Teml

Teml
Math	Creirfa
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Adeiladwaith ar gyfer gweithgareddau crefyddol neu ysbrydol, fel addoliad duw neu dduwiau a duwiesau, gweddio ac aberthu, yw teml (benthyciad o'r gair Lladin templum).

Yn y Rhufain hynafol, roedd y templum yn fangre cysegredig a sefydlwyd gan offeiriad neu augur fel cartref i dduw neu dduwiau. Ond mae'r cysyniad o deml fel y cyfryw yn hŷn o lawer na chyfnod y Rhufeiniaid ac yn tarddu o'r cyfnod cynhanesyddol. Gellir ystyrired adeiladau megalithig fel Côr y Cewri yn demlau, er enghraifft. Yn yr Henfyd codwyd nifer fawr o demlau i wahanol dduwiau, e.e. yn yr Hen Aifft, Groeg yr Henfyd a Carthago; ymhlith yr enghreifftiau enwocaf mai'r Pantheon yn Rhufain a'r Parthenon yn Athen. Ceir temlau mewn sawl crefydd arall, e.e. Bwdhiaeth a Hindŵaeth. Er y gellid ystyried eglwysi, mosgiau a synagogau yn demlau, fel arfer nid yw Cristnogion, Mwslemiaid ac Iddewon yn cyfeirio atynt felly.

Temlau Groeg-Rufeinig

Prif: Teml Roegaidd a Teml Rufeinig

Er ein bod yn arfer galw adeiladau crefyddol Groegaidd yn gyffredinol yn "demlau", byddai'r addolwyr cyfoes yn cyfeirio at adeilad o'r fath fel temenos, neu fangre cysegredig. Roedd cysegredigrwydd y man yn bwysicach nag unrhyw adeilad a safai yno. Yn aml byddai llannerch sanctaidd gerllaw gydag allor awyr agored ar gyfer aberthau. Weithiau codwyd cysegrfan syml — y naos — i gysgodi cerflun duw neu dduwies ac efallai adeilad o'i gwmpas i'w amddiffyn. Erbyn y 6g CC roedd yr adeilad hwnnw yn troi'n gynyddol fwy cymhleth a datblygodd y deml Roegaidd glasurol sydd mor adnabyddus erbyn heddiw. Cafodd pensaernïaeth y temlau hyn ddylanwad mawr ar demlau eraill yn yr Henfyd, yn arbenig yn Rhufain.

Yn y Rhufain Hynafol, byddai'r augur proffesiynol yn mynd trwy ddefodau i sicrhau fod lleoliad y deml (templum) yn iawn, yn cynnwys gwylio hedfan adar. Fel rheol wynebai temlau Rhufeinig tua'r dwyrain a chyfeiriad y wawr, ond ceir ambell eithriad pwysig, e.e. y Pantheon yn Rhufain sy'n wynebu tua'r gogledd. Dim ond duwiau cydnabyddedig y pantheon Rhufeinig oedd yn cael eu haddoli mewn templum; yr enw am adeilad cyffelyb ar gyfer duwiau estron oedd fanum.

Cristnogaeth

Anaml y defnyddir y gair 'teml' gan Gristnogion i ddisgrifio eu lleoedd addoliad am fod y Duw Cristnogol yn fod hollbresennol ac felly nid yw'n cael ei gynnwys gan adeilad. Dewisodd y Cristnogion cynnar osgoi'r gair Lladin templum oherywdd ei gysylltiadau "paganaidd". Y prif dermau Cristogol traddodiadol am leoedd addoli yw: basilica, eglwys ac eglwys gadeiriol (gweler hefyd capel). Fodd bynnag, yn yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol defnyddir y gair teml yn aml, e.e. Teml Sant Sava yn Beograd, Serbia. Yn Ffrainc a rhai gwledydd eraill, o gyfnod Yr Oleuedigaeth ymlaen, mae rhai enwadau Protestannaidd yn defnyddio'r term "teml" er mwyn gwahaniaethu rhwng eglwysi Protestannaidd ac eglwysi Catholig. Mae Eglwys y Seintiau Diweddar neu'r Mormoniaid yn arfer galw ei lleoedd addoliad yn demlau hefyd.