Liû-kiû-kok

Tāi Liû-kiû-kok (kàu 17 sè-kí) 大琉球國 うふるーちゅーくく Liû-kiû-kok (tùi 17 sè-kí) 琉球國 るーちゅーくく
1429 nî–1879 nî
kî-á Kok-ông ê ka-bûn
Siú-to͘	Shuri
Koaⁿ-hong gí-giân	Okinawa-gí
Thong-iōng gí-giân	Liû-kiû-gí, pau-koat: Okinawa-gí, Yaeyama-gí, Miyako-gí, Yonaguni-gí, Nakijin-gí, Amami-gí
Chong-kàu	Liû-kiû sîn-tō, Ji̍t-pún sîn-tō, Hu̍t-kàu, Jû-kàu, Tō-kàu
Chèng-hú	kun-chú chè-tō͘
Liû-kiû-kok Tiong-san-ông (琉球國中山王)
• 1429–1439	Siōng Pa-chì
• 1477–1526	Siōng Chin
• 1587–1620	Siōng Lêng
• 1848–1879	Siōng Thài
Liap-chèng
• 1666–1673	Hiòng Siōng-hiân
Kok-su (國師)
• 1751–1752	Chhoà Un
Li̍p-hoat ki-kò͘	Shuri ông-hú (首里王府), Sam-su-koan (三司官)
Le̍k-sú
• thóng-it	1429 nî
• Kí-iú E Loān	1609 nî 4 goe̍h 5 ji̍t
• hō͘ Ji̍t-pún bia̍t-bông	1879 nî3 goe̍h 11 ji̍t
Bīn-chek
2,271 km2 (877 sq mi)
í-chêng kok-ka í-āu kok-ka Hokuzan Chūzan Nanzan Tāi-ji̍t-pún Tè-kok
Taⁿ siok-tī	Ji̍t-pún

Liû-khiû-kok (琉球國, Okinawa-gí: ルーチュークク) sī Tang-a khá-chá ê ji̍t ê kok-ka, tī kin-á-ji̍t ê Liû-khiû Kûn-tó.

Liû-khiû tī Tâi-oân kap Ji̍t-pún chi-kan, kó͘-chá hiòng Tiong-kok tiâu-kòng. 1609 nî, Ji̍t-pún ê Satsuma Hoan chhim-lio̍k Liû-khiû, kiông-pek Liû-khiû mā hiòng i tiâu-kòng. 1879-nî, Liû-khiû hō͘ Ji̍t-pún bia̍t-bông, kái miâ kiò chò Okinawa-koān. M̄-koh kin-á-ji̍t chiâⁿ chē Tâi-oân lâng iáu kiò Okinawa chò Liû-khiû.

Liû-khiû kap Tiong-kok Hok-kiàn ê Hok-chiu koan-hē chiânn chhim, kin-á-ji̍t Hok-chiu-chhī ê Tâi-kang-khu iáu ū Liû-khiû-koán (Jiû-oán-ia̍h), kó͘-chá sī iōng-lâi toà Liû-khiû-lâng ê.

Le̍k-sú

Kun-kù Liû-khiû koaⁿ-hong siá ê le̍k-sú-chheh Tiong-san Sè-kàm, Tiong-san Sè-phó͘ kap Kiû-iông Kì-sū ê kóng-hoat, Liû-khiû Kûn-tó sī iû lú-sîn Amamikyu chhòng-chō ê. Āu-boé Amamikyu ê toā kiáⁿ chiâⁿ-chò Liû-khiû siōng-chá ê kok-ông, kiò chò Thian-sun--sī. Thian-sun--sī thoân 15 kok-ông, hō͘ lâng chhoàn-ūi, choân-kok toā loān. 1187-nî, iû Urasoe ê Aji Shunten thóng-it Liû-khiû.

Shunten ông-tiâu thoân kàu tē-3 tāi, niō-ūi hō͘ sêng-siòng Eiso. Eiso ông-tiâu thoân kàu tē-4 kok-ông Tamagushiku ê sî-chūn, Liû-khiû pun siâⁿ Tiong-san, Lâm-san kap Pak-san 3-ê kok-ka, Tamagushiku to̍k-to̍k thóng-tī siōng kiông-tāi ê Tiong-san. 1349-nî, Tiong-san ông Seii sí--liáu í-āu, Urasoe ê Aji Satto chiōⁿ-tâi. 1372-nî, phài lâng khì Bêng-tiâu tiâu-kòng, 1392-nî, Bêng Thài-chó͘ phài Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng khì Liû-khiû toà, pang-chān hit-tah ê hoat-tián. Chit koá lâng to toà Kiú-bí-chhun hia, tùi Liû-khiû ê goā-kau kòng-hiàn chin toā.

1406-nî, Tiong-san kok-ông Bunei hō͘ Lâm-san ê chi̍t ê chiong-kun Siōng Pa-chì koáⁿ hā-tâi, Siōng Pa-chì jiōng i a-pa Siōng Su-siāu choè kok-ông, kiàn-li̍p Tē-it Siōng--sī ông-tiâu. Siōng Pa-chì tī 1429-nî bia̍t-bông kî-thaⁿ 2-ê kok-ka, thóng-it Liû-khiû.

15 kàu 16 sè-kí sī Liû-khiû ê n̂g-kim sî-kî, hit sî-hāu ê Liû-khiû chin pù, kap Tiong-kok, Tiâu-sián, Thài-kok téng téng kok-ka lóng ū chò-seng-lí. 1469-nî, kok-ông Siōng Tek hō͘ tāi-sîn Siōng Oân chhoàn-ūi. Che Siōng Oân kiàn-li̍p Tē-jī Siōng--sī ông-tiâu. Liû-khiû tī Siōng Oân ê kiáⁿ Siōng Chin chhiú leh choè kiông-tāi, phah ē Yaeyama kap Miyako. I ê kiáⁿ Siōng Chheng chāi-ūi ê sî-hāu, iū phah ē Amami kûn-tó, chit sî-hāu ê kok-thó͘ bīn-chek choè toā. Ji̍t-pún hoat-tōng chhim-lio̍h Tiâu-sián ê Jîm-sîn E Loān ê sî-hāu, Liû-khiû tiau-tî pang-chān Bêng-tiâu kap Tiâu-sián. 1609-nî, Ji̍t-pún pò-ho̍k Liû-khiû, phài pō͘-tūi khì phah, chiong kok-ông Siōng Lêng lia̍h khì, che tāi-chì tō sī Kí-iú E Loān. 2-nî í-āu in-ūi kiaⁿ Bêng-tiâu, chiong Siōng Lêng pàng tńg chhù. Tān-sī Ji̍t-pún chiong Liû-khiû ê Amami kûn-tó toa̍t khì, iū phài peng-á kàm-sī i ê loē-chèng, hit-sî í-āu Liû-khiû si̍t-chè í-keng pìⁿ chiâⁿ Ji̍t-pún ê hū-iûⁿ kok-ka liáu.

1871-nî, Liû-khiû ê chûn in-ūi hong-thai phiau kàu Tâi-oân, chē tī chûn lāi-bīn ê lâng hō͘ Tâi-oân goân-chū-bîn thâi--sí. Ji̍t-pún chioh chia tāi-chì phah Tâi-oân, pek Chheng-kok sêng-jīn che sī „pó bîn gī-kú“ (保民義舉). Tē-2 nî chiū ēng che lâi kóng Chheng-kok sêng-jīn „Liû-khiû sī Ji̍t-pún ê“, tan-hong-bīn chiong Liû-khiû kàng choè ka-kī ê chi̍t ê hoan. Liû-khiû kok-ông Siōng Thài phài lâng khì Tang-kiaⁿ khòng-gī, Ji̍t-pún lâng kin-pún bô lí i. Siōng Thài koh phài lâng khì Chheng-kok hia kò-chōng, choè chiong Ji̍t-pún lâng ló͘--liáu, tī 1879-nî chiong Liû-khiû bia̍t--tiāu.

Hit sî-hāu toā-pō͘-hūn Liû-khiû lâng tùi Ji̍t-pún ê thóng-tī chin put-boán, Ji̍t-pún ê Bêng-tī Thian-hông kiaⁿ in hoán-khòng, chiong Siōng Thài kap i ê ka-cho̍k lóng páng-kà kàu Tang-kiaⁿ hia toà. Chin chē hoán-tùi Ji̍t-pún ê Liû-khiû lâng cháu khì Tiong-kok, ū ê tī Pak-kiaⁿ, ū ê tī Thian-tin, ū ê tī Hok-chiu. In boeh siūⁿ niū Chheng-kok chhut-peng khì phah Ji̍t-pún, tī Chóng-lí gê-mn̂g hia ti̍t-ti̍t kóng. 1894-nî Kap-ngó͘ Chiàn-cheng po̍k-hoat ê sî-hāu, in khǹg Chheng-kok phah Liû-khiû, m̄-koh Chheng-kok ê hông-tè bô thiaⁿ. Thiaⁿ-kóng Chheng-kok kap Ji̍t-pún hoat-seng chiàn-cheng, hoán-tùi Ji̍t-pún ê Liû-khiû lâng lóng chin hoaⁿ-hí, ǹg-bāng Chheng-kok ê pō͘-tūi phah koè--lâi „kái-hòng Liû-khiû“, kiat-kó bô khoàⁿ-tio̍h i ê iáⁿ. Choè chiong Chheng-kok chiàn-pāi, chiong Tâi-oân koah hō͘ Ji̍t-pún, Liû-khiû to̍k-li̍p iā bô hi-bāng liáu. Lâi Tiong-kok ê Liû-khiû lâng iā kám-kak bô-bāng, bô-goā-kú lóng tńg chhù liáu.

Chèng-tī

Liû-khiû choè ko ê thóng-tī-chiá sī kok-ông, Liû-khiû lâng kiò i „Ushū Ganashii“ (御主加那志) ia̍h-sī „Shuri Ten Ganashi“ (首里天加那志). Ông-hiō ū Sashiki Magiri (佐敷間切) ê hong-tē, kiò choè „Sashiki Aji Ganashi“ (佐敷按司加那志). Thài-chú kiò choè „Kani Ganashii“ (黄金加那志), in-ūi ū Nagagusuku Magiri (中城間切) ê hong-tē, iā kiò choè „Nagagusuku Udun“ (中城御殿).

Liû-khiû choè toā ê koaⁿ sī liap-chèng (摂政), chí iû ông-chú lâi choè, m̄-kò i chí kóng lé-gî, bô khoân-le̍k. Si̍t-chè choè toā ê koaⁿ sī sam-su-koan (三司官), iā kiò choè hoat-su (法司), siong-tong Tiong-kok ê sêng-siòng (丞相). Che koaⁿ bē-sái iû ông-cho̍k ê lâng lâi choè. Ē-kha sī piáu-si̍p-ngó͘-jîn (表十五人), siong-tong Tiong-kok lio̍k-pō͘ (六部) ê pō͘-tiúⁿ.

Kun-sū

Liû-khiû bô chèng-sek ê pō͘-tūi, m̄-kò ū ka-kī ê chū-oē bú-chong cho͘-chit. 1554-nî, keng-koè kok-ông Siōng Chheng ê kái-kek, chèng-sek khak-tēng bú-chong cho͘-chit ê „Koori Hiki chè-tō͘“ (庫理・ヒキ制度).

Liû-khiû tī siú-to͘ Shuri hū-kīn siat 12-tūi Hiki (ヒキ), chi̍t tūi jia̍p kúi ê lâng. Hiki sī kok-ông ê oē-tūi, pêng-kin pun chiâⁿ 3-cho͘, 3-ê sam-su-koan chi̍t ê lâng kóng chi̍t ê cho͘, múi ê cho͘ ū 4-tūi.

Pak-san siat Pak-san kàm-siú (北山監守) ê kéng-oē, kóng chi̍t ê kúi pah lâng ê pō͘-tūi, toà Nakijin-siâⁿ lāi-bīn.

Kî-thaⁿ ê tē-hng iû chāi-tē ê Magiri koaⁿ-liâu ka-kī siat bîn-peng cho͘-chit lâi î-chhî tī-an.

Hêng-chèng tan-ūi

Liû-khiû kui-ê kok-ka pun „3-séng 36-tó“ (三省三十六島). „3-séng“ sī chí Okinawa-tó ê Tiong-san, Lâm-san kap Pak-san 3-ê pō͘-hūn, chèng-sek miâ-chheng kiò choè Nakagami-hong (中頭方), Shimajiri-hong (島尻方) kap Kunigami-hong (国頭方), che 3-séng ê tē-khu tō sī Sam-san Sî-tāi 3-ê kok-ka ê léng-thó͘ . „36-tó“ sī chí Miyako, Yaeyama, Yonaguni, Amami téng téng Liû-khiû ē-bīn kóng ê tó.

Si̍t-chè „3-séng 36-tó“ tī Liû-khiû hêng-chèng khu-he̍k lāi-té sī hi ê kóng-hoat, Liû-khiû kin-pún bô siat séng-kip ê koaⁿ-liâu kap hêng-chèng ki-kò͘. Liû-khiû si̍t-chè choè ko ê hêng-chèng tan-ūi sī Magiri (間切), tī séng-kip ê ē-té, iā kiò choè kūn (郡) ia̍h-sī hú (府). Shuri Mifira (首里三平等), Naha (那覇), Tomari (泊) kap Kume (久米) it-poaⁿ tâng-chê kiò choè „4 hú“, bô pau-koat tī Magiri lāi-té.

Magiri ē-té sī Mura (村), iā kiò choè chhun, sī choè kē ê hêng-chèng tan-ūi.

Sin-hūn chè-tō͘

Liû-khiû ê sin-hūn chè-tō͘ tī 1509-nî khak-tēng, āu-boé hoat-lu̍t-hoà, pun 9-phín (品) 18-kai (階).

Liû-khiû choè koân ê sī ông-cho̍k, bô tī 9-phín 18-kai lāi-té, hō͘ lâng kiò choè Udun. Ông-cho̍k pun Ōji (王子) kap Aji (按司) 2-chióng, kî-tiong Ōji sī kok-ông ê kiáⁿ.

Ko-kip sū-cho̍k ê koan-ūi àn chèng 1-phín kàu chiông 4-phín, kiò choè Samure (侍) ia̍h-sī Yukatchu (良人).

It-poaⁿ sū-cho̍k sī chí chèng 5-phín chi hē ê sū-cho̍k. It-poaⁿ sū-cho̍k ê koan-ūi ū Satunushi Peechin (里之子親雲上), Chikudun Peechin (筑登之親雲上), Satunushi (里之子), Satunushi (里主), Chikudun (筑登之), Shii (子) kap Niya (仁屋) 7-chióng.

It-poaⁿ sū-cho̍k pun Satunushi ka-cho̍k (里之子筋目) kap Chikudun ka-cho̍k (筑登之筋目) 2-chióng. Satunushi ka-cho̍k sêng-oân ê seng-koaⁿ sūn-sī sī: Chii, Satunushi, Satunushi Peechin, khah koân tō sī ko-kip sū-cho̍k ê Peekumii; Chikudun ka-cho̍k sêng-oân ê seng-koaⁿ sūn-sī sī: Chii, Satunushi, Chikudun Peechin, khah koân iā sī Peekumii.

Ko-kip sū-cho̍k kap it-poaⁿ sū-cho̍k lóng ū ka-phó͘ , kiò choè Keimochi (系持チ), ì-sù sī „ū ka-phó͘ ê“. Peh-sèⁿ bô ka-phó͘ , kiò choè Mukei (無系). Iā ū peh-sèⁿ ū kong-lô, seng khì choè sū-cho̍k, kiò choè sin-chham sū-cho̍k (新參士族). Sin-chham sū-cho̍k choè kē ê koan-ūi sī Niya.

Keng-chè

Liû-khiû ê léng-thó͘ chin soè, bô-hoat-tō͘ hoat-tián lông-gia̍p choè ki-chhó͘ ê keng-chè, to̍k-to̍k ū pān-hoat thàu-koè tùi-goā bō͘-e̍k tit kàu chîⁿ-châi. Liû-khiû hiòng Tiong-kok tiâu-kòng, tit kàu chin chē bu̍t-chu; i-ê tē-lí só͘-chāi tiōng-iàu, chiū-án-ne piàn-sêng Ji̍t-pún kap Tang-lâm-a kok-ka tùi Tiong-kok bō͘-e̍k ê „chóng tāi-lí“.

Liû-khiû hiòng Tiong-kok chhut-kháu Ji̍t-pún ê pe̍h-gîn, chhat-khì, to kiàm, pîn-hong, kap khoê-sìⁿ, chiong Tiong-kok ê hàn-io̍h, hûi-á, si-tiû, tâng-chîⁿ boē kàu Ji̍t-pún kap Tiâu-sián, iū chiong Tang-lâm-a, Ìn-tō͘ kap A-la-pek kok-ka ê sai-gû-kak, so͘-bo̍k, phang-liāu, siah, thn̂g, chhiūⁿ-gê téng téng ê mi̍h-kiāⁿ boē khì Tiong-kok, Ji̍t-pún kap Tiâu-sián. Liû-khiû tī hit sî-hāu iû choán-kháu bō͘-e̍k lāi-té thàn kàu chin chē chîⁿ, hō͘ lâng kiò choè „Bān-kok tin-niû“ (萬國津樑), ì-sù sī chha-put-to só͘-iū boeh siūⁿ choè tùi-goā bō͘-e̍k ê seng-lí-lâng lóng iû chit-tah kiâⁿ.

M̄-kò, kàu 1609-nî Ji̍t-pún chhim-lio̍h Liû-khiû í-āu, kìm-chí Liû-khiû kap Tiâu-sián, Tang-lâm-a téng téng kok-ka choè-seng-lí, Liû-khiû hiòng Tiong-kok chìn-kòng tit kàu ê mi̍h-kiāⁿ toā-pō͘-hūn hō͘ Ji̍t-pún toa̍t khì, Liû-khiû jú piàn jú kêng. Keng-koè Hiòng Siōng-hiân (Haneji Tyôsyû) kap Chhoà Un nn̄g ê lâng ê ló͘-le̍k, keng-chè chiah khai-sí ū chi̍t-koá-á hó. M̄-kò, kàu 19 sè-kí, iū khai-sí piàn kêng, gō--sí chin chē lâng, Liû-khiû kok-ông siūⁿ chin chē hong-sek khì kiù, lóng bô-hoat-tō͘ kái-koat.

Chîⁿ

Liû-khiû choè chá bô hoè-pè. 1413-nî, Bêng Sêng-chó͘ sàng hō͘ Liû-khiû „Éng-lo̍k Thong-pó“ (永樂通寶) ê chîⁿ. Tùi hit sî-hāu khai-sí, Liû-khiû sái tâng-chîⁿ.

Liû-khiû ū choè koè kúi chióng ka-kī ê tâng-chîⁿ, pau-koat Siōng Thài-kiú ê Tāi-sè Thong-pó (大世通寶), Siōng Tek ê Sè-ko Thong-pó (世高通寶), Siōng Oân ê Kim-oân Sè-pó (金圓世寶) kap Siōng Chin ê Tiong-san Thong-pó (中山通寶). Tùi 1656-nî khai-sí, Liû-khiû ēng khiu-bo̍k-chîⁿ (鳩目錢) choè hoè-pè. Che khiu-bo̍k-chîⁿ chit-liōng chin pháiⁿ, chí tī i ka-kī kok-ka teh sú-iōng.

Tû-liáu ka-kī ê chîⁿ, Liû-khiû iā ēng Tiong-kok ê Hông-bú Thong-pó (洪武通寶), Éng-lo̍k Thong-pó, kap Ji̍t-pún ê Khoan-éng Thong-pó (寬永通寶).

Hoat-lu̍t

Liû-khiû ê hoat-lu̍t pun sí-hêng kap khin-hêng (輕刑) 2-chióng. Kî-tiong, sí-hêng pun lêng-tî, thâi-thâu, chhiong-chhì (槍刺) 3-chióng. Lêng-tî choan-bûn iōng-lâi thâi boeh siūⁿ chō-hoán ê lâng. Chhiong-chhì sī chiong hoān-lâng pa̍k tī si̍p-jī-kè bīn-téng, ēng chhiong thuh sim-chōng thâi--sí, jiân-āu chiong thâu chām khì. Khin-hêng pun liû-hòng, pha̍k-ji̍t, ngeh (夾), kê (枷, giâ kê iû-ke), thi (笞, ēng soh phah).

Liû-khiû-lâng sèng-keh khah láu-si̍t, chiū-án-ne hoat-lu̍t iā khah kán-tan, choân-kok lóng bô siat hoat-īⁿ. Nā-sī ū àn-kiāⁿ, tō hiòng sam-su-koan kò-chōng, iû sam-su-koan (三司官) lâi phoàⁿ.

Bûn-hoà

Liû-khiû im-ga̍k.

Karate.

Liû-khiû bûn-hoà siū kàu Tiong-kok, Ji̍t-pún 2-ê kok-ka ê íng-hióng, tān-sī Liû-khiû ū ka-kī te̍k-sek ê bûn-hoà.

Tī 1537-nî kàu 1623-nî chi-kan, Liû-khiû pian koè le̍k-sú lāi-bīn thâu pō͘ Liû-koa chi̍p (琉歌集), kiò choè „Omoro saosi“ (おもろさうし). Kî-tiong, „Omoro“ tī Liû-khiû-gí lāi-té sī „koa“ ê ì-sù. „Omoro saosi“ lāi-bīn ū Liû-koa 1554-siú.

17 sè-kí ê sî-hāu, thú-chêng (抒情) ê Liû-koa choè liû-hêng. Liû-koa choè siông ê iūⁿ-sek sī 8, 8, 8, 6 hit khoán ê 30-im iūⁿ-sek, kah Ji̍t-pún ê Hô-koa (和歌) chin chhiūⁿ.

Liû-khiû lâng ēng chit chióng miâ-jī kiò choè „sansin“ (三線) ê khîm. Che sansin sī iû Tiong-kok ê sam-hiân (三弦) hoat-tián lâi ê, āu-boé thoân kàu Ji̍t-pún ê Kyûsyû, hoat-tián sêng „syamisen“ (三味線).

Liû-khiû ê kang-gē siū kàu Hok-kiàn chin toā ê íng-hióng, Liû-khiû chhat-khì sī tùi Hok-chiu ê thoat-thai chhat-khì (脫胎漆器) hoat-tián lâi ê.

Bêng-tiâu ê sî-hāu, Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng chiong Tiong-kok bú-su̍t tài kàu Liû-khiû, hoat-tián chêng Liû-khiû ka-kī ê bú-su̍t „tii“ (ティー), choè-āu hoat-tián sêng kin-á-ji̍t ê Karate.

I-ha̍k kap ki-su̍t

Liû-khiû ê i-ha̍k siū kàu Hok-kiàn ê íng-hióng. Kó͘-chá chin choē Ji̍t-pún ê i-seng keng-koè Liû-khiû khì Hok-kiàn ha̍k-si̍p, ū i-seng in-ūi hong-thai bô-hoat-tō͘ khì Hok-kiàn, chiū lâu tī Liû-khiû. Pí-kàu chhut-miâ ê sī choan-bûn hō͘ Siōng Lêng khoàⁿ-pīⁿ ê i-seng Yamazaki Nikyû (山崎 二休).

Liû-khiû le̍k-sú lāi-té iā ū chin choē chhut-miâ ê i-seng, kî-tiong chin choē lâng ū khì Tiong-kok liû-ha̍k koè. Kiû-iông Kì-sū (球陽記事) lāi-bīn kóng, Liû-khiû phài koè lâng khì Hok-chiu o̍h lāi-kho, goā-kho, tī thian-hoa téng-téng ê i-liâu ki-su̍t. 1846-nî, Liû-khiû i-seng Nakati Kizin (仲地 紀仁) hiòng thoân-kàu-sū Bernard Jean Bettelheim o̍h chèng-chu (種珠) tī thian-hoa ê hong-hoat.

1787-nî, Liû-khiû lâng Tobi Asato (飛び安里) hoat-bêng chi̍t khoán hui-hêng-ki.

Chong-kàu

Utaki.

Liû-khiû lâng sìn Liû-khiû sîn-tō, Ji̍t-pún sîn-tō, Hu̍t-kàu, Jû-kàu kap Tō-kàu, í-āu iā ū lâng sìn Ki-tok-kàu.

Liû-khiû sîn-tō sī Liû-khiû lâi goân-sí ka-kī ê chong-kàu, pau-koat pài chó͘-sian, sìn Utaki (御嶽), sìn Niraikanai (ニライカナイ), sìn Onarigami (おなり神) téng téng. Án Liû-khiû sîn-tō ê kóng-hoat, lâng sí--ah í-āu ē khì Niraikanai lāi-bīn khì, piàn-sêng chit ê pì-iū ka-cho̍k ê sîn-bêng. Che sîn-bêng ē tēng-kî tńg chhù khoàⁿ, pì-iū ka-cho̍k ê pêng-an. Chiū-án-ne Liû-khiû lâng kah Tiong-kok lâng siāng-khoán, ē kiong-hōng ka-kī ê chó͘-sian. Liû-khiû lâng te̍k-pia̍t sìn san-súi kah sim-lîm ê sîn-bêng, che chiū sī Utaki sìn-gióng. Liû-khiû lâng iā kah Hok-kiàn lâng hit khoán sìn thó͘-tī-kong, Liû-khiû lâng kiò i „Tudiikuu“ (トゥティークー ).

Tī Liû-khiû sîn-tō lāi-té, cha-bó͘ ê tē-ūi chin koân. Liû-khiû sîn-tō ê chè-su kiò choè Noro (ノロ), bîn-kan ê ang-î kiò choè Yuta (ユタ). Kui-ê kok-ka choè ko ê Noro sī Kikoe Ōkimi (聞得大君), it-poaⁿ iû kok-ông ê chí-mōe ia̍h-sī cha-bó͘-lâng lâi choè.

Hu̍t-kàu chha-put-to tī 13 sè-kí ê sî-hāu thoân kàu Liû-khiû. Oân-kak-sī (圓覺寺), Thian-ông-sī (天王寺) kah Thian-kè-sī (天界寺) tâng-chê kiò choè „Liû-khiû 3 toā sī“, tān-sī tī Tē-jī-chhù Sè-kài Tāi-chiàn ê sî-hāu, Ji̍t-pún lâng tī chia khí kun-sū ki-tē, choè-āu chit 3-ê sī hō͘ Bí-kok ê hui-hêng-ki chà pháiⁿ--khì.

Liû-khiû lâng iā sìn Tō-kàu, ū pài chó͘-sian kah kuì-choá ê si̍p-koàn. Chhiūⁿ Ná-kong (拿公), Ná-pô (拿婆), Lîm-chúi hu-jîn (臨水夫人), Tân Siōng-su (陳尚書) kah Má-chó͘ chit-khoán Hok-kiàn ê Tō-kàu sîn-bêng, lóng ū Liû-khiû lâng kī biō lâi kiong-hōng.

1622-nî, thâu chi̍t ê Ki-tok-kàu thoân-kàu-sū lâi Liû-khiû ê Yaeyama thoân-kàu. 1844-nî, Hoat-kok thoân-kàu-sū Théodore-Augustin Forcade lâi Liû-khiû, i sī thâu chi̍t ê kàu Okinawa-tó thoân-kàu ê lâng. 1846-nî, Eng-kok lâng Bernard Jean Bettelheim lâi Okinawa thoân-kàu, tī chia ha̍k-si̍p Okinawa-gí, i sī sè-kài bīn-téng thâu chi̍t ê ēng Okinawa-gí hoan-e̍k Sèng-keng ê lâng.

Liû-khiû ê kok-ông

Liû-khiû ê kok-ông

tô͘	miâ-jī	hàn-jī	chāi-ūi
Shunten ông-tiâu
	Shunten	舜天	1187–1237
	Shunbajunki	舜馬順熈	1238–1248
	Gihon	義本	1249–1259
Eiso ông-tiâu
	Eiso	英祖	1260–1299
	Taisei	大成	1300–1308
	Eiji	英慈	1309–1313
	Tamagusuku	玉城	1314–1336
	Seii	西威	1337–1354
Satto ông-tiâu Tiong-san kok-ông
	Satto	察度	1355–1397
	Bunei	武寧	1398–1406
Haniji ông-tiâu Pak-san kok-ông
	Haniji	怕尼芝	1322?–1395?
	Min	珉	1396?–1400
	Hananchi	攀安知	1401?–1416
Ofusato ông-tiâu Lâm-san kok-ông
	Ofusato	承察度	1314–1398
	Oueishi	汪英紫	1398?–1402
	Ououso	汪応祖	1403?–1413
	Tafuchi	達勃期	1413?–1414?
	Taromai	他魯毎	1414?–1429
Tē-it Siōng--sī ông-tiâu Liû-khiû-kok Tiong-san-ông
	Siōng Su-siāu	尚思紹	1407–1421
	Siōng Pa-chì	尚巴志	1422–1439
	Siōng Tiong	尚忠	1440–1442
	Siōng Su-ta̍t	尚思達	1443–1449
	Siōng Kim-hok	尚金福	1450–1453
	Siōng Thài-kiú	尚泰久	1454–1460
	Siōng Tek	尚徳	1461–1469
Tē-jī Siōng--sī ông-tiâu Liû-khiû-kok Tiong-san-ông
	Siōng Oân	尚円	1470–1476
	Siōng Soan-ui	尚宣威	1477
	Siōng Chin	尚眞	1477–1526
	Siōng Chheng	尚清	1527–1555
	Siōng Goân	尚元	1556–1572
	Siōng Éng	尚永	1573–1586
	Siōng Lêng	尚寧	1587–1620
	Siōng Hong	尚豊	1621–1640
	Siōng Hiân	尚賢	1641–1647
	Siōng Chit	尚質	1648–1668
	Siōng Cheng	尚貞	1669–1709
	Siōng Ek	尚益	1710–1712
	Siōng Kèng	尚敬	1713–1751
	Siōng Bo̍k	尚穆	1752–1795
	Siōng Un	尚温	1796–1802
	Siōng Sêng	尚成	1803
	Siōng Hō	尚灝	1804–1828
	Siōng Io̍k	尚育	1829–1847
	Siōng Thài	尚泰	1848 – 1879

Chham-chiàu

Chham-khó bûn-hiàn

• 真境名安興『沖縄一千年史』（真境名安興全集第一巻）琉球新報社 1993年
• 『沖縄門中大事典』那覇出版社 1998年 ISBN 4-89095-101-6
• 上里隆史、「古琉球の軍隊とその歴史的展開」『琉球アジア社会文化研究』 5号 p.105-128, 2002-10, 琉球アジア社会文化研究会, NAID 40005617274

Koh Khoàⁿ

• Kiú-bí-chhun
• Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng
• Jiû-oán-ia̍h (Liû-khiû-koán)
• Liû-khiû to̍k-li̍p ūn-tōng

Gōa-pō͘ liân-kiat

• Brief History of the Uchinanchu (Okinawans), Uninanchu, goân-loē-iông tī 2016-08-25 hőng khó͘-pih, 2021-04-03 khòaⁿ--ê .
• Okinawa Filming Guide Book 2014–2015 (PDF), Okinawa Convention & Visitors Bureau (OCVBOkinawaFilmOffice), goân-loē-iông (PDF) tī 2017-02-11 hőng khó͘-pih, 2017-02-11 khòaⁿ--ê 
• Comprehensive Database of Archaeological Site Reports in Japan, Nara National Research Institute for Cultural Properties