MBUDZISO DZA RIVISHINI

1. TSHIVHUMBEO TSHA BAMMBIRI LA VHUVHILI(P2)

2.1 SIATARI LA U THOMA
Siatari la u thoma li tea u vha na zwi tevhelaho:
• Thero, levele na bammbiri
• Maraga
• Tshifhinga
• Nomboro ya masiatari

TSHIVENDA LUAMBO LWA HAYANI (HL)

BAMMBIRI LA VHUVHILI (P2)

LARA 2023

MARAGA: 80

TSHIFHINGA: 2½

Bammbiri ili li na masiatari a…

2.1 NDAELA NA MAFHUNGOTHANGELI

1. Vhalani idzi ndaela nga vhuronwane phanda ha musi ni sa athu u thoma u

fhindula mbudziso.

2. Ni songo vhuya na edzisa u vhala bammbiri ḽothe. Tolani thebulu ya zwi re

ngomu kha siatari la 4 ni swaye nomboro dza mbudziso dzo vhudziswaho kha
zwibveledzwa zwe na guda uno nwaha. Nga murahu ha izwo, vhalani mbudziso
idzo ni nange dzine na tama u dzi fhindula.

3. Bammbiri heli li na KHETHEKANYO THARU:

KHETHEKANYO YA A: Vhurendi (30)

KHETHEKANYO YA B: Nganea KANA Folukuloo (25)
KHETHEKANYO YA C: Dirama (25)
4. Fhindulani MBUDZISO THANU dzo fhelela: THARU kha
 KHETHEKANYO YA A, NTHIHI kha KHETHEKANYO YA B na
NTHIHI kha KHETHEKANYO YA C nga ndila i tevhelaho:
2. NDILA YA KUFHINDULELE
1. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzi fhiraho tshivhalo tsho tiwaho, kha vha
make/tole fhedzi phindulo ya u thoma. (Mulingiwa ha tei u fhindula mbudziso
ndapfu na mbudziso pfufhi u bva kha lushaka luthihi lwa bugu/linwalwa.)

2. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzothe nna u bva kha KHETHEKANYO

YA A (vhurendi ho randelwaho) kha vha make/tole phindulo mbili fhedzi dza u
thoma.

3. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso ndapfu mbili kana mbudziso pfufhi mbili
kha KHETHEKANYO dza B na C, kha vha make/tole ya u thoma vha litshe ya
vhuvhili. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzothe dza rathi (nganea na
folukuloo) na/kana nna dzothe (dirama), kha vha make/tole fhedzi phindulo ya
u thoma kha khethekanyo inwe na inwe, tenda a vha o fhindula mbudziso nthihi
pfufhi na nthihi ndapfu.

4. Arali mulingiwa a nga fhindula phindulo mbili hune ya u thoma ya vha yo

khakhea ngeno ya vhuvhili i yone, kha vha make ya u thoma vha litshe ya
vhuvhili.

5. Arali phindulo dzi songo nomboriwa nga ngona yone, kha vha make/tole vha
tshi tevhedza memorandamu.

6. Arali vhukhakhi ha mupeleṱo vhu tshi nga khakhisa thalutshedzo, kha vha zwi
make sa vhukhakhi. Arali zwi sa khakhisi thalutshedzo, kha vha make sa
zwone.

7. Mbudziso ndapfu/dza maanea:

Arali maanea/phindulo ndapfu ya nga vha pfufhi kha tshivhalo tsha maipfi tsho
tiwaho, vha songo nea ndatiso, ngauri o no di dzula o dihatula ene mune. Arali
phindulo ya lapfesa u fhirisa mpimo, kha vha sedzuluse/tole nga ho teaho
nyimele nahone vha songe mutumba na vhatoli vhahulwane. Kha vha shumise
rubriki dza u linga dzi re kha Aphendikisi ya A na B u tola maanea a vhalingiwa.

8. Mbudziso pfufhi:
 Arali mulingiwa a songo shumisa zwiḓevhe musi o humbelwa uri a
khouthe, vha songo nea ndatiso.

9. Kha mbudziso dzo vuleaho, hu songo avhelwa maraga kha EE/HAI, kana kha
NDI A TENDA/A THI TENDI. Thikhedzo/khwathisedzo/thalutshedzo kha zwi
vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi avhelwaho maraga.

10. Hu songo avhelwa maraga kha NDI NGOHO/A SI ZWONE kana NDI
MBUNO/KUHUMBULELE KWAWE. Thikhedzo/khwathisedzo/ thalutshedzo
kha zwi vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi avhelwaho maraga.

11. Phindulo dza mbudziso pfufhi dzi tea u toliwa/makiwa nga vhusedzi hu tshi
dzhielwa nzhele mbofho dzo tshewaho/dzhiwaho kha dzulo la u linganyisa
memorandamu.

3. VHULAPFU HA ZWIBVELEDZWA ZWA LITHERETSHA

GIREIDI TSHIBVELEDZWA VHULAPFU MARAGA

TSHIFHINGA
GIREIDI 12 VHURENDI 250 – 300 30
GIREIDI 12 NGANEA/FOLUKULOO 400 – 450 25 80 AWARA 2⅟2
GIREIDI 12 DIRAMA 400 – 450 25

4. ZWIBVELEDZWA ZWA LITHERETSHA

Vhanwali vha shumisa zwibveledzwa zwa litheretsha u dzumbulula mihumbulo

yavho. Vhanwali vhomakone vha lusa nga nungo dzothe uri luambo lwonolwu
lwashu lwa Tshivenda lu sa salele murahu na u ngalangala.

Zwibveledzwa zwa litheretsha ndi zwi tevhelaho:

 Vhurendi
 Nganea/Folukuloo/Nganeapfufhi
 Dirama
Namusi ri do vha ri tshi khou amba nga vhurendi, nganea na dirama
7.1 Tshaka dza vhurendi

Vhurendi vhu na tshaka dzi tevhelaho:

 Vhurendi ha Sonete

Sonete ndi tshirendo tshine tsha vha na mitaladzi ya fumi na miṋa. Tshirendo
itshi tshi na tshitanza tshithihi fhedzi.
Hu na tshaka mbili dza vhurendi ha sonete vhune ha vha vhurendi ha sonete ya
Shakespeare na sonete ya Okitevi. Kanzhi hezwi zwi sumbedzwa kha
pfanapheledzo sa abba abba cde cde kana abba addc eff.

 Vhurendi ha sathaya

Ndi vhune murendi a vha a tshi khou sasaladza zwiito zwi si zwavhuḓi zwa muthu,
hu nga vha kutshilele, kulele, kutshimbilele kwa muthu. Kha vhurendi uvhu
murendi a nga shumisa muhoyo, ḽinanedzi, u nyefula, tseiso na nga nḓila ya u tou
sema. Vhurendi uvhu vhu shumiswa kha u kombamulula kutshilele kwa muthu ku
si kwavhuḓi//u kaidza muthu uri a be nḓilani dzawe mmbi a fare nḓila mbuya.

 Vhurendi ha Ephiki (Thendokhodi)

Vhurendi uvhu ndi vhurendi vhulapfu vhune ha tou anetshela. Murendi u vha a
tshi khou anetshela mafhungo a lushaka lwa hawe. A nga vha a tshi khou
fhululedza kana u khoḓa vhathu.

 Vhurendi ha Eledzhi

Ndi vhurendi vhune khaho murendi a vha a tshi khou elelwa muthu o lovhaho. U vha
a tshi khou bvisela khagala mihumbulo yawe na u khoḓa mufu. Murendi u bvisela u
vhaisala hawe khagala.

 Vhurendi ha Liriki
Kha itshi tshirendo murendi u vha a tshi khou khoḓa mufunwa wawe. Murendi u
bvukulula vhupfiwa hawe na mihumbulo nga nḓila i gobolaho.

 Vhurendi ha baladi
Nyimbo na dzone ndi vhurendi vhune musi ho sikwa, tshirendo tsha
shandukiselwa luimboni. Baladi dzo swika nga u anetshelwa nga
vhomakhulukuku.
 Vhurendi ha Oudu
Ndi vhurendi ho ṅwalelwaho u humbula vhathu kana zwithu zwe zwa vhuya zwa
itea shangoni kana u elelwa muitazwivhuya.

 Vhurendi ha u gwalaba
Kha vhurendi uvhu murendi u vha a tshi khou gwalaba kana u gungula a tshi
gungulela zwi mu vhaisaho.

 Vhurendi ha sialala
Kha vhurendi uvhu kanzhi hu vha hu tshi khou khodwa mahosi, vhalwi, vhahali,
vhazwimi vha biko, milambo, dzithavha na zwiṅwevho.

7.2 Thikho dza vhurendi

1. Pfanapheledzo (Raimi)
Pfanapheledzo ndi u fana ha muungo wa maipfi mavhili kana u fhira. Ndi musi
mubvumo kana dungo ḽi tshi dovholola magumoni a mutaladzi kana vese.
Mibvumo yeneyo i ṋea pfanapheledzo. Musi ri tshi sumbedza pfanapheledzo ri
shumisa maḽedere a alifabethe kha u ṅwala tshikimu Itsho.

2. Khaesura
Ndi u fawelanyana kana u imanyana ha u vhala kha mutaladzi wa tshirendo hu
itwaho nga khoma (,). Muṅwali musi a tshi renda hu swika hune a awela vhukati
ha mutaladzi. Hezwi u vha a tshi khou itela uri zwine a khou amba zwi pfalese.

3. Ṱhumano
Ndi musi ipfi ḽine ḽa fhedzisela kha mutaladzi ḽi tshi vha lone ḽine ḽa thoma kha
mutaladzi u no tevhela

4. Rethoriki
Ndi tshivhudzisi tshi sa ṱoḓi phindulo(?)

5. Murathelo (enzhambamente)
Ndi musi muhumbulo u songo fhelela kha mutaladzi wa rathela kha u no tevhela
hu so ngo vha na tshiga. Muhumbulo wa u thoma u rathela kha mutaladzi wa
vhuvhili.

6. Okisimoroni
 Ndi musi maipfi ane a hanedzana a tsini na tsini

7. Alithiresheni
Ndi u dovholola ha mubvumo kha mutaladzi wa tshirendo. Murendi u shumisa
mubvumo u no fana kha maipfi mavhili kana manzhi o tou tevhekana kha vese
nthihi.

8. Khonsonentsi
Ndi u dovholola ha themba lunzhi lunzhi kha mutaladzi wa tshirendo.

9. Asonentsi
Ndi u dovholola ha pfalandoṱhe kha mutaladzi wa tshirendo.

10. Ndovhololo
Murendi u dovholola maipfi u itela u ḓifhisa na u khwaṱhisedza zwine a ṱoḓou zwi
bveledza.

11. Refureini
U dovholola ha maipfi kana muhumbulo kha tshitanza tshiṅwe na tshiṅwe.
Tshone tshi dovhololwa nga fhasi ha ndima iṅwe na iṅwe.

12. Onomatopia
Ndi kuambele kune kwa shumisa mibvumo ya zwithu u itela u ṋea khwaṱhisedzo.

13. Phani
Hune muṅwali a tamba nga maipfi. Ri wana maipfi a re na mibvumo ine ya fana
hone ṱhalutshedzo dzi sa fani, dzi tshi ṱalutshedza mihumbulo i sa fani.

14. Khonothathivi
Ṱhalutshedzo yo dzumbamaho ine i si vhe khagala
 Zwifanyiso zwa muhumbulo (figara dza muambo)

Figara dza muhumbulo dzi shumiswa musi muthu a tshi ṱoḓa uri zwine a amba zwivhe
zwo dziaho nahone zwi dovhe zwi kwame muambiwa nae. Figara dza muambo dzi dziisa
tshirendo.

(a) Ḽifanyisi
Ḽifanyisi ḽi shuma u fanyisa zwithu zwivhili zwi sa fani fhedzi zwine zwa tou
ṱutshelana. Ḽifanyisi ḽi vhonala nga sa, nga na u fana.

(b) Ḽiedzamuthu/ḽifanyamuthu
Ḽiedzamuthu ḽi dzhia tshithu tshi sa fani na muthu ḽa tshi fanyisa na muthu.
Tshithu tshi si muthu tshi ambadzwa vhumuthu.

(c) Ḽimetafore
Ḽi vhambedza zwithu zwivhili zwi sa fani nga u vhambedza tshithu nga tshinwe.
Ḽi amba nga u tou bula. Kanzhi ḽi vhonala nga ḽivhumbi nga.

(d) Ḽitatathino
Ḽi shuma u amba zwithu zwi lemelaho nga nḓila i leluwaho kana u amba zwithu
zwi vhaisaho nga nḓila yavhuḓi.

(e) Ḽivhuvhisi
Ndi musi tshithu tshi sa vhidzwi nga dzina ḽatsho tsha vho vhuvhiswa nga
tshiṅwe

(NB Zwiṅwe zwifanyiso zwa muhumbulo vha ḓo ya vha ḓiṱoḓela)

7.3 TSHIVHUMBEO TSHA VHURENDI

Vhurendi ho fhambana na manwe manwalwa nga tshivhumbeo tshao. Thodea

dza tshivhumbeo tsha vhurendi ndi dzi tevhelaho:

(a) Vese
Vese ndi mutaladzi wo vhumbaho ndima ya tshirendo. Mutaladzi u na
muhumbulo wawo hune wa tevhutshela kha munwe mutaladzi u tevhelaho.

(b) Tshitanza
Tshitanza tsha tshirendo ndi ndima ine ya vha yo vhumbwa nga mitaladzi kha
tshirendo. Zwitanza zwa tshirendo zwi na tshivhalo tsha dzivese dzi
linganaho. Madzina a zwitanza o yan ga u fhambana zwi tshi bva kha
mitaladzi ine zwa vha nayo.
(c) Raimi
Raimi ndi u pfana ha mungo wa maipfi mathomoni, vhukati na mafhedziseloni
a mutaladzi. Raimi I nga sedzwa kha madungo a u fhhedisela a maipfi ane
vha khou sedza khao raimi.

(d) Mutevhetsindo
Mutevhetsindo ndi u elela ha maipfi hune murendi a hu sika nga u shumisa
Alithiresheni na Asonantsi.

7.3 TSHIVHUMBEO TSHA VHURENDI

Vhurendi ho fhambana na manwe manwalwa nga tshivhumbeo tshao. Thodea

dza tshivhumbeo tsha vhurendi ndi dzi tevhelaho:

(e) Vese
Vese ndi mutaladzi wo vhumbaho ndima ya tshirendo. Mutaladzi u na
muhumbulo wawo hune wa tevhutshela kha munwe mutaladzi u tevhelaho.

(f) Tshitanza
Tshitanza tsha tshirendo ndi ndima ine ya vha yo vhumbwa nga mitaladzi kha
tshirendo. Zwitanza zwa tshirendo zwi na tshivhalo tsha dzivese dzi
linganaho. Madzina a zwitanza o yan ga u fhambana zwi tshi bva kha
mitaladzi ine zwa vha nayo.

(g) Raimi
Raimi ndi u pfana ha mungo wa maipfi mathomoni, vhukati na mafhedziseloni
a mutaladzi. Raimi I nga sedzwa kha madungo a u fhhedisela a maipfi ane
vha khou sedza khao raimi.

(h) Mutevhetsindo
Mutevhetsindo ndi u elela ha maipfi hune murendi a hu sika nga u shumisa
Alithiresheni na Asonantsi.
TSUMBO DZA VHURENDI

ṄWANANGA – L Netshiavha

1. Othe mato o komolela duvha thangasi

2. U balea, musi dzuvha li tshi putuluwa pfovhedzoni
3. Makole matanu na mana a si nahasi
4. Nwananga u tanzhe mundwandwamedzi wa pfundo lufunoni
5. Makole matanu na mana mato o komolela
6. Tshimela tshisimamadakalo mbiluni dzashu rothe
7. Naho wo vhonwa, a ri tsha kona u lindela
8. Ro u vhona kha sona u tshi raha-raha thungo dzothe
9. Nga iwe naho mmvi ndi si na, thi tsha vha nwana
10. Ndi mubebi, wo ntshandula mubebi-mudzimu wau
11. Dzau pfanelo asidzo tenda wa vha nwana
12. Lwendo ri do enda ri sedze tshitiko tshau
13. Kha tsinganndedede ya dengelele la khanyo iyi
14. Hana hau na vhubebi hanga khawe zwi vhe ngazwikhii.

7.4 MBUDZISO PFUFHI DZA VHURENDI

1.1 Tshirendo itshi ndi tsha lushaka-de? Tikedzani phindulo yanu. (2)
1.2 Vhalani mutaladzi wa 7:
‘Naho wo vhonwa, a ri tsha kona u u lindela
Bulani thodea/thikho/thekheniki ya vhurendi yo shumiswaho kha
uyu mutaladzi.
Sumbedzani na ndeme ya u shumisa thekheniki iyi. (2)
1.3 Figara ya muambo ine murendi a i shumisa kha mutaladzi/vese ya 6 i
Bvukulala hani vhudipfi hawe? (2)
1.4 Ndi ufhio mulaedza une murendi a tama u u bvisela khagala nga
vese/mitaladzi ya 1 – 2?
‘Othe mato … pfovheloni’ (2)
1.5 Ni a tendelana na na kuhumbulele kwa murendi ku re kha mutaladzi/vese ya 12?
Tikedzani phindulo yanu nga mbuno MBILI. (2)
[10]

7.4 PHINDULO PFUFHI DZA VHURENDI

1.1 Ndi sonethe. Ngauri tshi na mitaladzi/vese dza 14. (2)

1.2 Ndi khaesura. Hu vha na u awelanyana zwituku ha dzhiiwa muya/hu vha

na u fema hutuku ha murendi, a konaha u dovha a bvela phanda na u
renda, hu u itela u bvisela khagala muhumbulo wo fhelelaho/khunyelelaho. (2)
1.3 Figara ya muambo I bvukulula vhudipfi ha u takala ngauri u bebwa ha nwana
uyu hu khou thoma u disa dakalo kha vhabebi. (2)

1.4 Mulaedza ndi wa ri gudisa ri vhe na mbilu dza u kona u Lindela, ri sa fheli
mbilu u swikela zwine ra tulutshelwa zwone zwi tshi itea/bvelela (2)

1.5 Ee/Ndi a tendelana nae, ngauri vhana vhanzhi vha a fhedza vha tshi shandukela
vhabebi vhavho nga murahu ha musi vho vha alusa u vhavha

KANA

Hai/A thi tendelani nae ngauri vhunzhi ha vhana a vha shandukeli

vhabebi vhavho, vha a vha thogomela musi vho no aluwa. (2)

[10]

7.4 TSUMBO YA MBUDZISO NDAPFU

Murendi kha itshi tshirendo u tama ri tshi dzhiela nzhele uri ri vhathu a ro ngo tea u fhela
mbilu ngauri tshinwe tshifhinga zwithu zwine muthu a zwi lavhelela nga tshenetsho
tshifhinga zwi a dzhia tshifhinga uri zwi bvelele.

No disendeka naga fhungo ili, sengulusani ndila ine murendi a shumisa ngayo
mitaladzi/vese u bvisela khagala thalutshedzo ya tshirendo itshi.

Phindulo yanu I tea u vha maanea a maipfi au bva kha a 250 u ya khaa 300.

1.NGANEA

1. NGANEA NDI MINI

Nganea ndi lushaka lwa manwalwa ane a anetshela mafhungo ane a vha
malapfu. Manwalwa aya a na thodea dzine a tama u dzi fusha musi a tshi
nwalwa. Fhedzi zwine zwa fanela u tou vha khagala, ndi zwauri bugu ya
nganea I a di nwaliwa ya sa tou fusha thodea dzothe dza nganea. Naho zwo
ralo I vha I kha di vha bugu ya nganea.

1. THODEA DZA NGANEA

2. Puloto
Puloto ndi u tevhekana ha mafhungo hune tshiwo tshinwe na tshinwe tsha
disa tshinwe. Kha puloto mafhungo ha ngo fanela u sokou bvelela r isa divhi
uri o itiswa nga mini. Puloto yo khethekanywa ya vha na zwipida zwi
tevhelaho:
- Marangaphanda
- Mathomo
- Nyito i takuwaho/u bveledza mafhungo
- Mathakheni
- Nyito i waho
- Thasululo
- Magumo
3. Puloto thukhu
Ndi mafhungo matuku ane a dzhenelela kha a puloto. Hone puloto thukhu
mafhungo a hone ha ngo tea u liana na muhumbulo muhulwane kana thero
ya bugu.
4. Vhaanewa
Vhaanewa ndi vhathu khumbulelwa vhane munwali a vha shumisa u
bveledza bugu yawe. Kha bugu ya nganea vhaanewa vha khethekanywa
vha bva tshaka tharu khulwane; muanewa dendele, muanewa mupikisi na
muanewa mulutanyi.
5. Fhethuvhupo
Fhethuvhupo ho katela fhethu hune bugu ya khou bvelela hone na
tshifhinga tshine bugu ya khou bvelela ngatsho. Fhethu hune bugu ya
khou bvelela hone hu nga vha mahayani kana doroboni.
6. Khudano
Khudano ndi u fhambana ha vhaanewa, zwi nga vha nga kutshilele, zwine
vha tenda khazwo, kuhumbulele kana zwinwe na zwinwe zwine zwa nga
vha fhambanya.
Ri na tshaka mbili dza khudano:
- Khudano ya nnda
- Khudano ya ngomu.

7. Luambo na tshitaela
Luambo lune lwa shumiswa kha bugu ya nganea ndi luambo lwo
doweleaho lu sa kondi. Hezwi zwi thusa uri bugu ya nganea I kone u
pfesesa na u tevhelea. Fhedzi-ha zwo tea uri munwali a ite a tshi nunedza
nga luambo lu si lwa misi. Luambo ulwo lu katela mirero, maidioma, figara
 dza muambo sa mamethafore, mafanyisi, maedzamuthu na zwinwe
zwinzhi.
8. Thero
Thero di mulaedza une munwali a khou toda u u pfukisela kha vhathu. Ndi
zwine munwali a khou nwala nga hazwo. Munwali a nga nwala nga thero
dza Lufuno, u vhanga Lufuno, u sa fulufhedzea ha vhanna na
vhafumakadzi, vhukwila, mavivho na zwinwe zwinzhi.
9. Pfunzo
Pfunzo ndi zwine ra guda nga murahu ha u vhala bugu. Musi ni tshi
fhedza u vhala bugu yanu ya nganea ni fanela u divhudzisa uri ndi zwifhio
zwe nda guda. Izwo zwine zwa do sala kha inwi no guda zwone ndi yone
pfunzo. U bva kha thero ri wana pfunzo.
10. Siangane
Siangane ndi nyimele ine muanewa wa bugu a diwana e khayo. Siangane
I a tututwedzwa nga fhethuvhupo hune muanewa a dzula khaho. Hezwi
zwi vha zwi tshi khou katela na tshifhinga tshine zwithu zwa khou bvelela
ngatsho. Nyimele iyi ine muanewa a diwana e khayoi vha yo diswa nga
ndila ye muanewa a tshilisa yone murahu nahone I a tutuwedza na ndila
ine a tshilisa yone a tshi ya phanda.

8.1 TSUMBO DZA NGANEA

ISHA LA MITODZI – NE Phaswana

Fhindulani MBUDZISO YA 8 (mbudziso ndapfu) KANA MBUDZISO YA 9

(mbudziso pfufhi).

MBUDZISO YA 8: ISHA ·A MITODZI – MBUDZISO NDAPFU

Bugu ya nganea yo dzudzanyeaho zwavhuḓi i vha i na puloto i tevheleleaho lwa

vhudele.
No ḓisendeka nga ḽikumedzwa iḽi, sengulusani nḓila ine muṅwali a shumisa
ngayovhaanewa vhahulwane u bvisela khagala nyito i takuwaho sa tshiṅwe
tsha zwipiḓa zwi vhumbaho puloto.
[25]
PHINDULO

MBUDZISO YA 8: ISHA LA MITODZI – MBUDZISO NDAPFU

KHA VHA DZHIELE NZHELE: Vha shumise adendamu iyi khathihi na rubriki i re
mafhedziseloni.
Maraga dza mbuno: 15.
Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10.
Maraga dza tshivhumbeo na luambo dzi avhelwe nga nḓila i tevhelaho:
Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) – maraga dza 6
Luambo: maraga 4 dzo avhelwa nga nḓila hei:
o Arali e kha khritheria 4–5 u wana maraga 4
o Arali e kha khritheria 3 u wana maraga 3
o Arali e kha khritheria 1–2 u wana maraga 2

ADENDAMU

 Izwi hu tou vha mutheo wa u tola/maka mbudziso iyi. Zwi tevhelaho kha zwi
shumiswe sa tsumbandila/maga a u thusedza musi vha tshi tola/maka
mbudziso iyi. Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza
vhusiki nahone dzi tanaho kuhumbulele na kusengulusele kwa vhudzivha.
 Vhalingiwa vha nga nekedza tsumbo/vhupfiwa/mbuno dzo angalalaho
vhukuma musi vha tshi tikedza makumedzwa/vhuimo/kuvhonele kwavho.
 Kha vha shumise rubriki i re mafhedziseloni musi vha tshi tola/maka mbudziso
iyi.
Marangaphanda
Nyito i takuwaho/u bveledza mafhungo ndi tshipiµa tsha puloto hune munwali a bveledza
mafhungo zwiwo zwi tshi tevhekana u swika mathakheni a bugu.
Vhaanewa/vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa vhane munwali a vha shumisa u
bveledza mafhungo a bugu yawe.
Mbuno
 Maria u langana na Vho-Loshani u pometshedza Aifheli mihwalo ine a vha nayo.
 Aifheli u fheletshedza Maria dokotelani Musina afho ndi hune zwa khwathisedzwa uri
Maria o dihwala. Aifheli a tshi vhudzwa izwo a takala na u tanganedza mihwalo iyo sa
yawe.
 Aifheli na Maria vha tendelane uri vha tea u malana nga mutshato. Vha langana u
thoma nga u µivhadza vhabebi vhavho.
 Muta wa ha Loshani u tiwa sa wone une wa µo vha tshipida tsha u dzudzanya
munyanya.
 Vhukatini ha nzudzanyo dzenedzi, hu di vha na phungo i khou pfalaho ya uri khuvha
mihwalo ya Maria ndi ya Vho-Loshani, fhedzi vhane vha ralo a vha ngo kona u thithisa
mushumo, vha tou vhonala sa vhadziavivho.
 Munyanya u vha hone, wa nakesa henefho kha la Folovhoµwe, nga murahu ha uyo
munyanya, mutani wa ha Loshani hu bebwa nwana wa musidzana, Musatondwa, ngei
mutani wa ha Netshipate hu bebwa wa mutukana, Rotondwa.
 Vhana vho dzhena zwikolo zwa phuraimari na sekondari vhothe, vha fhedza nga u ya
Yunivesithi ya Venda vhothe.
 Vhuvhili havho vha tanganedza Murena musi vhe henefho Yunivesithi ya Venda, vha
fhedza nga u funana.
 Rotondwa na Musatondwa vha divhadza vhabebi vhavho nga ha u funana havho.
Mutani wa ha Musatondwa, vhabebi vhothe a vha zwi tanganedzi nge vha vha vha
tshi divha tshiphiri, ngei ha Rotondwa, ane a zwi pfesesa ndi khotsi, Aifheli, ngeno
Vho-Maria vha tshi tou pfuu sa tshimange.
 Musatondwa u vhifha muvhilini, vhuvhili havho vha humbula u divhadza vhabebi
vhavho.
 Vho-Loshani, Vho-Maria na Vho-Josephine, u vhifha muvhilini ha Musatondwa zwi
vha nea thaidzo i sa takuwi ine ya nana u hulela u swika mathakheni

Magumo
 Munwali u vhonala a tshi kona u shumisa nyito i takuwaho u bveledza mathakheni a
bugu iyi, he ra vhona nyito i tshi takuwa musi Vho-Loshani na Maria vha tshi langana
u pometshedza Aifheli mihwalo i si yawe. U malana ha Aifheli na Maria nga
 munyanya, u bebwa ha Rotondwa na Musatondwa vhane vha fhedza vha tshi
funanana u khakhisana, zwi ri swikisa mathakheni.

MBUDZISO YA 9: ISHA ḼA MITODZI – MBUDZISO PFUFHI

Vhalani tshipida tshi tevhelaho tsho bviswaho buguni iyi uri ni ḓo kona u fhindula
mbudziso dzi no tshi tevhela.
TSHIBVELEDZWA TSHA B

Vhulwadze ha Vho-Maria ndi ha mbilu. Madokotela a vho ngo fhedza tshifhinga

tshilapfu vho vha valela lini. Vho ri u vha thathuvha, vha wana uri zwo tea uri vha dzule
maḓuvhanyana vhe vhuongeloni; u bva afho vha mbo ḓi ṋewa mishonga ine vha ḓo
fanela u i shumisa musi vhe hayani.
Hu na zwine nda wana zwo tea uri ndi ni vhudzise ni a ḓivha. Fhedzi a si zwi no dina
mufumakadzi wanga. Ndi ngani ni sa ṱoḓi Rotondwa a tshi malana na Musatondwa?
Mmbudzeni uri ndi tshithu-ḓe tshine na sa tshi pfesese kha vhana havha vhavhili; khamusi
na nṋe ndi ḓo tshi pfesesa.' Vho-Aifheli vha ralo vha tshi khou ita na u swoṱa-swoṱa
mahaḓa a uyu mufumakadzi wavho vho dzula masofani
vha tshi khou swiṱula.
'A thi ri ndo vha vhudza uri ndi ngani; vhone vha tou pili, vhe ḽa ḓa afha ḽi a kovhela; nṋe
ndi vhona zwi so ngo fanela uri ṅwananga a male muthu ane a mu hira lini.' Ndi hone Vho-
Maria vha tshi amba nga ipfi ḽa vhulenda. 'Zwenezwo fhedzi-fhedzi mme a Rotondwa?'
Vho-Aifheli vha ralo vha tshi takusela na ipfi nṱha. Vho-Maria vho ri u sedza avha Vho-
Aifheli khofheni musi vha tshi ralo, vha mbo ḓi thoma u tetemela; vha ri haya mafhungo ndi
one ane a khou vha vhangela hovhu vhulwadze.
Naho Vho-Maria vho vha vha tshi tou hagala zwi tshi ḓa kha mbingano ya Rotondwa na
Musatondwa, Vho-Aifheli vho vhona hu si na tshine tsha nga ita uri havha vhana vha si
dzule vhoṱhe. Mafhungo a vhukale Vho-Aifheli a vha vhoni uri ndi one ane a nga thivhela
vhathu vho funanaho u malana. Vho-Aifheli vho vho ḓo vhona zwo tea uri haya mafhungo
vha tou a dzudzanya zwavhuḓi na khotsi a Musatondwa; Vho-Loshani. Na zwenezwo a
zwo ngo dzhia tshifhinga vha so ngo vhonana vha rera ngaḽo heḽi fhungo.

'Fhungo heḽi nṋe ndi wana ḽi tshi nkonḓela vhukuma. Nṋe hafhaḽa ha havho Vho-
¸etshipate ndi vhidzwa khotsimunene, zwino vhushaka hovhu ri si nga si vhu dzhie sa
miswaswo. Naho ri sa ḓivhi uri ho ḓa hani; fhedzi ngauri vhathu vha ha ¸etshipate vha
ndzhia sa khotsimunene, fhungo heḽi ḽone ndi wana ḽi tshi ntsomela tshoṱhe.

Vhana havha vha nga si malane.' Vho-Loshani vha ralo vha tshi ita na u kweta tshitiko nga
tshaṋda tshamonde

'Iwe vhathu, naa mafhungo aya khe a tshi nga a ḓo konµa. Vhone vha tou vha na vhuṱanzi
ho ḓalaho ha uri a ri vhathu vhathihi. Vha ha Ṋetshipate na vha ha Loshani a vha vhuyi vha
vha dzofha ḽithihi. Tshipate vhone vha dzhiiwa sa khotsimunene nga u vhonala havho vha
tshi phalala hafhala Tshipate. U malana ha vhana vhashu ndi zwone zwine zwa nga
vhumba vhushaka hone-hone.

Vho-Loshani heli fhungo kha ri li vhone li fhungo line la vha la ndeme.' [Ndima ya 11]

9.1 Ndi lushaka lufhio lwa khudano lwu taniwaho nga u tetemela ha
Vho-Maria mafhungoni e na vhala afho ntha? Tikedzani phindulo yanu. (2)

9.2 Mafhungo e na vhala afho ntha, a dzumbulula mvumbo-de ya Vho-Aifheli?

Neani mbuno MBILI. (2)

9.3 U funana ha Rotondwa na Musatondwa zwi vha na mushumo-de kha

magumo lishandi buguni iyi? Talutshedzani nga mbuno MBILI. (2)

9.4 Ndi tshipiḓa tshifhio tsha puloto tshi ṱanwaho nga mafhungo aya?
Tikedzani phindulo yanu. (2)
9.5 Mafhungo e na vhala afho ntha a thusedza hani kha u ni humbudza zwa
murahu buguni iyi? (2)
9.6 Siangane na fhethuvhupo zwi tutuwedza hani vhudifari ha Vho-Maria
mafhungoni e na vhala? Tikedzani phindulo yanu (2)
9.7 Ndi ifhio ndivho ya muṅwali ya u shumisa Vho-Loshani sa mubvumbedzwa
buguni iyi? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
9.8 Mafhungo e na vhala afho ntha a bvisela khagala vhudipfi-de ha
Vho-Maria? (2)
9.9 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane une muṅwali a tama u u swikisa kha
vhathu nga nganea iyi? (2)
9.10 Ndi afhio masiandaitwa MAVHILI a ḓiswaho nga u sa ṱanganedza u funana
ha Rotondwa na Musatondwa nga Vho-Maria buguni iyi? (2)
9.11 U ya nga kuvhonele kwaṋu, no vha ni tshi nga itani nga nyimele ine Rotondwa
a khou ṱangana nayo buguni iyi? Bulani ZWIRARU. (3)
9.12 Ni a pfela vhuṱungu Vho-Aifheli sa munna wa Vho-Maria? Tikedzani
phindulo yaṋu nga mbuno MBILI. (2)

[25]

MBUDZISO YA 9: ISHA ·A MITODZI – MBUDZISO PFUFHI

9.1 Ndi khudano ya ngomu.√ Ngauri mihumbulo ya Vho-Maria i khou lwedzana

ngauri vha divha ngoho, munwe muhumbulo u toda vha tshi phula tshiphiri
(2)
ngeno munwe u tshi ri vha songo amba.√

9.2 - Vho-Aifheli ndi muthu wa lufuno a funaho muta wawe.

- Ndi munna a fulufhedzeaho kha mufumakadzi wawe.
- Ndi muthu a sa funi u vhaisa munwe muthu.
 [ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho.]√√ (2)

9.3 U funana ha Rotondwa na Musatondwa zwi na thuthuwedzo kha u bveledza

magumo a lishandi nga ndila heyi:
- Rotondwa u khakhisa Musatondwa
- Tshiphiri tshi fhedza tsho bvela khagala.
- Zwi shonisa Vho-Loshani na Maria.
- Maria u goda thundu dzawe a humela hayani ha hawe.
- Aifheli u tevhela musadzi wawe, a mu hangwela.
- Na zwinwe zwi pfalaho.
[Maraga 2 kha mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√ (2)

9.4 Ndi tshipida tsha nyito i takuwaho,√ ngauri tshiphiri tshi kwamaho Vho-Maria
vhane vha vha na nwana na Vho-Loshani tshi khou nana u vha la musi
Rotondwa na Musatondwa vha tshi vho funana.√ (2)

9.5 Mafhungo a u hana Rotondwa na Musatondwa vha tshi malana a ri humbudza

murahu musi Vho-Loshani vha tshi nea Vho-Maria muhwalo.√√
(2)

9.6 Siangane na fhethuvhupo ha sibadela kha vhupo ha mahayani zwa musalauno

hune muthu a tshi khou lwala u valelwa ha di da vhathu vha tshi mu vhona, zwi
tutuwedza Vho-Maria vha kombetshedzea u tshuwa vha vho sokou tetemela
musi mihumbulo i tshi khou lwedzana u phula tshiphiri. Vho-Maria vha tou zwi
divha uri tshine tsha khou vha vhangela vhulwadze ndi mini.
(2)
[Maraga 1 kha mbuno na 1 kha thikhedzo]√√

9.7 -Munwali u tama u ri gudisa uri shangoni tshiphiri tshi a bvela khagala.
-Nga Vho-Loshani ri dovha ra guda uri hu na khonani dzinwe dzi sa fulufhedzei
kha khonani dzadzo.
(2)
[Maraga 1 kha ndivho na 1 kha thikhedzo]√√
9.8 Vhudipfi ha u vhaisala/pfa vhutungu.√Ngauri tshiphiri tshavho tshi khou ita uri (2)
vha farwe na nga vhulwadze ha mbilu lune zwa vha valelisa na sibadela.

9.9 Munwali u toda u vhudza vhavhali uri vhathu vha tutshele zwiphiri nahone vha
fhulufhedzee mbinganoni ngauri zwa sa ralo zwi vha na masiandaitwa a si
avhudi.√√ (2)

9.10 - Zwo fhedza zwo ita uri Vho-Maria vha fhedze nga u vha na vhulwadze
ha mbilu.
- Zwo ita uri Vho-Maria vha gode thundu dzavho vha humele hayani ha havho.
(2)
[Maraga MBILI kha mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√

9.11 - Ndo vha ndi tshi do humbela vhanwe vhathu vhahulwane vha lushaka uri vha
ambe na mme anga uri vha pfesese.
- Ndo vha ndi tshi do humbela vhashumelavhapo uri vha nthuse kha
dandetande heli.
- Ndo vha ndi tshi do pfuluwa na Musatondwa ra yo dzula kha linwe shango
ra kona u malana.
[Maraga 3 kha mbuno THARU dzi pfalaho.]√√ (3)

9.12 Ndi a vha pfela vhuṱungu ngauri:

- Vha mala musadzi a sa fhulufhedzei.
- Vha tenda na u themendela muthu ane a khou vha khakhela a tshi
tshimbidza munyanya wa mbingano yavho.
- Vha alusa nwana a si wavho vha sa zwi divhi.

KANA
A thi vha pfeli vhutungu ngauri:
- Vha fhulufhelesa khonani yavho.
- Vha langwa nga musadzi.
- A vha thetshelesi tsivhudzo i bvaho kha mashaka avho.
(2)
[Maraga 2 kha mbuno MBILI dzi pfalaho.] √√
[25]
9.12 Ndi a vha pfela vhuṱungu ngauri:
- Vha mala musadzi a sa fhulufhedzei.
- Vha tenda na u themendela muthu ane a khou vha khakhela a tshi
tshimbidza munyanya wa mbingano yavho.
- Vha alusa nwana a si wavho vha sa zwi divhi.

KANA
A thi vha pfeli vhutungu ngauri:
- Vha fhulufhelesa khonani yavho.
- Vha langwa nga musadzi.
- A vha thetshelesi tsivhudzo i bvaho kha mashaka avho.
(2)
[Maraga 2 kha mbuno MBILI dzi pfalaho.] √√ [25]

KHETHEKANYO YA C: DIRAMA

U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – IP Demana

MBUDZISO YA 12: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – TSUMBANDILA YA

MBUDZISO NDAPFU

KHA VHA DZHIELE NZHELE: Vha shumise adendamu iyi khathihi na rubriki i re
mafhedziseloni.

Maraga dza mbuno: 15

Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10
Maraga dza tshivhumbeo na luambo dzi avhelwe nga n»ila i tevhelaho:
 Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) maraga dza 6
 Luambo: maraga 4 dzo avhelwa nga n»ila hei:
o Arali e kha khoudu 4–5 u wana maraga 4
o Arali e kha khoudu 3 u wana maraga 3
 o Arali e kha khoudu 1–2 u wana maraga 2

ADENDAMU

 Izwi hu tou vha mutheo wa u tola/maka mbudziso iyi. Zwi tevhelaho kha zwi
shumiswe sa tsumbanµila/maga a u thusedza musi vha tshi tola/maka
mbudziso iyi.
 Vhalingiwa vha nga nekedza tsumbo/vhupfiwa/mbuno dzo angalalaho vhukuma
musi vha tshi tikedza makumedzwa/vhuimo/kuvhonele kwavho.
 Kha vha shumise rubriki i re kha siatari la 26 musi vha tshi tola/maka mbudziso
iyi.

Marangaphanda

Khudano ndi u fhambana/u sa anµana vhukati ha vhatambi/zwigwada kana mutambi ene

mune. Hu na tshaka mbili dza khudano - ya nnda ine ya vhonala zwi khagala vhukati ha
vhatambi/zwigwada na ya ngomu ine khayo mihumbulo ya mutambi ene mune ya
lwedzana ngomu hawe. Vhatambi ndi vhathukhumbulelwa vhane munwali a vha
shumisa u bveledza mafhungo a dirama yawe.

Mbuno

Khudano dza nnda

- Mashudu na Vho-Nefefe vha a kudana musi vha tshi khou mu kaidzela u vhuya
vhusiku.
- Vho-Nefefe vha lutana na Vho-Marita musi Vho-Marita vha tshi khou imelela Mashudu
kha zwiito zwawe zwi sa tanganedzei.
- Mashudu u rwiwa nga Khwathisani a tshi khou mu rwela vhubva hawe ha u sa toda u
shuma mishumo ya hayani na u funesa hawe vhatukana.
Khwathisani u semana na mme awe Vho-marita musi Khwathisani a tshi lingedza u vha
eletshedza kha u lema havho Mashudu.
- Musi Mashudu a tshi wanulusa uri Lufuno u vho funana na Susan, ho mbo di vuwa
khudano khulu vhukati havho.
- Lufuno na Tshibio vha fhambana lune vha fhedza nga u lwa vha tshi lwela Mashudu.
- Mashudu u lutana na mudedezi Vho-Ludwevha nge Mashudu a si ite mushumo wa
tshikolo.
- Vho-Marita vha lutana na Vho-Ludwevha musi Vho-Marita vha tshi vha semela uri
vha khou neesa Mashudu mishumo ya tshikolo.
- Mashudu u rwiwa nga khotsi awe Vho-Nefefe vha tshi khou mu rwela uri ha iti
mishumo ya tshikolo nahone ha thonifhi vhadededzi tshikoloni.
- Vho-Marita vha semiwa nga nwana Mashudu a tshi vha semela uri a vho ngo mu
bikela mbuvha na musi vha tshi hana uri a si tuwe na Tsanwani nga murahu ha musi
vho vha na muloro u shushaho.
- Heleni na Tsanwani vha a kudana musi vha tshi khou lwela u vhuya ha Tsanwani na
munwe musadzi wa Venda.
- Mashudu na Heleni vha a kudana musi vha tshi lwela Tsanwani lune a fhedza o mu
shushedza nga lufhanga, Mashudu a shavhela badani a mbo di thulwa nga goloi a
lovha.

Khudano ya ngomu

- U lemwa ha Mashudu nga Vho-Marita hu vhanga khuµano ya nga ngomu khavho

musi vha tshi disola lune vha vho fhedza vha tshi divhulaha.

Magumo

Vhukoni havhudi ha munwali hu vhonala musi a tshi kona u shumisa vhatambi u

bvisela khagala khudano dzo fhambanaho mafhungoni a dirama iyi. Vho-Marita vha
lema Mashudu na u pikisana na munna, vha a divhulaha nga philisi khathihi na u
fhambana ha vhanwe vhatambi zwi thusedza u bveledza khudano afha diramani iyi.
[25]
MBUDZISO YA 13: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – MBUDZISO
PFUFHI

Vhalani tshipida tshi tevhelaho tsho bviswaho buguni iyi uri ni do kona u fhindula
mbudziso dzo disendekaho khatsho.

TSHIBVELEDZWA TSHA G

VHO-MARITA: Zwa mulovha a zwo ngo nndinela hone. Zwino afho ho zwimbaho a hu
khou vhavha naa ṅwananga?
Ngoho khotsi aṋu vha ya konḓa ṅwananga. Uyu Khwaṱhisani ene-
vho ha ngo vhuya a ḓiimisela u pfa muhumbulo wa muṅwe lini. A thi
ḓivhi uri na mulayo wa hone o u wana 5 ngafhi? A vhuye a tou ri ha
pfi mafhungo a vhasadzi zwo fhela. Khotsi vha vhuya vha tou ri
'Khwaṱhisani', u ḓo wana muthu a tshi tou nga a sa vunḓekana a tshi
ya henengei. (Vho-Mariṱa vha ralo vha sea sa muthu ane a khou
pfela vhuṱungu hoyu ṅwana wavho)

MASHUDU: Izwi zwa uyu ngoho u nga vhuya wa ri a si zwa fhedzi. Areḓi mmawe!
Ndi fhano ndi na nḓala khulu heyo. A thi ḓivhi na uri ndi nga tou ḽa
mini. (U ralo a mbo ḓi rothisa miṱodzi)

VHO-MARITA: Ndi ni itele tie kana gofhi naa ṅwananga? Arali ni khou ṱoµa
nyamunaithi i hone firidzhini, kani ndi ni dzhiele wone!

MASHUDU: A hu tshe na tshiṅwe tshine nda ṱoda. Zwenezwo zwi ḓo vha zwo luga.
(U ralo o di dzula kha sofa. Hu dzhena Khwaṱhisani)

Naa vhone vha ḓo vhuya vha awela-vho lini? Ndi amba hune vha kha
KHWATHISANI:
ḓi ṱwa vha tshi shishinika na dzibodo ngeno iyi ndeṅwa yavho yo dzula
i si khou ita tshithu. Vha vhona hu hone vha tshi khou tonda naa?
Vhone na muṋangoni watsho u nga si vhuye wa humbula uri vho
swika lini.

VHO-MARITA: Inwi Khwaṱhisani, muthu arali o balelwa nga vhaṅwe hangei nnḓa a
songo bvisela vuvu ḽawe ngeno hayani. Nṋe ngauri ndo beba a tho
ngo tsha fanelwa nga u ita tshithu naa? Iyo nyonyoloso ya hone ndi
ḓo i ita lini-ha mathina?
KHWATHISANI: A hu na nyonyoloso i no khou itwa ndi u lema fhedzi. Na lwone
Mashudu lwa hone a lu vhuyi lwa zwi vhona uri lu khou loiwa masiari
tshivhangalala. Khalwo lu vhona lu tshi khou tondiwa vhukuma. Lwo
katana nṱha ha sofa sa ṋowa ni lu vhone. A hu na na mushumo na
muthihi u no ḓihwa. Muthu a vhuya a dzula iṱali u humbula vhatukana
fhedzi. Pheleha ya pheleha yeneyi.

VHO-MARITA: Nangwe arali e pheleha ndi pheleha yanga. Kana ndi khou mu lowa
kana a thi mu lowi a si zwaṋu. (Vha ralo vho faredza tie na zwiṅwe
zwidyangudyangu nga ṱhireyi vha tshi isela Mashudu)

KHWATHISANI: Mathina iyi tie vha khou lugisela yone ndeṅwa yavho? Nazwino ndi
zwi zwihulu, a thi humbuli uri hu kha ḓi vha u tonda-vho hovhu.

MASHUDU: Inwi Khwaṱhisani, ni khou tou gwa mini kha nṋe hi? Ndenwa ni
khou tou ḓiamba. Avha vhasidzana vhane na ṱwela u vha ṅwalela
marifhi vhone a si dzipheleha? Nazwino areḓi!
(U a sea muhoyo)

[Luta I Bono III]

13.1 Ndi mini tshi vhangaho khuḓano vhukati ha Vho-Mariṱa na Khwaṱhisani

mafhungoni e na vhala afho nṱha.
(2)

13.2 Khwaṱhisani u olwa sa muthu-ḓe afho mafhungoni e na vhala afho nṱha? (2)

13.3 Mafhungo e na vhala afho nṱha a ṱana tshipiḓa tshifhio tsha puloto?
Tikedzani phindulo yaṋu. (2)

13.4 Mafhungo e na vhala afho nṱha a na ṱhuṱhuwedzo-ḓe kha zwe zwa fhedza zwo
bvelela kha Mashudu magumoni a buguni iyi? (2)

13.5 Ndi ngafhi hune ra wana munwali a tshi ri bveledzela aironi ya dirama
buguni iyi. (2)
13.6 Mufhindulano u re vhukati ha Vho-Marita na Khwathisani afha mafhungoni e
na vhala u dzumbulula thounu na vhudipfi-ḓe? (2)

13.7 Ndi ufhio mulaedza muhulwane une muṅwali a tama ri tshi u dzhiela ntha nga
mafhungo a dirama iyi? Tikedzani phindulo yanu. (2)

13.8 Vhalani mutaladzi wa 45: (U a sea muhoyo) Talutshedzani uri ndi ngani munwali
a tshi khou shumisa ndango ya tshiteidzhi nga ndila heyi? (2)

13.9 Mudzedze wa tshifhinga u na thuthuwedzo-de kha vhudifari ha

Mashudu mafhungoni e na vhala afho ntha? (2)

13.10 Ndi ndivho ifho ya mu¿wali ya u shumisa Heleni sa mubvumbedzwa

diramani iyi? (2)

13.11 Ni a pfela vhuṱungu Vho-Nefefe nga zwe zwa bvelela kha Vho-Marita musi
dirama iyi i tshi swika magumoni? Tikedzani phindulo yanu. (2)

13.12 No vha ni tshi nga ita mini arali ho vha hu inwi Lufuno musi Mashudu a
tshi ri ha tsha ni funa? Bulani ZWIRARU. (3)
[25]
MBUDZISO YA 13: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – TSUMBANDILA YA
MBUDZISO PFUFHI

13.1 Tshi vhangaho khudano vhukati ha Vho-Marita na Khwathisani, ndi u itelwa

mishumo ya hayani ha Mashudu nga mme awe ene o dzula hu si na tshine a
khou ita. (2)

13.2 Khwathisani u olwa sa nwana ane a sa pfane na vhubva, a dovha a vha na

mikhwa yavhudi/o olwa sa muthu a re na vhudifhinduleli zwi tshi da kha
(2)
mishumo ya hayani.√√

13.3 Ndi tshipida tsha nyito i takuwaho,√ngauri ri wana mafhungo a vhubva ha

Mashudu a tshi khou nana a tshi ya phanda.√ (2)

13.4 Mafhungo a vhubva ha Mashudu a fhedza a tshi mu ita uri a litshe na tshikolo
ngauri a vha a sa funi u vhala bugu na u ita mishumo ya tshikolo zwe a fhedza
a tshi tahela tshikhuwani na Tsanwani.√√ (2)

13.5 Aironi ya dirama/lishandi la litambwa li vha hone musi rine vha vhavhali ri tshi
zwi divha uri Heleni u khou tou shushedza Mashudu nga lufhanga ngeno ene
a sa zwi divhi/Musi Mashudu a tshi tahiswa nga Tsanwani vha ya tshikhuwani
a tshi humbula uri ha na musadzi ngeno rine ri tshi zwi divha uri u na
musadzi/Musi Mashudu a tshi zwifhela khotsi awe uri o vha o rumiwa
vhengeleni nga Vho-Marita ngeo a tshi bva ha Tsanwani muthannga wawe.
[Na dzinwe tsumbo dzi pfalaho]√√ (2)

13.6 Mafhungo a bvukulula thounu ine ya vha ntha ya Vho-Marita na Khwathisani,√

ngauri vhothe vha bvisela khagala vhudipfi ha u dinalea/vhaisala nga zwine
(2)
zwa khou vhangwa nga Mashudu.√
13.7 Mulaedza muhulwane wa dirama iyi une munwali a tama ri tshi u guda ndi wa
uri u lema vhana a si zwavhudi ngauri zwi na masiandaitwa a si avhudi.√ Zwe
Vho-Marita vha ita zwa u lema havho Mashudu zwi fhedza zwi tshi ita uri
Mashudu a xelelwe nga vhumatshelo hawe, ene na mme awe vha lozwe
vhutshilo havho.√

(2)
[Maraga 1 kha muhumbulo, na 1 kha thikhedzo.]
13.8 Munwali vho shumisa ndango ya tshiteidzhi nga ndila heyi u itela uri Mashudu
a sumbedze Khwathisani uri zwine a khou amba a hu na hune Mashudu a khou
(2)
zwi vhea hone, nahone a zwi ambi tshithu khae, ha na ndavha nazwo. √√

13.9 Mafhungo a bugu iyi a khou bvelela nga tshifhinga tsha musalauno hune vhana
vha lemala vha sa kaidziwi nga ndavha ya uri vha na pfanelo dzavho. √√
(2)

13.10 Munwali u shumisa Heleni ndivho yawe i ya uri muthu a songo tamba nga u
shushedza vhanwe ngauri a nga fhira na dzungudza,√ sa Heleni we a do
shushedza Mashudu nga lufhanga a fhedza Mashudu a tshi thulwa nga goloi a
lovha.√√ (2)

13.11 Ee, ndi a vha pfela vhutungu, ngauri:

- Vho-Nefefe ndi muthu ane a didina nga u kaidza Vho-Marita kha vhudifari
havho kha Mashudu vhu songo daho fhedzi vha sa thetsheleswe. √√ (2)

13.12 - Ndo vha ndi do toda u divha uri ndi ngani a si tsha mpfuna.
- Ndo vha ndi tshi do ya kha vhabebi vhawe uri vha nnyambele nae uri ri
songo fhambana.
- Ndo vha ndi tshi do humbela na vhafunzi uri vha nthuse kha uri ri songo
fhambana.
(3)
- Ndo vha ndi tshi do tenda uri ri fhambane vhunga hu ene a si tsha funaho.
[25]
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.] √√√