Katalan

Katalana
	català — valencià
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Andorra, Espainia, Frantzia eta Italia
Hiztunak	11,5 milioitik gora; haietako 9,5 milioi hiztun aktiboak
Ofizialtasuna	Andorra, Valentziako Erkidegoa, Balear Uharteak, Katalunia, Alguer; Aragoiko berezko hizkuntza
Eskualdea	Alguer, Andorra, Balear Uharteak, El Carxe, Ipar Katalunia, Katalunia, Sartaldeko Zerrenda, Valentziako Erkidegoa
Araugilea	Institut d'Estudis Catalans; Acadèmia Valenciana de la Llengua
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; indoeuropar hizkuntzak; hizkuntza italikoak; hizkuntza erromantzeak; mendebaldeko hizkuntza erromantzeak; hizkuntza galo-iberiarrak; hizkuntza galo-erromantzeak; Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua, silabadun hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza fusionatzailea, noun-adjective (en) , hizkuntza azentuala, azentua, hizkuntza sintetikoa eta pro-drop language (en)
Denbora gramatikalak	simple present (en) , present perfect (en) , past imperfect (en) , pluperfect (en) , preterite (en) , past anterior (en) , simple future (en) , geroaldi burutua, conditional present (en) eta conditional perfect (en)
Modu gramatikalak	subjuntiboa, indikatiboa, agintera eta baldintzazko modua
Genero gramatikalak	genero maskulinoa eta genero femeninoa
Kasu gramatikalak	nominatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	ca
ISO 639-2	cat
ISO 639-3	cat
Ethnologue	cat
Glottolog	stan1289
Wikipedia	ca
Linguasphere	51-AAA-e
ASCL	2301
Linguist List	cat
IETF	ca

Artikulu hau hizkuntzari buruzkoa da; katalana mintzatzen duen herria gaitzat duena beste hau da: «Katalan herria»

Katalana^[3] latinetik datorren hizkuntzetako bat da, 10 milioi lagunek hitz egiten dutena (4,5 milioi inguruak etxeko hizkuntza edukita). Hiztunen geografiak 68.000 km² inguru hartzen ditu, Katalan Herriek hartzen dutena eta valentziera eta mallorkera ditu dialekto nagusiak.

Ofizialtasun maila desberdinak ditu lurraldeen arabera, eta hizkuntza gutxitua den arren, munduko mintzatuenetarikoa da gutxituetan. Europako zazpigarren hizkuntza ikasiena omen da.^[4]

Historia

Organyàko homiliak, katalanezko literatur testu zaharrenetakoak (XII-XIII. mendeak).

lehenengo lekukotza idatziak (Forum ludicum eta Organyako Homiliak izeneko testuetako zati batzuk) XII. mendekoak dira. Hurrengo mendeetan, Ramon Llull eta Ausiàs March azpimarratzekoak dira.

Erromantizismoaren garaian, lehen eztanda kulturala gertatu zen, Pere Mata eta Joaquim Rubió i Ors idazleekin, besteak beste. Jarraian, Renaixença izeneko mugimendu handiak Jacint Verdaguer eta Bonaventura Carles Aribau eta beste asko izan zituen partaide.

XX. mendearen hasieran Pompeu Fabra hizkuntzalariak eredu batua sortzeko prozesua abiatu zuen,1932an "Diccionari General de la Llengua Catalana" izeneko hiztegiaz. Literatura arloan Joan Maragall, Josep Carner, Joan Salvat-Papasseit, Carles Riba, Salvador Espriu, Josep Maria de Segarra, Josep Pla eta Mercè Rodoreda nabarmendu ziren.

Frankismoaren sasoian, "Nova Cançó" musika mugimenduak piztu zituen hainbat hiztun eta eragina eduki zuen Kataluniatik kanpo ere bai, Euskal Herrian. Izen handien artean Joan Manuel Serrat, Lluís Llach, Maria del Mar Bonet eta Raimon ditugu.

Espainiako Trantsizio Demokratikoaren ondoren, hizkuntza normalizatzeko legea egin zuten, hezkuntzan eta hedabideetan katalana sartuz. TV3 hasi zen emititzen 1983an, besteak beste.

Azkenik, 2005ean onartu zuten ".cat" izeneko Interneteko domeinua, eta hala, katalana horrelakorik lortzen zuen munduko lehen hiztun komunitate bihurtu zen.

Katalanaren geografia

Lau herrialdetan mintzatzen da:

Andorra, bertakoa da eta hizkuntza ofizial bakarra da.

Espainia:
- Katalunia: bertakoa da eta gaztelaniarekin bat, koofiziala. Dialekto anitz daude erkidegoaren barruan.
- Balear Uharteak: bertakoa da eta gaztelaniarekin bat, koofiziala. Dialekto balearra mintzatzen da baina batasunik gabekoa da, azpidialekto asko baititu.
- Valentziar Erkidegoa: bertakoa da eta ofizialki eta generikoki, valencià ("valentziera") hitz egiten da. Batasunik gabekoa da, erkidegoan hiru azpidialekto baitaude. Berez, Castelló-n mintzatzen den valentzierak Lleida eta Tarragonako katalanarekin parekotasun handiak ditu. Eremu hartan, valentziera biztanleriaren % 40,1en ohiko hizkuntza da; aldiz, Valentziar Erkidego osoan, biztanleen % 25en ohiko hizkuntza da, gutxi gorabehera.
- Aragoiko ekialdea (Sartaldeko Zerrenda): La Litera eta El Matarraña eskualdeek osatutako eremua da eta biztanleen % 90ek baino gehiagok darabil. Ez da ofiziala; hala ere, 1990etik onarpen handiagoa jaso du erkidegoko legeen arabera.
- Murtziako El Carche eskualdea: ofizialtasunik gabea, 500 bat lagunek darabilte.

Frantzia: Aintzinako Rosselló eta Cerdanya eskualdeetan (Ipar Katalunia izendapenaz ere ezagunak), gaur egungo Ekialdeko Pirinioak departamentuaren zatirik handiena osatzen duten lurraldeetan. 2008ko abenduaz geroztik, koofiziala da, frantsesarekin batera; dena dela, frantsesaren aurrean atzerapen handia pairatu du, biztanleen % 3,5ek soilik hitz egiten dute.

Italia: Sardiniako Alguer hirian; biztanleen % 13,9k hitz egiten du.

Eremu linguistiko osoa bildu nahi duen izena Països Catalans da, XIX. mendearen amaieran Joan Fuster idazle ospetsuak sortua, Nosaltres, els valencians (Gu, valentziarrak) bere liburuan.^[5]

Lexikoa

Latina bertaratu aurretiko hitzak
Grekotikako hitzak
Arabieraren ekarpena

Hizkuntza ofizialtzat duten eskualdeetan

Eskualdea	Ulertzen dute	Hitz egiten badakite
Katalunia	6.502.880	5.698.400
Valentziako Erkidegoa	3.448.368	2.407.951
Balear Uharteak	852.780	706.065
Andorra	62.013	57.395
Alguer	34.525	26.000
Ipar Katalunia	256.583	145.777
GUZTIRA	12.257.149	9.041.588

Ofizialtasunik gabeko eskualdeetan

Eskualdea	Ulertzen dute	Badakite hitz egiten
Sartaldeko Zerrenda	50.406	49.398
El Carxe (Murtziako Erkidegoa)	Daturik gabe	Daturik gabe
Munduko beste eskualdeak	Daturik gabe	350.000
GUZTIRA	404.406	399.398

Guztira

Eskualdea	Ulertzen dute	Badakite hitz egiten
Herri Katalanak	11.207.555	9.090.986
Munduko beste eskualdeak	+350.000?	350.000
GUZTIRA	11.557.555	9.440.986

Dialektologia

Sakontzeko, irakurri: «Katalanaren dialektoak»

Mendebaldeko dialektoak

Ipar-mendebaldeko katalana
- Ribagorzarra
- Pallarera
- Lleidarra
Hegoaldeko katalana edo Iparraldeko valentziera
- Tortosiera
- Matarrainera
- Maestrazgoko valentziera
Valentziera
- Planako valentziera
- Erdialdeko valentziera
- Hegoaldeko valentziera

Ekialdeko dialektoak

Iparraldeko katalana
- Capcirera
- Roselloera
Erdiko katalana
- Salatera
- Bartzelonakoa
- Tarragonakoa
- Xipellarra
Balearra
Algerera

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Katalanezko literatura»

Organyako Homiliak dira idatzitako dokumentu literariorik zaharrenak: adituen arabera, 1080 eta 1095 urte bitartekoak dira. Itun Berriaren predikura bideratutako sermoi-liburu bateko atalak dira.

Idazleen artean, ospetsuenak dira, beste batzuen artean, Ramon Llull, Ausias March eta Salvador Espriu.

Musika

Sakontzeko, irakurri: «Katalanezko musika»

Azpimarratzekoak dira Raimon, Joan Manuel Serrat, Maria del Mar Bonet eta Lluis Llach abeslariak.

Taldeen artean, Els Pets eta Sopa de Cabra ezagunenak dira.

Hedabideak

Egunkariak: "Avui", "El Periódico de Catalunya", "El Punt", "El Nou", "Regió 7", "Diari Segre", "Diari de Balears".
Telebistak: "TV3".
Irratiak: "Catalunya Ràdio","RAC1".
Webguneak: "VilaWeb".

Ekimenak

1993tik urtero antolatzen dute Correllengua izeneko lasterketa aldarrikatzailea, Korrikaren eredua hartuta.

Erreferentziak

↑ http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size
↑ (Gaztelaniaz) 10/2009 Legea, abenduaren 22koa, Aragoiko berezko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko. Aragoiko Boletin Ofiziala, 252. zkia., 2009ko abenduaren 30a"
↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-14).
↑ Iñaki Larrañaga: "Katalanari buruz jakin behar dituzun 45 datu" ZuZeu.eus 2013-07-02
↑ (Katalanez) Fuster, Joan. Questió de noms. (Noiz kontsultatua: 2010-02-09).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

Datuak: Q7026
Multimedia: Catalan language / Q7026

[1] ttp://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size

[10/2009_Legea-2] (Gaztelaniaz) 10/2009 Legea, abenduaren 22koa, Aragoiko berezko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko. Aragoiko Boletin Ofiziala, 252. zkia., 2009ko abenduaren 30a"

[3] 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-14).

[4] Iñaki Larrañaga: "Katalanari buruz jakin behar dituzun 45 datu" ZuZeu.eus 2013-07-02

[5] (Katalanez) Fuster, Joan. Questió de noms. (Noiz kontsultatua: 2010-02-09).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

i e a Hizkuntza erromantzeak
Ekialdekoak	Aromaniera • Errumaniera (moldaviera, valakiera) • Istro-romaniera • Meglenera
Hegoaldekoak	Sardiniera (campidanera, logudorera, sassariera)
Mendebaldekoak	Astur-leonesa (asturiera, extremadurera, leonesa, mirandesa, montañesa) • Borgoinera • Dalmaziera • Emiliano-romagnoloa • Erretorromaniera (erromantxea, friuliera, ladinoa) • Franche-comtera • Frankoprovenzera • Frantsesa • Galiziera (eonaviera, fala) • Galoa • Gaztelania (ekuatoreginear gaztelania, europar gaztelania, filipinar gaztelania, kaloa, latinoamerikar gaztelania, saharar gaztelania) • Istriera • Italiera • Katalana (algerera, balearrera, erdialdekoa, valentziera) • Korsikera (gallurera) • Ladinoa • Liguriera (genovera, monakoera) • Lombardiera • Lorrenera • Mozarabiera • Nafar-aragoiera (aragoiera, errioxera, nafar erromantzea) • Napoliera • Normandiera (jerseyera, guerneseyera) • Okzitaniera (gaskoia, limousinera, proventzera) • Piemontera • Pikardiera • Poitevin • Portugesa (afrikar portugesa, brasildar portugesa) • Siziliera • Valoniera • Veneziera • Xanpainera
Letra etzanez: hizkuntza hilak. Letra lodiz: 5 milioi hiztun baino gehiagokoak. Parentesi artean: parentesiaren ezkerrean dagoen hizkuntzaren dialektoak.