UVOD

Jedan od ugljenih basena u Republici Srpskoj u spoljašnim

dinaridima je gatački ugljeni basen, koji u posljednjoj deceniji dobiva sve veći
značaj. Ovaj basen površine cca 40 km2 obuhvata prostor velikog gatačkog
polja sa nadmorskom visinom 930 – 950 m.
Površinski kop “Gračanica” - Gacko se nalazi na prostoru Zapadnog
gatačkog polja i ograničen je regulisanim koritima rijeke Gračanice sa istoka,
Mušnice sa juga, Gojkovića potoka sa Zapada i obodnim kanalima koji štite
kop od površinskih voda. Kop zauzima površinu od oko 3,5 km 2 i izduženog je
pravougaonog oblika.
Površinski kop “Gračanica” - Gacko je podijeljen na dva eksploataciona
polja: polje”A” i polje “B”. Dužina svakog od njih je 1500 m. Površina terena je
skoro idealno ravna sa kotama 936-937 m.n.v. Najveća ostvarena dubina
radova u odnosu na teren, ne računajući vodosabirnike, u polju “A” je 61 m
(niveleta 876 m), a u polju “B” je 44 m ( niveleta 894 m).
Prema dopunskom rudarskom Površinski kop “Gračanica” ima kao
osnovni proizvodni zadatak obezbjeđenje potrebnih količina uglja za rad
termoelektrane Gacko instalisane snage 300 MW. Utvrđeno je, da je za rad
termoelektrane računajući sa prosječnom godišnjom angažovanom snagom
od 250 MW i 6000 sati rada potrebno je 1 800 000 tona uglja godišnje. Za
obezbjeđenje proizvodnje ove količine uglja potrebno bi bilo otkopati oko
5 100 000 m3č.m. otkrivke.
Na površinskom kopu je primjenjena kombinovana tehnologija
otkopavanja i otkrivke i uglja, (kontinualna i diskontinualna), sa postojećom i
iznajmljenom opremom.
U polju “B” na otkopavanju otkrivke, razgraničenje po tehnologiji
otkopavanja je izvršeno prema mogućnostima rada rotornog bagera, tako da
se etaža gdje se pojavljuju čvrste partije litološkiog člana 8N otkopava
diskontinualnom opremom.
Zbog pojave litološkog člana 8N – laporoviti krečnjaci i laporci, sa
povećanim otporima kopanju, većim od 1000 N/cm, dio tehnološkog procesa
rada diskontinualne opreme će se sastojati od otkopavanja, ripovanja,
transporta i odlaganja otkrivke.
GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE RADNE SREDINE

Cjelokupna neogena serija sedimenata ugljonosnog basena Gacko

razvrstana je na 13 litoloških jedinica ("zona") od kojih se svi javljaju samo u
najdubljim, centralnim dijelovima basena. Pregled litoloških jedinica dat je u
tabeli 1.

Tabela 1. Litološke jedinice

Simbol Naziv litostratigrafske jedinice Facijalne karakteristike Debljina
(m)
13
N gline i laporci sa rijetkim trakama uglja
gline i laporci završne "zone" 20
12
N ugalj trakasti, lapor trakasti, ugljeviti
gornji trakasti nivo škriljci 20
11
N ugalj, ugljeviti škriljac i ugljeviti laporac
srednji ugljeni nivo 15
10
N ugalj trakasti, laporac trakasti, ugljeviti
donji trakasti nivo škriljac 19
9
N slojevi tufa i laporca protkani trakama
tufitni nivo uglja 14
8
N "zona" sivih glinovitih laporaca sivi glinoviti laporci visoke krovine
glavnog ugljenog sloja 40
7
N "zona" sivih krečnjačkih
laporaca sivi krečnjački laporci 15
6
N čisti ugalj sa proslojcima ugljevitog
glavni ugljeni sloj laporca 12 - 20
5
N "zona" bjeličastih laporaca i
tufova bjeličasti laporci, tuf 30
4
N I podinski sloj onečišćeni ugalj, trakasti laporac 17
3
N "zona" sivih glinovitih i tufitnih
laporaca sivi laporci, bjeličasti tufovi 35
2
N II podinski sloj uglja ugalj trakasti, ugljeviti laporac 15
40
1
N bazalna "zona" gline, laporac, glinoviti pješari

Na području površinskog kopa “Gračanica”-Gacko javljaju se litološke

jedinice od 1N do 8N.
U zapadnom dijelu PK “Gračanica” (polje “B”) povlatu ugljenog sloja
izgrađuju sivi krečnjački laporci – kongerijski nivo ( 7N) i laporci visoke krovine
ugljenog sloja (8N).
Sivi laporoviti krečnjaci 7N rasprostranjeni su u krovini ugljenog sloja.
Litološki član 7N izgrađen je sa sadržajem CaCO3 preko 80%. To je jedini
novo sa školjkama, zbog čega je nazvan “kongerijski nivo” i kao takav
predstavlja riperni nivo za prognozu dubine do glavnog ugljenog sloja.
Debljina ovog člana kreće se od 20-25m.
Laporoviti krečnjaci i laporci 8N predstavljaju najmoćniju seriju u povlati
eksploatabilnog uglja, čija debljina varira. Heterogenog su sastava i
anizotropnih fizičko - mehaničkih svojstava kako u vertikalnom tako u
horizontalnom profilu. Petrografski, ovu stijensku masu čine varijateti
laporovitih krečnjaka sa proslojcima laporca i laporovitih glina.

2
 U pogledu čvrstoće, ova sredina pripada uglavnom umjereno čvrstim
do čvrstim stijenskim masama, zavisno od petrografskog sastava, a neke
partije su meke stijenske mase. U cjelini posmatrano, kompaktna je sredina,
masivne teksture, slabo pukotinski izdijeljena, osim zona tektonske aktivnosti.
Boje je promjenljive, najčešće siva, svijetlo siva i sivo žuta.
Na određenom broju uzoraka vršena su ispitivanja plastičnosti i
utvrđeno je da su niske plastičnosti (uzorci iz mekših i zaglinjenih partija). U
hidrogeološkom pogledu ova sredina predstavlja hidrogeološki izolator i
eventualno duž pukotinskih sistema može doći do cirkulacije podzemnih voda.
Izdvajanje zona prema čvrstoći i stepenu ispucalosti, u okviru ove sredine nije
izvršeno, jer nije bilo dovoljno elemenata kao što su podaci o detaljnom
inženjerskom kartiranju kopa na otvorenim etažama i geoloških istražnih
bušotina, kao i fizičko – mehaničkih parametara, prostorno ravnomjernije
raspoređenih. Na osnovu geofizičkih istraživanja i uz pomoć geoloških i
geomehaničkih elemenata mogu se orjentaciono izdvojiti zone u okviru
sredine 8N, čiji je otpor rezanja veći od 1000 N/cm.

FIZIČKO MEHANIČKE KARAKTERISTIKE RADNE SREDINE

Unutar litološkog člana 8N uočene su znatne promjene fizičko -

mehaničkih svojstava stijena, koje se manifestuju u povećanom otporu
kopanju, što znatno utiče na smanjenje kapaciteta kontinualne opreme kojom
se do skoro vršilo otkopavanje otkrivke koja sadrži ovaj litološki član u polju
“B” PK “Gračanica”.
Ispitivanje fizičko - mehaničkih osobina, petrografskih osobina, sile
rezanja litološkog člana 8N na području PK “Gračanica” vršeno je u više
navrata, sa zajedničkom konstatacijom da ove stijene imaju heterogena
svojstva i visok sadržaj CaCO3 koji se kreće od 55 - 95%.
Prema načinu pojavljivanja, stijenska masa litološkog člana 8N ima
slojevitu strukturu, nastalu kao posledica promjene sedimentnog materijala u
procesu njenog nastanka. Prema debljini proslojaka sedimentnog materijala u
okviru ovoga litološkog člana razlikuju se debelo uslojene i tanko uslojene
stijene. Stijenske mase debele uslojenosti mogu se karakterisati kao stijene
masivne strukture.Težina stijena javlja se kao posledica mineralnog sastava i
stepena zbijenosti materijala. Srednja vrijednost zapreminske mase stijena 8N
iznosi s= 2,16 gr/cm3.
Osnovna mehanička osobina ovih stijena je čvrstoća koja se ispoljava
otporom stijene prema spoljnim silama tj. silama kopanja koje teže da je
razore. Visoke vrijednosti ovoga parametra u okviru litološkog člana 8N
uzrokovale su odstupanja od Glavnog rudarskog projekta, zamjenom
kontinualne tehnologije diskontinualnom i uvođenjem ripovanja ili bušačko -
minerskih radova.
Fizičko – mehanička svojstva, na osnovu ispitivanja monolitne
stijenske mase, na uzorcima u laboratoriji, vrlo su heterogena, što se vidi i na
osnovu statističke obrade podataka, tabela br.2. Veliki raspon fizičko -

3
mehaničkih parametara je naročito izražen kod čvrstoće na pritisak, zatezanje
i smicanje.

Tabela br. 2: Osnovne fizičko – mehaničke karakteristike litološke serije 8N

Broj opita Srednja Minimalna Maksimalna
Parametar vrijednost vrijednost vrijednost
Zapreminska težina , kN/m3 91
21.57 18.14 25.21
Poroznost n, % 55 30.31 15.00 58.00
Čvrstoća na pritisak c, kN/cm2
91 4557.52 670.00 15471.00
Čvrstoća na zatezanje z,
kN/cm2 91 277.03 33.00 1290.00
Kohezija C, kN/cm2 73 602.97 0.00 2770.00
Ugao unutrašnjeg trenja f, o 73 52.59 39.00 66.00
Brzina poprečnih talasa vp,
m/s 45 2185.16 1242.00 3215.00

OSNOVNI RADNI I TEHNOLOŠKI PARAMETRI

HIDRAULIČNOG BAGERA KAŠIKARA

Glavni parametri hidrauličnog bagera su gabaritne dimenzije, masa, radni

parametri i karakteristike motora. Radni parametri hidrauličnog bagera su
zapremina radnog organa, radijus kopanja, visina kopanja, radijus istresanja i
visina istresanja.
Radijus kopanja Rk je horizontalno rastojanje od obrtne (centralne) osovine
bagera do sječiva (zuba) kašike. Maksimalni radijus kopanja R kmax odgovara
maksimalno izvučenom nosaču kašike u horizontalnom položaju. Minimalni
radijus kopanja Rkmin odgovara najvećem podvlačenju nosača i kašike prema
gusjenicama bagera. Kod proračuna širine bloka koristi se parametar radijus
kopanja na nivou stajanja bagera Rkh, koji predstavlja maksimalni radijus na
nivou etaže iz uslova trajektorije koju opisuju zubi kašike bagera pri kopanju.
Visina kopanja Hk je vertikalno rastojanje od nivoa stajanja bagera do sječiva
(zuba) kašike. Maksimalna visina kopanja Hkmax odgovara maksimalno
podignutom nosaču kašike. Maksimalna dubina kopanja je vertikalno
rastojanje ispod nivoa stajanja bagera (hkmax) do zuba kašike i odgovara
maksimalno spuštenom nosaču kašike.
Radijus istresanja Ri je horizontalno rastojanje od obrtne (centralne) osovine
bagera do osovine kašike. Maksimalni radijus istresanja R imax odgovara
maksimalno
ispruženom nosaču kašike u horizontalnom položaju.

4
 18 m 15 m 12 m 9m 6m 3m

15 m

12 m

9m

Hk max
6m

9mRH 75

3m
Rkh
h

6m

9m

60 50 40 30 20 10

Hk max
Hi max
Hi

Ri Rkh
h

Slika 1. Radni parametri hidrauličnog bagera kašikara

Visina istresanja Hi je vertikalno rastojanje od nivoa stajanja bagera do donje

ivice otvorene kašike. Maksimalna visina istresanja Himax odgovara
maksimalno podignutom nosaču kašike.
Radni parametri hidrauličnog bagera prikazani su na slici 1.
Osnovni tehnološki parametri hidrauličnog bagera su:
- visina etaže
- nagib čeone kosine
- nagib bočne kosine i
- širina bloka.

5
Pod visinom etaže podrazumijeva se ukupna visina koja se može zahvatiti
bagerom sa jednom niveletom transporta, bez promjene nivelete kretanja
bagera.
Povećanje visine kopanja (visine etaže) kod hidrauličnih bagera postiže se
zamjenom katarke ili nosača kašike sa dužom iz serije koju nudi proizvođač
opreme, što za posledicu ima i smanjenje zapremine bagerske kašike.
Međutim, kao i kod klasičnih bagera, povećanje visine etaže kod primjene
hidrauličkih bagera ne može biti znatnije što ukazuje da nema velikih
mogućnosti optimizacije podjele površinskog kopa po visini kod primjene ove
opreme.
Nagib čeone kosine koja se formira prilikom rada hidrauličnog bagera kao i
kod bočne kosine limitiran je faktorom sigurnosti za stabilnost kosina na
određenoj visini, odakle proizilazi i maksimalni dozvoljeni nagib koji je u
funkciji fizičko - mehaničkih i geomehaničkih karakteristika radne sredine i
radnih parametara hidrauličnog bagera.
Za nagib bočne kosine etaže opredjeljuje se na osnovu fizičko-mehaničkih
karakteristika materijala koji se otkopava u zavisnosti od visine etaže.
Verifikacijom stabilnosti za određenu visinu etaže dolazi se do graničnog tj.
maksimalnog ugla nagiba kosine etaže, odnosno nagiba radne kosine iz
uslova obezbjeđenja faktora sigurnosti koji su predviđeni Pravilnikom o
tehničkim normativima za površinsku eksploataciju ležišta mineralnih sirovina.
Po pravilu, i kod čeone i bočne kosine, usvaja se najveći dozvoljeni ugao
nagiba. Konkretan uticaj nagiba bočne kosine na sam rad bagera, odnosno
na širinu bloka i kapacitet ogleda se u položaju podužne ose bagera u odnosu
na donju ivicu etaže i veličini uglova okretanja bagera prema masivu, odnosno
na dužinu reza.
Šeme rada i dimenzije bloka ili usjeka zavise od radnih parametara bagera,
vrste transporta i vrste materijala koji se otkopava.
Hidraulički bageri kašikari mogu raditi u bloku, u frontu i u usjeku. Tehnološke
šeme rada hidrauličnog bagera kašikara prikazane su na slici 2.

Slika 2. Tehnološke šeme rada hidrauličnog bagera kašikara

a. - usek, b. - blok, c. – bočni blok
Uobičajen je rad bagera u bloku kada se postiže najbolje kapacitativno
iskorišćenje jer se ugao okretanja bagera kod istresanja kreće oko 90°, a

6
postavljanje transportnih sredstava za utovar je najpogodnije, a može biti i
dvostrano.
Prosječni ugao obrtanja kod frontalnog rada raste na 110 - 140° što smanjuje
kapacitet bagera. Pomjeranje transportnih linija je češće pa se rad u frontu
koristi rijetko za selektivno otkopavanje sa kamionskim transportom.
Širina bloka bira se iz uslova najmanje cijene koštanja kopanja i utovara i
uglavnom zavisi od radnih parametara bagera. Širina bloka prema otkopanom
prostoru određuje se iz uslova rezanja, na osnovu proračuna bo koji obično ne
prelazi ugao od 45°.
Širina bloka prema masivu određuje se iz uslova okretanja bagera i
slobodnog prostora od najmanje 0.8 m između bagera i bočne kosine etaže.

Slika 3. Parametri bloka hidrauličnog bagera kašikara

Širina bloka u mekom materijalu u zavisnosti od uglova obrtanja bagera

kašikara u stranu masiva (bm) i prema otkopanom prostoru (bo) računa se
prema formuli:
S = Rkh ( sin bm + sinbo ), (m)

Maksimalna širina bloka bagera kašikara računa se po formuli:

7
S = Rkh + Ri - C , (m)

gdje je C - rastojanje od ose transportne komunikacije do donje ivice etaže,

(m).

Na osnovu dosadašnjih ispitivanja, utvrđeno je da je optimalna širina bloka

hidrauličnog bagera kašikara u mekim stijenama koje se bageruju bez
miniranja ili se miniraju samo na rastresanje u relacijama; S = 1.5 Rkh.

PRORAČUN KAPACITETA HIDRAULIČNOG BAGERA

KAŠIKARA

Kapacitet bagera kašikara zavisi od četri osnovna faktora: fizičko-hemijske

karakteristike stijene, oblika i dimenzije otkopa, konstrukcije bagera i
organizacije radova. Razlikuju se teoretski, tehnički i eksploatacioni kapacitet.
Proračun tehničkog kapaciteta bazira se samo na konstruktivnim
karakteristikama bagera. Proračun tehničkog kapacitata uzima u obzir prva tri
faktora, a uključenjem i četvrtog faktora (organizacije radova) dobija se
eksploatacioni kapacitet bagera.
Teoretski kapacitet odražava samo konstruktivne karakteristike bagera
kašikara i računa se po formuli:

gdje je:
E – nominalna zapremina kašike (predstavlja zapreminu prostora koji zatvara
kašika ograničena jedom ravni u visini gornje ivice omotača kašike).
Tct – teoretsko vrijeme ciklusa, sekundi,
n – konstruktivno računski broj ciklusa u minuti.

Teoretsko ili nominalno vrijeme ciklusa daje se uz uputstva o bageru.

Tehnički kapacitet, pored konstruktivnih karakteristika bagera, odražava još i
uticaj fizičko-mehaničkih osobina, oblika i dimenzija otkopa i računa se po
formuli:

gdje je:
Qt – teoretski kapacitet bagera,
kp – koeficijent punjenja bagerske kašike,
kr – koeficijent rastresitosti stjene u bagerskoj kašici,
tc – vrijeme ciklusa u datim uslovima.
Tehnički kapacitet bagera jednak je eksploatacionom na čas čistog rada, i
predstavlja polazni u njegovom proračunu, a izražava se u m3/h čvrste
stjenske mase.
Proces bagerovanja kašikom sastoji se iz četiri osnovne operacije u jednom
ciklusu: kopanje i punjenje kašike, prenos zahvaćenog materijala (okretanje)
do mjesta istresanja, istresanje kašike i povratak (okretanje) od mjesta
istresanja u otkop.

8
Prema tome vrijeme ciklusa bagerovanja sastoji se iz vremena kopanja tk,,
vremena okretanja prema istresanju toi i otkopu too i vremana istresanja.

Ekspolatacioni kapacitet pored nabrojanih faktora od uticaja na tehnički

kapacitet odražava još i uticaj organizacije rada bagera, transporta i
održavanja u određenom vremenskom periodu, a računa se po formuli:

gdje je:
Tsm – vrijeme smjene,časova
kp – koeficijent iskoričćenja smjenskog vremena:

tpz – vrijeme pripremno-završnih operacija (prijem, predaja i dr.),

tpz – vrijeme planiranih prekida (odmor, podmazivanje i dr.),
tpz – vrijeme neplaniranih zastoja, koji se ne mogu izbjeći.

Dnevni eksploatacioni kapacitet računa se po formuli:

gdje je:
nsm – broj radnih smjena na dan,
Godišnji eksploatacioni kapacitet računa se po formuli:

gdje je:
ND – broj radnih dana u godini,

gdje je:
ND – broj neradnih dana u godini (nedelje i praznici),
NPP – vrijeme mjesečnog plansko-preventivnog pregleda i opravke bagera,
Nr – prosječni broj dana u godini koji otpada na godišnje, srednje i velike
opravke,
NZ – broj dana neplaniranih zastoja.

9
TEHNOLOGIJA OTKOPAVANJA RIPOVANJEM
Ripovanje je priprema mineralne sirovine za kopanje buldozerom.
Svodi se na razaranje materijala pomoću posebnog uređaja na buldozeru tzv.
ripera. Riper je snabdjeven jednim ili više zuba koji se pomoću hidrauličkog
pritiska penetriraju u materijal, kidaju ga, čupaju i rastresaju u toku hoda
buldozera.

Slika. 1: Buldozer u ripovanju

Visoka produktivnost, pouzdanost, konstruktivna jednostavnost, velike
manevarske sposobnosti buldozera, mogućnost selektivne eksploatacije,
smanjenje gubitaka vremena pri utovaru, mogućnost ripovanja stijena velike
čvrstoće i ripovanja zamrznutog zemljišta, čine tehniku ripovanja sve
prisutnijom u površinskoj eksploataciji. Ripovanje se uspješno može koristiti i
kao pomoćna operacija pri izradi kanala, temeljnih jama, čupanju panjeva i sl.
Povećanje efikasnosti ripovanja se postiže prvenstveno unapređenjem
performansi buldozera i modernizacijom ripera. Zato napredno projektovanje
uključuje hidraulička poboljšanja povećanja snage motora u cilju postizanja
veće vučne sile, kao i kvalitetniju izradu ripera.
Razvoj ripera je vezan za širenje oblasti njihovog efikasnog korišćenja
zahvaljujući: povećanju jedinične snage velikih buldozera; raznovrsnost tipova
ripera; sve širem korišćenju principa modulnog projektovanja riperske
opreme; poboljšanju konstruktivnih karakteristika i radnog vijeka buldozera i
riperske opreme; povećanju pokretljivosti elemenata ripera u vertikalnoj i
horizontalnoj ravni; poboljšanju komfornih uslova rada rukovaoca buldozera;
usavršavanju automatizacije procesa ripovanja korišćenjem mikroprocesorske
tehnike u cilju postizanja optimalnih režima rada ripera.
Na efikasnost ripovanja utiču u prvom redu ispravan izbor opreme i
same tehnike ripovanja. Izbor opreme se odnosi prvenstveno na izbor
odgovarajućeg tipa buldozera za poznatu radnu sredinu i izbor odgovarajućeg
ripera. Pri izboru ripera mora se voditi računa o snazi motora, težini
buldozera, specifičnom pritisku koji se stvara na vrhu noža ripera, kao i samoj
namjeni buldozera. Ako buldozer troši više od 20 % radnog vremena na
ripovanje smatra se da je i namijenjen za proizvodnju ripovanjem.
Konstruktivne i klasifikacione odlike savremenih ripera uslovljene su
vučnom silom i hodnom konstrukcijom baznog traktora, namenom ripera,

10
oblikom njegovih priključnih uređaja, načinom instalacije, brojem zuba i
načinom njihovog pričvršćivanja.
Vučna sila buldozera je osnovni parametar koji određuje dubinu
penetracije zuba u zemljište, broj zuba, širinu nastavaka, najmanje rastojanje
od donje tačke radnog nosača ripera do noseće površine, kao i vrijeme rada
do prvog generalnog remonta.
Povećanje snage buldozera dozvoljava da se značajno proširi oblast
primjene ripera i na taj način obezbijedi njihova veća efikasnost kod ripovanja
stijena sa povećanim otporom kopanju. To potvrđuje i činjenica da specifični
utrošak energije u procesu ripovanja, u zavisnosti od fizičko-mehaničkih
karakteristika radne sredine, iznosi od 0,2 – 0,66 kW/čm 3, a kod bušenja i
miniranja 1 – 2 kW/čm3. Zahvaljujući tome, ripovanje kao tehnološki proces u
nekim područjima primjene može da zamijeni bušenje i miniranje.
Osnovni faktori koji utiču na opredeljenje za izbor odluke koja će
tehnika biti primijenjena su:
 količina mineralne sirovine koja je predisponirana za eksploataciju,
 fizičko-mehaničke karakteristike radne sredine,
 mogućnost korišćenja adekvatne riperske ili bušačko-minerske opreme,
 tehnološke šeme rada,
 potrebna granulacija otkopanog materijala,
 način utovara i transporta otkopane mineralne sirovine,
 materijalni troškovi.
 Izbor jedne ili druge metode za otkopavanje mineralne sirovine, u
konkretnim ležišnim uslovima, vrši se nakon analiziranja svih ovih
faktora uz ekonomsku ocjenu opravdanosti takvog rešenja. Pri tome
značajnu ulogu u konkretizaciji ovakvog tehnološkog rešenja, igraju i
faktori okruženja. Tako na primer, u urbanim sredinama mogu postojati
zakonska ograničenja za korišćenje eksploziva, a u nekim državama su
čak i politički faktori u značajnoj mjeri zakonski ograničili korišćenje
eksploziva.

11
Tehnika ripovanja
Tehnika ripovanja direktno utiče na povećanje proizvodnje i povećanje
radnog vijeka buldozera i ripera. U procesu ripovanja kritična tačka je
dostizanje inicijalne penetracije i može biti ključni faktor u određivanju
ripovnosti materijala.
Izbor opreme i osnovne tehnike ripovanja su faktori od kojih zavisi
efikasnost i ekonomičnost ripovanja.
Izbor opreme zavisi od tipa buldozera (njegove snage i težine),
specifičnog pritiska na vrhu zuba ripera, fizičko-mehaničkih karakteristika
radne sredine, abrazivnosti materijala od kojih su konstruisani zubi ripera i
tipa riperske opreme.
Položaj ili ugao noža u toku ripovanja je vrlo bitan za efikasno
ripovanje. Najbolji rezultati se postižu kada je nož u prednjem položaju jer se
tada sila raspoređuje na manju površinu, a razaranje materijala je lakše. U
slučaju kada je riper pomjeren unazad dolazi do izdizanja zadnjeg dijela
buldozera, što smanjuje kontaktnu površinu gusjenica sa podlogom, dovodi
do proklizavanja gusjenica i većeg habanja kako gusjenica tako i zuba ripera,
a povećava se i potrošnja energije
Tehnika ripovanja je drugi faktor koji direktno utiče na povećanje
proizvodnje i povećanje radnog vijeka buldozera i ripera. U procesu ripovanja
kritična tačka je dostizanje inicijalne penetracije i može biti ključni faktor u
određivanju ripovnosti materijala. Najbolja penetracija se postiže kada se riper
postavi u zadnji položaj (Sl.2) što je posebno značajno kod tvrđih stijena.
Nakon postizanja željene penetracije, zubi ripera se pomjeraju naprijed
u položaj za ripovanje (Sl. 3).
Slika 2. Položaj ripera pri penetraciji Slika 3 Položaj ripera u toku ripovanja

Smanjenjem koraka ripovanja povećava se dubina ripovanja i

zapremina izripovanog materijala, a smanjuje se potrošnja energije i olakšava
utovar izripovanog materijala. Samim tim raste i produktivnost ripera. Zato je u
cilju povećanja dubine ripovanja neophodno mijenjati korak ripovanja.
Položaj ili ugao noža u toku ripovanja je takođe vrlo bitan za efikasno
ripovanje. Najbolji rezultati se postižu kada je nož u prednjem položaju jer se
tada sila raspoređuje na manju površinu, a razaranje stijena je lakše . U
slučaju kada je riper pomjeren unazad dolazi do izdizanja zadnjeg dijela
buldozera (naročito u čvršćim stijenama), što smanjuje kontaktnu površinu

12
gusjenica sa podlogom, dovodi do proklizavanja gusjenica i većeg habanja
kako gusjenica tako i zuba ripera, a povećava se i potrošnja energije (Sl. 4).

a) pravilno b) nepravilno
Slika.4 Položaj ripera u toku ripovanja: a), b)

Osnovni tehnološki parametri ripovanja su dubina reza (h), rastojanje

od donje tačke nosača zuba ripera do površine terena (K), rastojanje od vrha
oštrice zuba do ose pogonskog točka gusjenica buldozera (L), širine reza
(B) i širine pojasa ripovanja (Sl. 8).
Dubina reza predstavlja rastojanje od površine terena do donje ivice
zuba ripera i kreće se od 10 do 50 cm. Dubina reza zavisi od fizičko-
mehaničkih karakteristika radne sredine, snage buldozera, tipa ripera,
tehnologije rada i debljine sloja koji se ripuje.

Slika 5. Tehnološki parametri ripovanja

Osnovni tehnološki parametri tehnološkog procesa ripovanja se mogu
podijeliti na tehnološke parametre zuba ripera i tehnološke parametre
ripovanja.

13
 a) Tehnološki parametri zuba ripera su ugao rezanja (), ugao oštrice
zuba (), zadnji ugao rezanja (), širina i dužina zuba i korak ripovanja
(rastojanje između zuba) (Slika 6)

Slika 6. Tehnološki parametri zuba ripera

Tehnološke šeme ripovanja

Radni ciklus ripera pri ripovanju uključuje penetraciju zuba,
podešavanje ugla ripovanja, ripovanje (sa korekcijom dubine i pravca),
izvlačenje zuba, okretanje ili prazan hod unazad u zavisnosti od tehnološke
šeme rada.
Tehnološke šeme rada, pored ranije nabrojanih faktora, u značajnoj
meri utiču na produktivnost ripovanja.
Međusobno rastojanje rezova u ripovanju se kreće od 100 – 150 cm.
Širina pojasa služi za određivanje optimalne brzine ripovanja. Manji broj
pojaseva zahtijeva kraće vrijeme za ripovanje određene površine.
Smjer ripovanja je diktiran neposrednim okruženjem jer uvijek postoje
uslovi pod kojima ripovanje može dati bolje rezultate, kao što su pravac
pružanja sloja, nagib sloja i sl. U praksi se najčešće primjenjuju tehnološke
šeme paralelnog i unakrsnog ripovanja (Sl. 7).
Slika 7. Tehnološke šeme ripovanja: a) paralelno – uzdužna;

b) paralelno – povratna;
c) unakrsna

Kod paralelnog ripovanja razaranje materijala se vrši paralelnim

rezovima, pri čemu se razlikuju dvije šeme. Prva je paralelno-uzdužna, kada

14
se buldozer po završetku izrade prvog reza u praznom hodu vraća u početni
položaj za izradu drugog reza (Sl. 8 a). Takva šema se primjenjuje u uslovima
otežanog manevrisanja buldozerom, ili kada je vrijeme okretanja veće od
vremena praznog hoda na početnu poziciju.
Druga šema je paralelno-povratna šema, kada se ripovanje vrši
paralelnim rezovima sa okretanjem buldozera na kraju svakog reza (Sl. 8 b).
Ova šema je racionalna na velikim dužinama ripovanja, kada bi se praznim
hodom gubilo veliko vrijeme.
Poslednje operacije u tehnološkom procesu ripovanja su sakupljanje,
utovar i transport izripovanog materijala.
Sakupljanje izripovanog materijala se može vršiti buldozerima i
utovaračima, a utovar izripovanog materijala utovaračima.
Zahvaljujući dobrim konstruktivnim karakteristikama buldozera
selektivno otkopavanje uglja se može vršiti po padu sloja. Pri tome se
primjenjuje paralelno – uzdužna tehnološka šema ripovanja.
Osnovni tehnološki parametri ripovanja su dubina ripovanja i širina
pojasa za ripovanje. Dubina ripovanja zavisi od fizičko-mehaničkih
karakteristika radne sredine i strukture sloja.
Širina pojasa za ripovanje zavisi od tipa ripera i rastojanja između
noževa (c) i iznosi:

Tehnološki parametri reza, za dubinu reza od 0.5 m, su prikazani na slici

8.

Slika 8. Tehnološki parametri reza

Nakon ripovanja prvog pojasa buldozer se u praznom hodu vraća
nazad i postavlja u položaj za ripovanje novog pojasa.
Optimalna dužina planiranja izripovanog materijala iznosi 50 m i to za
dubinu reza od 0,5 m.
Kako bi se uskladila dinamika otkopavanja i utovara izripovanog
materijala neophodno je razraditi i šemu naizmjeničnog ripovanja i planiranja
materijala. Princip se sastoji u tome da buldozer prvo izripuje materijal na
dužini od 100 m i širini 100 m. Nakon toga se vrši izrada puta i planiranje

15
izripovanog materijala. Tehnološka šema naizmjeničnog ripovanja i planiranja
izripovanog materijala data je na slici 9.

Slika 9. Tehnološka šema ripovanja buldozerom

PRORAČUN KAPACITETA RIPOVANJA

Ažurna procjena kapaciteta ripovanja je neophodna za određivanje
proizvodnje. Pri proračunu kapaciteta prvo se računa tehnički kapacitet i to za
paralelno i unakrsno ripovanje.
Tehnički kapacitet za paralelno ripovanje

Tehnički kapacitet za unakrsno ripovanje

16
 gdje je:
h, hu – dubina ripovanja pri paralelnom i unakrsnom ripovanju (m),
c– rastojanje između dva paralelna pojasa (m),
cu – rastojanje između dva pojasa pri unakrsnom ripovanju (m),
v– radna brzina buldozera u ripovanju (m/s),
tp – vrijeme prelaza buldozera s pojasa na pojas: tpz=t1 + t2 + t3 (s),
t1 – vrijeme izvlačenja zuba iznosi: t1 = 1  3 s,
t2 – vrijeme manevara kod prelaza s pojasa na pojas: t2 = (12  16) s,
t3 – vrijeme penetracije: t3 = (3,6  5) s,
L– dužina paralelnog hoda (m),
Lu – dužina unakrsnog pojasa (m),
n – broj zuba ripera.
Eksploatacioni kapacitet ripovanja
(čm3/smjenu)
Efektivni kapacitet
Postoje tri metode za određivanje efektivnog kapaciteta:
Prva ujedno i najbolja metoda se zasniva u mjerenju zapremine
ripovanog materijala preko razlike masa snimljenim na poprečnim presjecima
prije ripovanja i nakon uklanjanja ripovanog materijala. Tako izmjerena
zapremina ripovanog materijala podijeljena sa efektivnim vremenom rada na
ripovanju daje efektivni kapacitet ripovanja u čm3/h.
Druga metoda pored zapremine uzima u obzir i vremena utrošena za
uklanjanje ripovanog materijala. Zapremina ripovanog materijala podijeljena
sa utrošenim vremenima daje brzinu ripovanja u čm3/h.
Treća metoda je pogodna za brzo i efikasno određivanje kapaciteta
mjerenjem vremena trajanja ciklusa, efektivnog vremena rada buldozera i
izračunavanjem zapremine ripovanog materijala. Srednje vrijeme ciklusa se
određuje mjerenjem vremena trajanja određenog broja ciklusa pri čemu se
uzimaju u obzir i vremena potrebna za manevrisanje buldozera. Zapremina
ripovanog materijala po jednom ciklusu se računa na osnovu prosječne
dužine ripovanja, širine pojasa između prolaza i dubine rezanja.
Efektivni kapacitet se računa po formuli:
(čm3/h)
gdje je :
Vrp– zapremina ripovanog materijala za jedan prolaz: V rp = L  c  h
3
(m /prolazu)
L– dužina ripovanja (m),
c– širina između dva pojasa (m),
h– dubina reza (m),
np– broj prolaza na čas: np = tef /tc
tef– efektivno vrijeme ripovanja (min),

17
 tc– vrijeme trajanja jednog ciklusa: tc = L/v + tm (min),
v– brzina kretanja buldozera pri ripovanju (m/min),
tm – vrijeme manevarskih pokreta buldozera (min) .
Pored ovakvog proračuna proizvođači daju dijagrame za
procjenu kapaciteta ripovanjem. Kapacitet se sa dijagrama očitava u
zavisnosti od brzine prostiranja seizmičkih talasa.

18
MJERE ZAŠTITE NA RADU

Na osnovu glavnog rudarskog projekta, važećih propisa i specifičnih

uslova rada na površinskom kopu, Glavni tehnički rukovodilac rudnika izdaje
posebna Uputstva za rad pojedinih mašina, uređaja i izvođenja radnih
operacija!
Na prilazima objektima rudnika i na postrojenjima moraju se postaviti
table sa vidljivo ispisanim tekstom o zabrani prilaza!
Mašinama i uređajima na površinskim kopovima smiju rukovati samo
lica koja su za to osposobljena!
Za rad na otkopavanju otkrivke mora postojati odgovarajuća
tehnološka šema i radovi se moraju izvoditi u skladu sa njom!
Visina i širina otkopne etaže moraju se prilagoditi tehničkim
karakteristikama mašine i uslovima radne sredine!
Ako se bočne i čeone radne kosine etaže ne mogu u potpunosti
prilagoditi prema uslovima radne sredine, tehnoloŠka šema se mora
prilagoditi datim uslovima, umanjivanjem visine i dubine etaže i širine bloka!
Sve radne i završne kosine na kopu moraju biti izvedene sa
dozvoljenim koeficijentom sigurnosti!
Širina radnih površina, kao parametar sistema eksploatacije i
bezbjednosti rada na otkopavanju, treba da je dovoljna za smještaj i
nesmetan rad rudarskih mašina, transportnih komunikacija, energetskih i
drugih vodova i pomoćne opreme!
Širina etažne ravni se određuje u zavisnosti od mrimjenjene opreme,
organizacije rada i drugih specifičnih uslova!
Pri izgradnji saobraćajnica i pristupnih puteva unutar kopa nosivost tla
mora odgovarati maksimalnom specifičnom pritisku rudarskih mašina!
Saobraćajnice i pristupni putevi moraju se izvesti u dozvoljenom nagibu
(8%)!
Zbog klimatskih prilika, saobraćajnice moraju biti snabdjevene sa
odvodnim kanalima za odvod svih površinskih voda sa kosina!
Širina puta za dvosmjerno kretanje kamiona određuje se po obrascu:
Š=2B+4 (m) gdje je:
Š - ukupna širina puta za kamionski transport za dvije kolovozne trake
(bez bankina i kanala),
B – maksimalna širina kamiona!
Radijus krivine za kamione na smije biti manji od 20 m!
Najmanja normalna vidljivost na putevima treba da bude 60 m!
Brzina ne smije biti veća od one koju je za pojedine dionice odredio
Glavni tehnički rukovodilac!
Kamion mora imati posebnu, pouzdanu zaštitu iznad kabine vozača!
Tehničke mjere zaštite pri procesu bagerovanja određuju se uputstvom
za rad pojedinih vrsta mašina, koje izdaje Glavni tehnički rukovodilac!
Odstojanje bagera od gornje ivice etaže mora se nalaziti van zone
mogućeg obrušavanja, sa posebnim koeficijentom obrušavanja!
Trasa kojom se transportuje otkopna mašina mora zadovoljiti uslove u
pogledu nagiba, nosivosti i širine za mašinu koja će se transportovati!
Pri okretanju bagera kašikara, kašika mora biti podignuta i ne smije
prelaziti preko transportnog sredstva!

19
 Pri utovaru materijala, vozač se mkora pridržavati uputstava bbageriste
o postavljanu kamiona!
Prilikom istovara vozač se mora pridržavati uputstava radnika koji
kontroliše istresanje!
Pri rukavanju otkopnim mašinama neophodno je koristiti odgovarajuća
zaštitna sredstva!
Završetkom radova na opravci i održavanju sve zaštitne uređaje
ponova postaviti!
Prije početka rada sa otkopnom mašinom potrebno je:
- Uvjeriti se da postoje svi zaštitni uređaji,
- Prekontrolisati svjetlosne uređaje,
- Provjeriti funkcionisanje uređaja za prinudno isključenje,
- Provjeriti radni krug mašine i sačekati da se ukloni
ljudstvo ili oprema,

20
ZAKLJUČAK

Tehnološki proces rada na otkrivanju uglja na PK «Gračanica»- Gacko

nastavak je postojećeg tehnološkog procesa, ali u novom prostoru (polje»B»)
i u znatno izmjenjenim ležišnim uslovima. Pri radu na otkrivanju uglja
primjenjuje se kombinovana tehnologija ( kontinualna i diskontinualna) kao i
do sada, sa postojećom i iznajmljenom opremom.
Diskontinualno otkopavanje otkrivke bagerima kašikarima u zonama sa
čvrstim partijama otkrivke sa prethodnim ripovanjem između nivelete 920 m i
nivoa terena ( niveleta 937 m), dubinski i visinski.
Na ripovanju je neophodno primjenjivati buldozere snage iznad 600
kW, da bi efekat ripovanja bio bolji. Izripovani materijal se bagerima
kašikarima ili utovaračima utovara u transportna sredstva (dampere) i dalje se
saobraćajnicama transportuje na Zapadno vanjsko odlagalište, gdje se
planira.
Visoka produktivnost, pouzdanost, konstruktivna jednostavnost, velike
manevarske sposobnosti buldozera, mogućnost selektivne eksploatacije,
smanjenje gubitaka vremena pri utovaru, čine tehniku ripovanja sve
prisutnijom u površinskoj eksploataciji.

21
LITERATURA

1. Dopunski rudarski projekat PK “Gračanica” - Gacko, Osnovna

koncepcija (tekst): Lazarevac, 2000
2. Dopunski rudarski projekat PK “Gračanica” - Gacko, Tehnički projekat
eksploatacije (tekst): Lazarevac, 2000
3. Saša Bošković: Kombinovana tehnologija selektivnog otkopavanja na
primjeru PK “Gračanica” – Gacko, Magistarska teza, 1999
4. Saša Bošković, Bojo Vuković, Nenad Lasica: Ripovanje čvrstih stijena
otkrivke na PK «Gračanica» Gacko, oktobar 2001

22
SADRŽAJ

UVOD..................................................................................................1
GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE RADNE SREDINE..................................2
FIZIČKO MEHANIČKE KARAKTERISTIKE RADNE SREDINE...............3
TEHNOLOGIJA OTKOPAVANJA RIPOVANJEM.....................................10
PRORAČUN KAPACITETA RIPOVANJA...............................................16
MJERE ZAŠTITE NA RADU.................................................................19
ZAKLJUČAK......................................................................................21
LITERATURA.....................................................................................22

23