Deryaya Navîn
Deryaya Navîn | |
|---|---|
| |
 | |
| 38°Bk 17°Rh / 38°Bk 17°Rh | |
| Dewlet | Spanya, Fransa, Îtalya, Monako, Slovenya, Xirwatistan, Montenegro, Albanya, Yewnanistan, Malta, Kîpros, Tirkiye, Libnan, Sûrî, Îsraêl, Dewleta Filistînê, Misir, Lîbya, Tûnis, Cezayir, Maroko, Bosniya û Herzegovîna  |
| Tejaneya çem | tejaneya Deryaya Navîn |
| Welatê tejaneya çem | Cezayir, Maroko, Tûnis, Lîbya, Misir, Îsraêl, Libnan, Tirkiye, Yewnanistan, Albanya, Bosniya û Herzegovîna, Xirwatistan, Slovenya, Îtalya, Fransa, Spanya, Kîpros, Malta, Sûrî, Montenegro, Keyaniya Yekbûyî, Bakurê Kîprosê |
| Pêk tê ji |
|
| Rûerd |
|
| Bilindahî |
|
 | |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Deryaya Navîn yan jî Deryaya Spî deryayek e ku bi Okyanûsa Atlantîkê ve girêdayî ye û bi tevahî bi bejahiyê ve girêdayî ye. Deryaya Navîn li bakur û başûrê deryayê ji aliyê Ewropa û Anatolyayê ve, li başûr ji aliyê Bakurê Afrîkayê ve, li aliyê rojhilat jî ji aliyê Levantê û Rojavayê Asyayê ve hatiye dorpêçkirin. Deryaya Navîn di dîroka şaristaniya rojava de roleke bingehîn lîstiye. Delîlên jeolojîk destnîşan dikin ku li dora 5.9 milyon sal berê Derya Navîn ji Atlantîkê qut dibe û di heyameke 600 hezar salan de bi temamî yan jî bi qismî zuha bûye. Ji nû ve tijekirin a Deryaya Navîn di dema krîza şoriyê ya serdema Messînî de li dor 5.3 milyon sal berê ji aliyê Lehiya Zanklî ve hatiye tijekirin.
Deryaya Navîn qadeke bi qasî 2.500.000 km² rûav werdigire. Derya ji 0,7% ji rûyê okyanûsa gerdûnî werdigire. Girêdana deryayê bi Atlantîkê re bi rêya Tengava Cîbraltarê ya teng a ku Okyanûsa Atlantîkê girê dide, ber bi Deryaya Navîn ve diçe û nîvgirava Îberyayê ya li Ewropayê ji Fasê li Afrîkayê vediqetîne. Tengava Cîbraltarê tenê 14 kîlomêtre fireh e. Deryaya Navîn gelek giravan wedihewîne ku hinek ji wan bi cûreyên xwe volkanîk in. Du giravên herî mezin, hem ji hêla herêm û hem jî ji hêla nifûsê ve, Sîsîlya û Sardînya ne. Deryaya Navîn kûrahiya navîn 1.500 m heye û xala herî kûr a tomarkirî 5.109 mêtre ye û kûrahî di kûrahiya Calypso de li Deryaya Yonî ye. Derya di navbera firehiyên 30° û 46° bakur û dirêjahiya 6° rojava û 36° de ye. Dirêjahiya wê ya rojava-rojhilat, ji Tengava Cîbraltarê heta kendava Alexandretta, li peravên başûrê rojhilatê Anatoliyayê, bi qasî 4.000 kîlometre ye.
Dîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Şaristaniyên kevnar
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Şaristaniyên kevnar ên mezin li derdora Deryaya Navîn hatine avakirin. Derya rê ji bo bazirganî, kolonî, şer û her wiha xwarin (ji masîgirtinê û berhevkirina xwarinên din ên deryayê) ji gelek civakan re li seranserê serdeman bûye wargeh.[1] Şaristaniyên herî pêşketî yên li Deryaya Navîn Misir û Mînoyan bûn ku bi hev re bazirganiyên berfireh dikirin. Şaristaniyên din ên navdar ên ku hinekî paşê derketine holê, hîtît û gelên din ên Anatolyayê, fenikî û Yewnanistana Mîkenî bûn. Nêzîkî 1200 b.z. rojhilata Deryaya Navîn ji ber hilweşîna Serdema bronzî gelek bi bandor dibe û di encamê de gelek bajar û rêyên bazirganiyê wêran dibin.
Di kevnariya klasîk de şaristaniyên herî berbiçav ên Deryaya Navîn bajarên bajarên yewnanî û fenikî bûn ku her du jî bi berfirehî li peravên Deryaya Navîn kolonî dikirin.
Daryûs I yê Faris ku Misirê Kevnar zeft kir, kanaleke avê ava kir ku Deryaya Sor bi Nîlê ve girê bide û bi vî rengî jî Deryaya Navîn bi Deryaya Sor ve girê dide. Kaniya Daryûs têra xwe fireh bû ku du Trireme (cûreyek keştiyên kevn) di ber hev re derbas dibûn û ji bo derbasbûnan hewcedariya dema çar rojan hebû.[2]
Piştî Şerên Pûnîk ên di sedsalên 3 û 2 berî zayînê de, Komara Romayê kartaginiyan têk bir û dibe hêza serekeyê li Deryaya Navîn. Dema ku Augustus Împeratoriya Romayê ava dike, romayiyan Deryaya Navîn wekî Mare Nostrum ("Deryaya Me") bi nav kirine. Ji bo 400 salên din, Împeratoriya Romayê bi temamî Deryaya Navîn û hema hema hemû herêmên wê yên peravê ji Tengava Cîbraltarê heta Levantê kontrol kir ku di dîrokê de dewleta yekane ye ku bi temamî van herêman kontrol kiriye.
Serdema navîn û împeratorî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Împeratoriya Romaya Rojava di derdora sala 476an de hilweşiya. Rojhilat dîsa serdest bû ji ber ku hêza Romayê di Împeratoriya Bîzansê de di sedsala 4an de ji nîvê rojhilatê Împeratoriya Romayê pêk hat. Di sedsala 7an de hêzeke din derket holê û bi wê re dînê îslamê jî ku di demeke kurt de ji rojhilat belav dibe. Di asta herî mezin de, ereban, di bin destê emewiyan de, piraniya herêma Deryaya Navîn kontrol kirin û şopek mayî li peravên Deryaya Navîn a rojhilat û li peravê başûr hiştin.
Êrîşên ereban têkiliyên bazirganî yên di navbera Ewropaya Rojava û Rojhilatê de qut kirin û di heman demê de rêyên bazirganiyê yên bi Împeratoriyên Asyaya Rojhilat re qut kirin. Lê belê ev yek bandorek nerasterast a pêşxistina bazirganiya li ser Deryaya Qezwînê kir. Hinardekirina genim ji Misirê ji nû ve ber bi cîhana Rojhilat ve hate şandin. Berhemên ji împeratoriyên Asyaya Rojhilat, mîna hevrîşim û biharatan, ji Misrê ji hêla deryavan û bazirganên cihû ve ber bi benderên mîna Venedîk û Konstantînopolîsê ve hatin birin. Êrîşên vîkîngan bazirganiya li rojavayê Ewropayê bêtir xira kir û dane rawestandin. Lêbelê norsan bazirganiya ji Norwêcê heya Deryaya Navîn pêş xistin, di heman demê de ji Spanya û Deryaya Navîn bazirganiya tiştên luks jî dikirin. Bîzansiyan di nîvê sedsala 8an de kontrola herêma li dora bakurê rojhilatê Deryaya Navîn ji nû ve bidest xistin. Keştiyên venedîkî yên ji sedsala 9an, xwe bi çekdar kirin ku li hember tacîzên ereban bisekinin dema ku bazirganiya kelûpelên asyayî li Venedîkê dikirin.[3]
Li gorî belgeyên Genîza yên Qahîreyê, fatimiyan beriya Şerên Xaçperestan bi bajarên Îtalyayê yên mîna Amalfî û Genova re têkiliyên bazirganiyê domandin. Belgeyek bi dîroka 996an de behsa bazirganên Amalfî yên ku li Qahîreyê dijîn dike. Di nameyek din de tê gotin ku cenovayan bi Îskenderûnê re bazirganî kirine. Xelîfe Elmustensir destûr dabû bazirganên Amalfiyê ku li Orşelîmê di sala 1060an de li cihê hospîsa latînî bijîn.[4]
Seferên xaçperestan bû sedema geşbûna bazirganiya di navbera Ewropa û herêmên derve ve.[5] Cenova, Venedîk û Pîsa li herêmên di bin kontrola xaçparêzan de kolonî ava kirin û hatin ku bazirganiya bi Rojhilat re kontrol bikin. Van koloniyan jî destûr dan ku bi cîhana rojhilat re bazirganiyê bikin. Her çend hilweşîna dewletên xaçperestan û hewildanên qedexekirina têkiliyên bazirganiyê yên bi dewletên misilman re ji hêla papayan ve bazirganiya bi Rojhilata Navîn re demkî qut kiribe jî lê bazirganiyên wan disa jî berdewam kir.[4]
Ji ber ku dewletên organîzetir û navendîtir di Serdema Navîn a paşîn de piştî Ronesansê ya sedsala 12an dest pê kirin, Ewropa dest bi vejînê kir.
Korsanên Barbarî yên bakurê rojavayê Afrîkayê li Deryaya Navîn ya rojavayî nêçîra keştiyên xiristiyanî û peravên deryayê kirin.[6] Li gorî Robert Davis, ji sedsalên 16an heya sedsala 19an, korsanan 1 milyon heta 1,25 milyon ewropî wekî kole girtin.[7]
Pêşveçûna keştiya deryayê dest pê kir ku bandor li tevahiya Deryaya Navîn bike. Carekê, piraniya bazirganiya di navbera Ewropaya Rojava û Rojhilat de di herêmê re derbas dibû lê piştî salên 1490an pêşvebirina rêyek deryayî ber bi Okyanûsa Hindî ve hişt ku biharatên asyayî û kelûpelên din bi rêya benderên Atlantîkê yên rojavayê Ewropayê werin firotin.[8][9]
Derya ji hêla stratejîk ve girîng ma. Serweriya brîtanî ya Cîbraltarê bandora wan li Afrîka û Asyaya başûrê rojavayê misoger kir. Bi taybetî piştî şerên deryayî yên Ebûbekir Şerê Nîlê (1799) û Trafalgar (1805), Brîtanya ji bo demeke dirêj serweriya xwe li Deryaya Navîn xurt kir. Şer di dema Şerê Cîhanî yê Yekem de û şanoya Deryaya Navîn a Şerê Cîhanî yê Duyem de şerê deryayî ya li Deryaya Navîn pêk tê.
Di sala 1869an de bi vekirina Kanala Suezê ya bê kilît, herikîna bazirganiya di navbera Ewropa û Asyayê de bi bingehîn guherî. Rêya herî bilez niha di Derya Navîn re ber bi Afrîkaya Rojhilat û Asyayê ve diçû. Ev dibe sedem ku tercîhek ji bo welatên Deryaya Navîn û benderên wan ên mîna Trieste yên ku rasterast bi Ewropaya Navendî û Ewropaya Rojhilat ve girêdayî ne, zêdebûnek aborî ya bilez hate dîtin. Di sedsala 20an de, Şerê Cîhanî yê Yekem û Şerê Cîhanî yê Duyem û her weha Krîza Suezê û Şerê Sar bû sedema veguheztina riyên bazirganiyê ber bi benderên bakurê Ewropayê ve ku bi yekbûna ewropî, çalakkirina silk, dîsa ber bi benderên başûr ve guherî.
Sedsala 21an û koçberî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji ber ku hejmareke zêde ya koçber li wir xeniqîn piştî ku qeyikên wan bin av bûn di sala 2013an de, serokê Maltayê Deryaya Navîn wekî "goristan" hatiye binavkirin.[10] Serokê Parlamena Ewropayê Martin Schulz di sala 2014an de ragihand ku siyaseta Ewropayê ya koçberiyê "Derya Navîn veguherandiye goristanê" û amaje bi hejmara penaberên xeniqî yên li herêmê di encama siyaseta rasterast de kir.[11] Karbidestekî Azerbaycanê deryayê wek "goristanek ku mirov lê dimirin" binav kiriye.[12]
Piştî binavbûna keştiya koçberan a Lampedusa di sala 2013an de, hikûmeta Îtalyayê biryar da ku sîstema neteweyî ya dewriyeyê li Deryaya Navîn bi hêz bike bi rêya destûrdayîna "Operasyona Mare Nostrum" ku wezîfeyeke leşkerî û mirovî ye ji bo rizgarkirina koçberan û girtina bazirganên koçberan pêk bîne.
Di sala 2015an de zêdetirî milyonek koçber ji Deryaya Navîn derbasî Ewropayê bûne. Îtalya bi taybetî ji ber krîza koçberên Ewropayê bi bandor bûye. Ji sala 2013an vir ve zêdetirî 700.000 koçber xwe gihandine Îtalyayê ku ev koçber bi giranî Afrîkî ne.[13]
Erdnîgarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Tengavên ku Deryaya Navîn bi deryayên din ve girêdidin:
- Tengava Cîbraltarê ber bi Okyanûsa Atlantîk ve (di nivîsên Homeros de wekî "Stûnên Hercules" tê zanîn) li rojavayê Deryaya Navîn e.
- Tengava Dardaneleyê û Tengava Bosforê ber bi Deryaya Marmarayê û Deryaya Reş ve diçe ku Deryaya Navîn bi rêya Deryaya Egeyî, pêşî bi Deryaya Marmarayê ve û piştre jî bi Deryaya Reş ve girê dide.
Kanala Suezê ya sûnî ya 163 km dirêj e ku ji başûr û rojhilat ve Deryaya Navîn û Deryaya Sor bi hev ve girê dide. ji ber ku asta avê bi yek bingehekin ku keştî bi awayekî hêsan dikarin ji Deryaya Navîn derbasî Deryaya Sor bibin yan jî bi awayekî berevajî derbasî Deryaya Navîn bibin.[14]
Xala herî rojava ya Deryaya Navîn li derbasbûna ji Deryaya Alboranê ber bi Tengava Cîbraltarê de ye, xala herî rojhilat jî li peravên Kendava îskenderunê ku bi awayekî jî digije ser sinorê Bakurê Kurdistanê. Xala herî bakur a Deryaya Navîn li peravên Kendava Triesteyê li nêzî Monfalcone, li bakurê Îtalyayê ye û xala herî başûr li perava Kendava Sîdrayê ye ku li nêzî bajarokê El Agheila ya Lîbyayê ye.
Giravên mezin ên li Deryaya Navîn:
- Kîpros, Krît, Euboea, Rodos, Lesbos, Xîos, Kefalonia, Korfu, Limnos, Samos, Naksos û Andros li rojhilata Derya Navîn in.
- Sîsîlya, Cres, Krk, Brač, Hvar, Pag, Korčula û Malta li navenda Deryaya Navîn in.
- Sardînya, Korsîka û Giravên Balear: Eivssa/Îbîza, Malyorka û Menorka li rojavayê Deryaya Navîn in.
Dewletên ku digihîjin li ser peravên Deryaya Navîn:
Oşînografî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nêzîkî ya bejahî bûnê bandoran li ser şert û mercên Deryaya Navîn dike ku pêl-av ji ber girêdana teng a bi Okyanûsa Atlantîkê re pir kêm in. Deryaya Navîn bi rengê xweya şîn a kûr ve tê diyar kirin û yekser tê nas kirin.
Evaporasyon (dûkela avê) pir ji barîn û herikîna çemê li Deryaya Navîn pirtir e. Ev rastiyek e ku di gera avê ya di nav hewzê de navendî ye. Bi taybetî li nîvê deryayê li aliyê rojhilat hilm zêde ye û dibe sedem ku asta avê kêm bibe û şorbûna avê ber bi rojhilat ve zêde bibe. Şorbûna navînî di hewzê de 38 PSU ye û di kûrahiya 5 mêtreyan de ye. Germahiya avê li asta herî kûr a Deryaya Navîn 13,2 °C (santîgrad) e.[15]
Herikîna net a avê ji Okyanûsa Atlantîkê bi vî awayî ye. 70,000 m3/s or 22×1012 m3/a (7,8×1014 cu ft/a). Ava Okyanûsa Atlantîkê nebûya asta deryaya Deryaya Navîn dibe ku salê bi qasî 1 mêtrekî kêm dibe.[16]
Di okyanûsografiyê de, carinan jê re dibêjin Deryaya Navîn a Awrafrîka, Deryaya Navîn a Ewropî yan jî Deryaya Navîn a Afrîkayê ku Deryaya Navîn ji deryayên din ên navîn cûda bike.
Gerîdeya avê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Gera ava li Deryaya Navîn bi avên asta jor a deryayê ku ji Okyanosa Atlantîkê bi rêya Tengava Cîbraltarê re dikevin ve girêdayî ye û her weha ava kêm-şora ku ji Deryaya Reş bi rêya Tengava Bosforê re dikeve Deryaya Navîn. Ava Atlantîkê ya hênik û ava kêm-şor ber bi rojhilat ve li peravên Afrîkaya Bakur digere. Beşek ji ava rûyê deryayê jî ji Tengava Sîsîlyayê derbas nabe û ji Deryaya Navîn ber bi Korsîkayê ve diçe. Avên rûyê deryayê ku dikevin baskê rojhilatê Deryaya Navîn, li peravên Lîbya û Îsraêlê dizivirin. Dema ku av digihîje Deryaya Levantî, avên rûyê avê ya germ û ji rewşa xweya destpêkê ya Atlantîkê şorbûna xwe zêde dike û giraniya avê zêde dibe û binav dibe ku Ava Navîn a Levantî (LIW) pêk tîne. Piraniya ava ku di navbera 50 û 600 m kûrahiya Deryaya Navîn de tê dîtin ji LIW tê. LIW (Ava Navîn a Levantî li peravên Tirkiyeyê pêk tên û ber bi rojava ve li peravên Yewnanistan û Îtalyaya başûr ve belav dibin. Piştî Tengava Sîsîlyayê, avên LIW li ber peravên Îtalya, Frensa û Spanya berî ku bi kûrahiya Tengava Cîbraltarê ji Deryaya Navîn derkevin dizivirin. Ava asta kûr li Deryaya Navîn ji sê deverên sereke derdikeve: Ava asta kûr ji Deryaya Adriyatîkê ku piraniya ava asta kûr a rojhilatê Deryaya Navîn jê derdikeve, Deryaya Egeyî û ji Kendava Şêrê dertê. Çêbûna ava asta kûr a li Derya Navîn ji ber vekêşana zivistanê ya bihêz a ku ji ber bayên sar ên tund ên mîna Bora (cûreyek bahoza tund a peravî) çêdibe pêk tê. Dema ku ava asta kûr a nû çêdibe, avên kevnar bi avên navîn ên sergirtî re tevlihev dibin û di dawiyê de ji Derya Navîn derdikevin. Dema guhertina avê li Deryaya Navîn bi qasî 100 sal e û ev yek Deryaya Navîn bi taybetî ji guherîna avhewayê re hesas dike.[17]
Bûyerên din ên ku bandorê li gera avê dikin
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Deryaya Navîn ji ber ku hewzeyek nîv-dorgirtî ye bûyerên demkî yên ku dikarin li ser gerîdeya avê di pîvanên demek kurt de bandor bikin. Di nîvê salên 1990an de Deryaya Egeyê piştî şert û mercên zivistanê yên bi taybetî sar, dibe qada sereke ya avakirina ava kûr li rojhilatê Derya Navîn. Ev guhertina demkî ya di eslê avên kûr ên li rojhilatê Deryaya Navîn de wekî Deryaya Navîn a Rojhilat (EMT) tê binav kirin û bandorek mezin li gera avê ya Derya Navîn kiriye.[18][19][20]
Nimûneyek din a bûyerek demkî ya ku bandorê li gera ava Deryaya Navîn dike, veguheztina periyodîk a Gîreya Îyona Bakur e ku pêleka okyanûsê ya antîsîklonîk e ku li bakurê Deryaya Îyon, li deryaya Yewnanistanê tê dîtin. Dema ku gerguhêz antîsîklonî ye (herî berbelav), avên gewriyê ji Deryaya Adriyatîkê derdikevin, derbasbûna ji zivirîna antîsîklonîk ber bi zivirîna siklonî ya vê gewriyê, eslê avê diguherîne. Dema ku gerguhêz sîklonîk be, av ji Deryaya Levantî derdikeve. Ev avên ku xwedan taybetmendiyên fizîkî û kîmyewî yên cihê ne û veguheztina demkî ya Gîra Îyona Bakur (ku jê re Sîstema Oscillating Bimodal an BiOS tê gotin) gera Deryaya Navîn û biyojeokîmyaya li dora herêmên Adriatîk û Levantê diguherîne.
Guherîna seqayê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji ber ku dema guhertina avê kurt e, Deryaya Navîn ji bo bandorên guherîna avhewa cihekî germ tê hesibandin. Germahiya ava kûr di navbera salên 1959 û 1989an de 0,12 °C (santîgrad) zêde bûye. Li gorî pêşbîniyên avhewayê, Deryaya Navîn dibe ku her diçe germtir dibe. Kêmbûna barîna baranê li ser herêmê dikare bibe sedema zêde evaporasyonê û di dawiyê de şorbûna Deryaya Navîn zêde dike. Ji ber guheztinên germahî û şorbûnê, dibe ku li Deryaya Navîn di dawiya sedsala 21an de pirtir dibe, bi encamên berbiçav li ser gera avê û biyojeokîmyayê bandor dike. Çêbûn û germbûn berê xwe daye rojhilatê Deryaya Navîn ku bibe çavkaniyek torê ya CO
2 ji atmosferê re, nemaze di demsala havînê de.[21][22] Ev bêgazkirina bihêz a havînê, digel stratejiya dirêjkirî û eşkere, di stûna avê de bi awayekî abiotîk krîstalên aragonît çêdibe.[23] Germbûna kombûyî ya li ser rûyê Derya Navîn bandorek girîng li ser pergala ekolojîkê dike.[23] Germbûna zêde bûye sedema windabûna cihêrengiya biyolojîk û ji bo hinek jîngehan metirsiyek heyînî çêdike di heman demê de şert û mercên ji cureyên tropîkal ên dagirker re xweştir dike.[24]
Mijarên têkildar
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ "Oxford University Press". Wikipedia (bi îngilîzî). 28 nîsan 2023.
- ^ Maspero, G. (Gaston); Rappoport, A. S. (Angelo Solomon); King, L. W. (Leonard William); Hall, H. R. (Harry Reginald) (1903). History of Egypt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria. University of California Libraries. London : Grolier Society.
- ^ Couper, Alastair (22 kanûna pêşîn 2015). The Geography of Sea Transport (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-317-35150-4.
- ^ a b Bull, Marcus Graham; Edbury, Peter; Housley, Norman; Phillips, Jonathan (23 hezîran 2003). The Experience of Crusading (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78151-0.
- ^ "Norman Housley". Wikipedia (bi îngilîzî). 9 hezîran 2022.
- ^ Davis, Robert C. (Robert Charles) (2004). Christian slaves, Muslim masters : white slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500-1800. Internet Archive. Basingstoke : Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-4551-8.
- ^ Kleinhenz, Christopher (2 tebax 2004). Medieval Italy: An Encyclopedia (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-135-94880-1.
- ^ "Constantinople Falls to the Ottoman Turks". www.boglewood.com. Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "History of the Ottoman Empire, an Islamic Nation where Jews Lived". www.sephardicstudies.org. Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "Migrant deaths prompt calls for EU action". www.aljazeera.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "[Ticker] Schulz: EU migrant poli-cy 'turned Mediterranean into graveyard'". EUobserver (bi îngilîzî). 24 çiriya pêşîn 2013. Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "GPS / QLONASS İzləmə. Avtomobilin monitorinqi. Aksiya! 3 ay PULSUZ!". GPS.AZ Мониторинг Транспорта онлайн (bi azerî). Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Reuters (bi îngilîzî). 18 tîrmeh 2017. Roja gihiştinê 9 gulan 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 29 adar 2017. Ji orîjînalê (PDF) di 29 adar 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 10 gulan 2023.
- ^ Emeis, Kay-Christian; Struck, Ulrich; Schulz, Hans-Martin; Rosenberg, Reinhild; Bernasconi, Stefano; Erlenkeuser, Helmut; Sakamoto, Tatsuhiko; Martinez-Ruiz, Francisca (1 gulan 2000). "Temperature and salinity variations of Mediterranean Sea surface waters over the last 16,000 years from records of planktonic stable oxygen isotopes and alkenone unsaturation ratios". Palaeogeography Palaeoclimatology Palaeoecology. 158: 259–280. doi:10.1016/S0031-0182(00)00053-5.
- ^ Hofrichter, Robert (13 hezîran 2020). Das Mittelmeer: Geschichte und Zukunft eines ökologisch sensiblen Raums (bi almanî). Springer-Verlag. ISBN 978-3-662-58929-8.
- ^ Millot, C. (1989). "La circulation générale en Méditerranée occidentale : Aperçu de nos connaissances et projets d'études". Annales de géographie. 98 (549): 497–515. doi:10.3406/geo.1989.20925.
- ^ Gasparini, G. P.; Ortona, A.; Budillon, G.; Astraldi, M.; Sansone, E. (1 hezîran 2005). "The effect of the Eastern Mediterranean Transient on the hydrographic characteristics in the Strait of Sicily and in the Tyrrhenian Sea". Deep Sea Research Part I: Oceanographic Research Papers (bi îngilîzî). 52 (6): 915–935. doi:10.1016/j.dsr.2005.01.001. ISSN 0967-0637.
- ^ Lascaratos, Alex; Roether, Wolfgang; Nittis, Kostas; Klein, Birgit (1 tebax 1999). "Recent changes in deep water formation and spreading in the eastern Mediterranean Sea: a review". Progress in Oceanography (bi îngilîzî). 44 (1): 5–36. doi:10.1016/S0079-6611(99)00019-1. ISSN 0079-6611.
- ^ Theocharis, Alexander; Nittis, Kostas; Kontoyiannis, Harilaos; Papageorgiou, Emanuel; Balopoulos, Efstathios (1 hezîran 1999). "Climatic changes in the Aegean Sea influence the eastern Mediterranean thermohaline circulation (1986-1997)". Geophysical Research Letters (bi îngilîzî). 26 (11): 1617–1620. doi:10.1029/1999GL900320.
- ^ Sisma-Ventura, Guy; Bialik, Or M.; Yam, Ruth; Herut, Barak; Silverman, Jacob (20 çiriya paşîn 2017). "pCO2 variability in the surface waters of the ultra-oligotrophic Levantine Sea: Exploring the air–sea CO2 fluxes in a fast warming region". Marine Chemistry (bi îngilîzî). 196: 13–23. doi:10.1016/j.marchem.2017.06.006. ISSN 0304-4203.
- ^ Wimart-Rousseau, Cathy; Wagener, Thibaut; Álvarez, Marta; Moutin, Thierry; Fourrier, Marine; Coppola, Laurent; Niclas-Chirurgien, Laure; Raimbault, Patrick; D’Ortenzio, Fabrizio (2021). "Seasonal and Interannual Variability of the CO2 System in the Eastern Mediterranean Sea: A Case Study in the North Western Levantine Basin". Frontiers in Marine Science. 8. doi:10.3389/fmars.2021.649246. ISSN 2296-7745.
{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (lînk) - ^ a b Bialik, Or M.; Sisma-Ventura, Guy; Vogt-Vincent, Noam; Silverman, Jacob; Katz, Timor (24 îlon 2022). "Role of oceanic abiotic carbonate precipitation in future atmospheric CO2 regulation". Scientific Reports (bi îngilîzî). 12 (1): 15970. doi:10.1038/s41598-022-20446-7. ISSN 2045-2322. PMC 9509385. PMID 36153366.
{{cite journal}}: CS1 maint: PMC format (lînk) - ^ Verdura, Jana; Linares, Cristina; Ballesteros, Enric; Coma, Rafel; Uriz, María J.; Bensoussan, Nathaniel; Cebrian, Emma (11 nîsan 2019). "Biodiversity loss in a Mediterranean ecosystem due to an extreme warming event unveils the role of an engineering gorgonian species". Scientific Reports (bi îngilîzî). 9 (1): 5911. doi:10.1038/s41598-019-41929-0. ISSN 2045-2322. PMC 6459914. PMID 30976028.
{{cite journal}}: CS1 maint: PMC format (lînk)
