2‬ا < ‪ 5 6‬ا‬
‫ه‪#‬ا ا ‪ .‬ل و"&ا "‪./‬‬
‫‪\2‬ء ‪6 ًI A‬‬ ‫ز دة ا‪ U:P‬ق ) ا ‪#‬آ ء ا ‪ 6 . 0 ,9I‬ا ‪ &G‬ت ا ‪ ; 2‬ا ‪&>2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ = o‬ا ‪ > H9‬ت وا >‪ ,‬ت ا‪ 3 P‬و‪. :‬‬
‫ر‬ ‫= < ‪ oP‬ر ا ‪• 0 +‬دوات ا‪ 3 P‬و‪ :‬ا ‪& ; ، i&. 2‬ى ‪ NM‬ا &ول ا <‬ ‫و; ‪2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪> 2‬‬ ‫و ‪ ',‬ا ‪ +‬ت ا‬ ‫;‪ 0‬ا ‪ (#' 7 +‬ا‪B‬دوات ا & &ة‪ 0; ًI A ،‬ا ‪ +‬ت ا ‪F‬‬
‫‪ h‬ا‪ 3 P‬و‪ 0:‬وا ‪ 7‬ا‪ 3 P‬و‪ .0:‬و ‪ 6‬ا ‪ 0' &H‬أن &م إ ار ه‪ (#‬ا ‪ +‬ت‬ ‫\ت ا‪ 3 P‬و‪ ، :‬وا‬ ‫<‬
‫\ت ا ‪ 2‬وا ‪ ; 2‬ا‪ 3 P‬و‪ :‬و ‪\oP‬ق ا < ‪ 3‬رات وا ‪ 9‬رات ;‪0‬‬ ‫‪\o[< V2‬ق ا ‪ ,‬ن‬
‫و‪ 25‬ا ‪ V 2‬ا ‪I G‬‬ ‫ا \ت ا‪ 3 P‬و‪ oP ; . :‬ر ا ‪ 9 0 +‬ب ‪ 2‬اآ‪ H‬ا ‪ 9‬رات ا ‪,3‬‬
‫‪.‬‬ ‫وا‬

‫‪17‬‬
 ‫ ع ا‬45% ‫لا‬ ‫ تا‬$ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ا‬
# +‫و‬ ‫رب دو‬
T ‫ا‬ ‫ا‬

1. Abdel momen, H. (2019). Using Blockchain in Financial Services. Abu Dhabi: Arab
Monetary Fund.
2. AMF. (2019). Uses of Blockchain Technology in Payments Operations: Prospects and
Opportunities, . Abu Dhabi.: Arab Monetary Fund, .
3. AMF. (2019). Using Electronic Payment Tools to Enhance Financial Inclusion. Abu
Dhabi: Arab Monetary Fund, .
4. Attia, H. (2020). Financial Inclusion in the technology-led globalization age. Abu
Dhabi: Arab Monetary Fund.
5. Ayyagari. (2018, November). How important is the digital transformation of financial
services in enhancing financial inclusion. Consulté le August 3, 2020, sur
www.findevgateway.org: https://www.findevgateway.org/en/interview/2018/11/
6. Findexable, L. (2020). The Global Fintech Index 2020. London: Findexable Limited.
7. IMF. (2017). Regional economic outlook. Middle East and Central Asia. Washington,
DC: International Monetary Fund.
8. Okasana, K., & Plaksenkov, E. (2017). Analysis of Factors Affecting Financial
Inclusion: Ecosystem view. Journal of Business Research , 432-475.
9. UNCTAD. (2014). Impact of access to financial services, including by highlighting
remittances on development. Geneva & New york: United Nations.
10. World Bank, W. B. (2018). The Global Findex Database 2017: MeasuringFinancial
Inclusion and the Fintech Revolution. Washington DC: World Bank.
‫ د‬."‫إ‬: ‫< وت‬. ; 2 ‫& ت ا‬G ‫ ا‬aH> ‫ و‬2 ‫ا‬ ,3 ‫ رات ا‬3 <‫ا‬. (2016). ‫ا‬. ‫إ‬, < ‫ رف ا‬2 ‫ د ا‬."‫ إ‬.11
. < ‫ رف ا‬2 ‫ا‬
. ‫ت و ا رب‬ ‫ ا‬،‫ا ' د‬: < ‫ ا &ول ا‬0; 0 2 ‫ ل ا‬2+ ‫ا‬. ( 2019). ‫ح‬, / 9 ‫أ‬., & ‫ر‬, 0H ., ‫ي‬, / : < .12
.0< ‫>& ا‬, ‫&وق ا‬,I: 0HR <‫أ‬
: 0HR <‫أ‬. < ‫ ا &ول ا‬0; ` &. ‫ ا‬2 ‫ ت ا‬,> ‫& ا‬I 2 ‫ول‬B‫ا > ا‬. (2020). ‫ا‬. ‫ص‬, 0< ‫>& ا‬, ‫&وق ا‬,I .13
.0< ‫>& ا‬, ‫&وق ا‬,I
‫ رات‬3 < ‫ ا‬o G : 0 2 ‫ و "&ا "' ) ا > ار ا‬2 ‫ا ` رة ا‬. (2019). ‫ا‬. ‫ص‬, 0< ‫>& ا‬, ‫&وق ا‬,I .14
.0< ‫>& ا‬, ‫&وق ا‬,I: 0HR <‫أ‬. 2 ‫ا‬

18

View publication stats