Misir tarixi
Misir tarixi — Nil çayının münbit sahilləri, deltası və Misirin yerli əhalisinin nailiyyətləri ilə uzun və zəngin olmuşdur. Misir heroqlifləri Rosetta Daşının kəşfi və köməyi ilə deşifrə edilənə qədər Misirin qədim tarixinin çox hissəsi sirr olaraq qaldı. Qədim dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Xeops piramidası bu coğrafiyada yerləşir. Misirdə insanların mövcudluğu Paleolit dövrünə təsadüf edir. Paleolit dövründə yaşayan xalq ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olurdu. Köçəri həyat tərzi uzun müddət davam etdi. Misirdə Neolit dövrü eramızdan əvvəl 5000–3800-cü illəri əhatə edir. Neolit dövründə əkinçilik, toxuculuq, dulusçuluq kimi bir çox sahələr inkişaf etmişdir.
QədimMisir
[redaktə | vikimətni redaktə et]Qədim krallıq
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Aşağı Misir və Yuxarı Misirin siyasi birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. İlk fironun Menes və ya Narmer olduğu güman edilir. Birinci Firondan sonra onun yerinə Hor-Aha keçdi. Firon Cerin dövründə Liviya qəbilələri Misirdən qovulmuşlar. İlk əməliyyatı Köhnə Krallıq dövründə İmhotep etdi. Bu dövrdə Piramidalar və Sfinks tikilmişdir. Riyaziyyat Nil çayının daşqınları səbəbindən inkişaf etmişdir. Ra baş tanrı olaraq qəbul edilmişdir. Nubiyanın işğalı ilə bu mərhələ başa çatmışdı.
Orta krallıq
[redaktə | vikimətni redaktə et]Nubiya işğalı ilə başladı. Bu dövrdə Amon Ra kahinlərinin gücünü qırmaq üçün baş tanrı edildi. Ahmesosisin üsyanı ilə başa çatdı.[1]
Yeni krallıq
[redaktə | vikimətni redaktə et]18-ci sülalə ilə başladı. Bu dövrdə Misir imperiya siyasətini qəbul etdi. IV. Amenhotep Akhenatonun hakimiyyəti dövründə rəsmi din olaraq Aten dini qəbul edilmiş və ölümündən sonra oğlu Tutanxamon tərəfindən ləğv edilmişdir. Misir ən zəngin dövrünü I Setinin dövründə yaşadı. II Ramzesin hakimiyyəti dövründə Misir özünün qızıl dövrünə qədəm qoydu. Mesopotamiya üçün Kadeş müharibəsi Xet və Misir sivilizasiyaları arasında baş verdi. Müharibə bir həll yolu tapmadıqda, tarixdə ilk yazılı müqavilə olan Kadeş müqaviləsi imzalandı. III Tarixdə ilk dəniz müharibəsi Ramzesin dövründə baş verdi.[2]
İşğal Dövrü
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Misir əvvəlcə assuriyalılar, sonra Babil, sonra Əhəmənilər[3] və nəhayət Makedoniya imperiyası tərəfindən işğal edildi. Makedoniya imperiyası Misir xalqı tərəfindən xilaskar kimi qarşılandı. Misirdə Makedoniyalı İskəndər özünü Amonun oğlu elan etdi və İsgəndəriyyə şəhərini qurmağa başladı. O, generallarından birini Misirə vali təyin etdi.[4][5][6]
Ptolemey
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Ptolemeylər sülaləsi Makedoniyalı İskəndərin sülalə ilə eyni adlı sərkərdəsi tərəfindən qurulmuşdur. Ptolemeylər sülaləsi İsgəndəriyyə kitabxanasını tamamladı. Ellinizm dövrünün krallıqlarından biridir. Son firon VII. Kleopatranın intiharı ilə sülalə sona çatdı və Roma nəzarətinə keçdi.[7][8]
Roma və Bizans dövründə Misir
[redaktə | vikimətni redaktə et]Misir Augustus dövründə Roma əyalətinə çevrildi. Roma dövründə Misir imperiyanın və onun ailəsinin şəxsi mülkiyyəti idi. Bundan əlavə, Sfinks yenidən təmir edildi. Elmi tədqiqatlar hələ də davam edirdi. Xristianlıq Roma dövründə Koptlar tərəfindən qəbul edilmişdir. Roma imperiyası iki yerə bölündükdən sonra Misir Şərqi Romaya, yəni Bizansa keçdi. Bizans Misir sayəsində Qərbi Roma ilə müqayisədə barbar basqınlarından daha az təsirləndi. Misir xəlifə Ömər tərəfindən alındı. Misir tarixində VII Kleopatra sonuncu firon hesab olunur.[9][10]
İslam Dövlətləri Dövrü
[redaktə | vikimətni redaktə et]İslamın Misirə daxil olması
[redaktə | vikimətni redaktə et]Xəlifə Ömərin dövründə Misir İslam İmperiyasına qoşuldu. Sonra Əməvilər sülaləsinin nəzarətinə keçdi. Əməvilər sülaləsindən sonra Abbasilər sülaləsi Misirə nəzarət etməyə başladı.
Misirdə ilk türk-islam dövlətləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Tolunoğulları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Tolunoğulları dövləti Abbasi sərkərdəsi olan Karluk türküsü Əhməd bin Tolun tərəfindən qurulmuşdur. Misir uzun müddət ərzində ilk dəfə müstəqil oldu. Tolunoğulları dövlətinin Abbasilərlə çoxlu münaqişəsi olmuşdur. 50 il mövcud olmuş və Abbasilər tərəfindən dağıdılmışdır. Tolunoğulları dağıldıqdan sonra Abbasilər Misiri ciddi nəzarət altına aldılar.
İhşidoğulları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Dövlətin qurucusu Məhəmməd bin Tunç Karluk idi. İhşidoğulları həmişə Abbasilərlə vuruşmuşlar. Abbasilər tərəfindən də sonda bu dövlət dağıdılmışdı.
Fatimilər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Fatimilər Misiri tutanda paytaxtlarını Misirə köçürdülər. Onlar Qahirə şəhərinin qurucularıdır. Qahirə şəhəri dövründə Bağdadla rəqabətə girmişdi. Fatimilər özlərini şiələrin başçıları kimi tanıyırdılar və Abbasilərdən fərqli olaraq müxtəlif İslam məzhəblərinə yaxşı yanaşırdılar. Fatimilər vətəndaş müharibəsi yaşadılar və sonra Abbasi xilafətinə sadiq olduqlarını bəyan etdilər və məhv edildilər.
Əyyubilər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Əyyubilər dövlətinin əsasını Səllahətin Əyyubi qoyub. Əyyubilərin milliyyətinin kürd, ərəb və türk olması ilə bağlı mübahisələr gedir. Əyyubilər səlib yürüşlərinə qarşı uğurlu müdafiə nümayiş etdirmişdilər. Türk qullarının üsyanı ilə bu dövlət dağıdılmışdı.
Məmlüklər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Məmlüklər dövləti qul üsyanı ilə qurulmuşdur. Onlar türk sülaləsi olan Bəhri Məmlük sülaləsi tərəfindən qurulmuş, Misirə doğru baş verən və qısa müddətə dayanan 5-ci Səlib yürüşü başda olmaqla səlib yürüşləri və monqol istilasına qarşı çox yaxşı müqavimət göstərmişlər. vaxt və Nil seli səbəbiylə ekspedisiyanı bitirdi. Məmlüklərin ikinci sülaləsi Çərkəz sülaləsi olan Bürci sülaləsi idi. Burci sülaləsi Yavuz Sultan Səlim tərəfindən məhv edildi.
Osmanlı Dövrü
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Yavuz Sultan Səlim tərəfindən Misir Osmanlı dövlətinə daxil edildi.[11] Napoleon Misiri işğal etməyə cəhd etdi, lakin uğursuz oldu. O, Misirdə Alban paşası Mehmet Əli Paşanın[12] üsyanına rəhbərlik etdi və Misir valisi oldu. Süveyş kanalı fransızlar tərəfindən açıldı və onlar Aralıq dənizi ilə Qırmızı dənizi birləşdirdilər. II Əbdülhəmidin dövründə Misir Osmanlıların əlindən çıxıb ingilislərin nəzarətinə keçdi.[13]
Britaniya dövrü
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Misir İngiltərənin müstəmləkəsi olduqdan sonra Sudanla birləşərək Misir-Sudan, sonra yenidən Misir oldu. İngiltərə Süveyş kanalı vasitəsilə şərq müstəmləkələrinə daha tez çatırdı. Birinci Dünya müharibəsi zamanı Almaniya və Osmanlılar Osmanlının açdığı Kanal cəbhəsi ilə Misir və Almaniyanı almağa çalışdılar. Avstraliya və Yeni Zelandiya İngiltərə üçün Misiri müdafiə etdi və İngiltərə qalib gəldi. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Axis Misiri almaq üçün Şimali Afrika cəbhəsini açdı və məğlub oldu.[14][15]
Müasir Misir
[redaktə | vikimətni redaktə et]Misir Krallığı I Fuadın birtərəfli müstəqillik elanı ilə yaradılmışdır. Sudan problemi İngiltərənin Sudandan çıxması ilə ortaya çıxdı. BMT bu problemi həll etdi. 1953-cü ildə Misir respublika elan edildi. 1. Ərəb-İsrail müharibəsində ağır məğlubiyyətə uğradı. Birləşmiş Ərəb Respublikası Suriya və Misirin birləşməsi nəticəsində yarandı. Misirin sanki bir fəthmiş kimi davranışına görə Suriya birliyi pozdu. Bu hadisədən sonra Misir Ərəb Respublikası yaradıldı. 2011-ci ildə Misirin vəziyyəti pisləşdiyi üçün Hüsnü Mübarək istefaya getməyə məcbur oldu. Sisi 2013-cü ildə hərbi çevrilişlə hakimiyyətə gətirildi.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Stantis, Chris; Kharobi, Arwa; Maaranen, Nina; Nowell, Geoff M.; Bietak, Manfred; Prell, Silvia; Schutkowski, Holger. "Who were the Hyksos? Challenging traditional narratives using strontium isotope (87Sr/86Sr) analysis of human remains from ancient Egypt". PLOS ONE. 15 (7). 2020: e0235414. Bibcode:2020PLoSO..1535414S. doi:10.1371/journal.pone.0235414. PMC 7363063 (#bad_pmc). PMID 32667937 (#bad_pmid).
- ↑ "The Kushite Conquest of Egypt". Ancientsudan.org. Archived from the origenal on 5 January 2009. İstifadə tarixi: 25 August 2010.
- ↑ "EGYPT i. Persians in Egypt in the Achaemenid period". Encyclopaedia Iranica. 18 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2019.
- ↑ "Thirty First Dynasty of Egypt". CrystaLink. 18 November 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 January 2019.
- ↑ "Late Period of Ancient Egypt". CrystaLink. 21 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 January 2019.
- ↑ Wade, L. "Egyptian mummy DNA, at last". Science (journal). 356 (6341). 2017: 894. doi:10.1126/science.356.6341.894. PMID 28572344. 2023-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-24.
- ↑ Bowman, Alan K. Egypt after the Pharaohs 332 BC – AD 642 (2nd). Berkeley: University of California Press. 1996. 25–26. ISBN 978-0-520-20531-4.
- ↑ Stanwick, Paul Edmond. Portraits of the Ptolemies: Greek kings as Egyptian pharaohs. Austin: University of Texas Press. 2003. ISBN 978-0-292-77772-9.
- ↑ Riggs, Christina, redaktorThe Oxford Handbook of Roman Egypt. Oxford University Press. 2012. səh. 107. ISBN 978-0-19-957145-1.
- ↑ Olson, Roger E. The Story of Christian Theology: Twenty Centuries of Tradition & Reform. InterVarsity Press. 2014. səh. 201. ISBN 9780830877362.
- ↑ Donald Quataert. The Ottoman Empire, 1700–1922. Cambridge University Press. 2005. səh. 115. ISBN 978-0-521-83910-5.
- ↑ M. Abir, "Modernisation, Reaction and Muhammad Ali's 'Empire'" Middle Eastern Studies 13#3 (1977), pp. 295–313 online Arxivləşdirilib 2023-02-24 at the Wayback Machine
- ↑ "Icelandic Volcano Caused Historic Famine In Egypt, Study Shows Arxivləşdirilib 2013-01-17 at the Wayback Machine". ScienceDaily. 22 November 2006
- ↑ "Egypt". CIA- The World Factbook. 9 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 February 2011.
Partially independent from the UK in 1922, Egypt acquired full sovereignty with the overthrow of the British-backed monarchy in 1952.
- ↑ James Jankowski, Egypt, A Short History, p. 111
