Kiszyniów
47°00′50″N 28°51′00″E/47,013889 28,850000 Widok na miasto | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Data założenia |
1436 | ||||
| Burmistrz | |||||
| Powierzchnia |
123 km² | ||||
| Populacja (2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
+373-22 | ||||
| Kod pocztowy |
MD20xx | ||||
| Tablice rejestracyjne |
C, CU, K | ||||
Położenie na mapie Mołdawii  | |||||
| 47°00′50″N 28°51′00″E/47,013889 28,850000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Kiszyniów (rum. Chișinău, cyryl. Кишинэу, wym. [kiʃiˈnəw]; ros. Кишинёв) – stolica i największe miasto Mołdawii, zamieszkiwane przez 665,5 tys. mieszkańców[2].
Miasto zajmuje powierzchnię 123 km², dzieli się na 5 sektorów: Centru, Botanica, Buiucani, Rîșcani, Ciocana.
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Jedną z wersji jest, że nazwa Chișinău pochodzi od starorumuńskich słów chișla („źródło”) i nouă („nowy”), ponieważ miasto zostało zbudowane wokół źródła. Obecnie źródło jest zlokalizowane przy skrzyżowaniu ulic Puszkina i Albișoara.
Według Stefana Ciobanu, rumuńskiego historyka, nazwa Chișinău powstała w ten sam sposób co nazwa miasta Chișineu-Criș w zachodniej Rumunii, niedaleko granicy z Węgrami. Jego węgierska nazwa to Kisjenő, od której pochodzi rumuńska nazwa. Nazwa Kisjenő pochodzi od słów kis „małe” i Jenő „plemię”, jednego z siedmiu węgierskich plemion, które wstąpiły do Kotliny Panońskiej w 896 i dały nazwę 21 osadom.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Kiszyniów założono w 1466 na terenie Hospodarstwa Mołdawskiego, które na przełomie XV i XVI wieku dostało się pod zwierzchnictwo Turcji jako państwo wasalne. Przez wiele lat miasto było stolicą żupy (rum. județul) Lăpușna. W 1812 Kiszyniów zaanektowała Rosja[3], czyniąc je stolicą guberni besarabskiej. W XIX wieku miasto przebudowano i unowocześniono z inicjatywy burmistrza Karla Szmidta[4] i pod kierunkiem architekta Aleksandra Bernardazziego; do dziś z tych czasów zachował się m.in. szachownicowy układ ulic w centrum[5]. W 1903 w Kiszyniowie miał miejsce jeden z największych w historii pogromów ludności żydowskiej, inspirowany przez prężnie działającą w carskiej Rosji czarną sotnię (Żydzi stanowili wówczas większość mieszkańców Kiszyniowa).
W 1917 r. w Kiszyniowie rozpoczęła pracę Rada Kraju, która ogłosiła 15 grudnia autonomię Mołdawii na obszarze Besarabii w granicach państwa rosyjskiego[6]. Równolegle w mieście powstały rady robotnicze i żołnierskie, w których na przełomie grudnia 1917 i stycznia 1918 przewagę zyskali bolszewicy. W nocy z 13 na 14 stycznia 1918 bolszewicy przeprowadzili zbrojny przewrót w Kiszyniowie i 19 stycznia wymusili na Radzie Kraju przerwanie prac, jednak po tygodniu zostali wyparci z miasta przez wkraczające, na prośbę Rady, interwencyjne wojska rumuńskie[7]. W marcu 1918 r. Rada Kraju pod naciskiem Rumunii przegłosowała przyłączenie Besarabii do Rumunii[8]. W rezultacie miasto po przeszło stu latach zostało ponownie zjednoczone z zachodnią Mołdawią, już w ramach powstałego w międzyczasie państwa rumuńskiego.
W 1940, na mocy ugody niemiecko-radzieckiej, Kiszyniów wraz z Besarabią został anektowany przez ZSRR. W tym samym roku została z Tyraspolu do Kiszyniowa przeniesiona stolica Mołdawii Radzieckiej. W czerwcu 1941, w wyniku agresji Niemiec i sojuszników, w tym Rumunii na ZSRR, Kiszyniów znalazł się po raz drugi w granicach Królestwa Rumunii. Wtedy przez miasto przetoczyła się kolejna fala pogromów ludności żydowskiej, eliminując niemal całkowicie Żydów z tła etnicznego miasta. W 1944 Armia Czerwona ponownie zajęła Besarabię, a Kiszyniów na powrót stał się stolicą Mołdawskiej SRR. Po rozwiązaniu ZSRR w 1991 Kiszyniów stał się stolicą niepodległej Republiki Mołdawii.
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Kiszyniów położony jest na nizinie w centrum kraju, w jednym z bardziej urodzajnych terenów (uprawa winorośli i innych owoców), nad rzeką Byk, prawym dopływem Dniestru. Kiszyniów jest jedną z najbardziej zielonych stolic Europy.
Kiszyniów leży w strefie klimatu kontynentalnego, charakteryzującego się gorącymi i suchymi latami oraz zimnymi i wietrznymi zimami. Temperatury w zimie często spadają poniżej 0 °C, ale rzadko spadają poniżej –10 °C. Latem średnia temperatura wynosi około 25 °C, ale czasami dochodzi do 35–40 °C w środku lata w centrum miasta. Mimo że opady i wilgotność w lecie są niskie, zdarzają się burze. Temperatury wiosną i jesienią wahają się w okolicach 16–24 °C. Opady w tym czasie są zwykle mniejsze niż w lecie i są częstsze, ale łagodniejsze.
Polityka i administracja
[edytuj | edytuj kod]
Kiszyniów jest zarządzany przez Radę Miasta i Burmistrza Miasta, wybierane raz na cztery lata. Obecnym burmistrzem Kiszyniowa jest Ion Ceban. Jego poprzednikiem był Ruslan Codreanu. Zgodnie z mołdawską konstytucją, Urecheanu – wybrany do parlamentu w 2005 – jako poseł nie mógł dalej sprawować stanowiska burmistrza Kiszyniowa i zrezygnował z poprzednio zajmowanej funkcji.
Podczas jego 11-letniej kadencji została odrestaurowana wieża soboru Narodzenia Pańskiego oraz nastąpiła poprawa w zakresie transportu publicznego. Uruchomiono również nowe linie trolejbusowe oraz wydłużono istniejące linie, w celu polepszenia połączeń pomiędzy dzielnicami.
Pierwszym burmistrzem Kiszyniowa był Angel Nour w 1817. W 1941 urząd został zniesiony. Po upadku komunizmu i przywróceniu urzędu w 1990 pierwszym demokratycznie wybranym burmistrzem został Nicolae Costin.
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Liczba ludności w poszczególnych latach[9]:
| 1959 | 1970 | 1971[3] | 1979 | 1989 | 2004 | 2014[1] | 2024[2] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 258 910 | 415 956 | 374 tys. | 589 140 | 770 948 | 712 218 | 674,5 tys. | 665,5 tys. |
Struktura etniczna miasta w 2004[10]:
- 67,6% – Mołdawianie*
- 13,9% – Rosjanie
- 8,3% – Ukraińcy
- 4,5% – Rumuni*
- 1,2% – Bułgarzy
- 0,9% – Gagauzi
- 1,6% – pozostałe narodowości
- 1,9% – możliwy błąd statystyczny
Dane oznaczone za pomocą * są trudne do zweryfikowania. Dla bliższego zapoznania się z problemem zobacz Mołdawianie a Rumuni w artykule Mołdawianie.
Kiszyniów jest jednym z najliczniejszych skupisk Polaków w Mołdawii.
Język
[edytuj | edytuj kod]Kiszyniów jest miastem dwujęzycznym. Większość mieszkańców posługuje się językiem rumuńskim i językiem rosyjskim. Większość napisów jest w języku rumuńskim.
Zabytki i atrakcje turystyczne
[edytuj | edytuj kod]
- Sobór Narodzenia Pańskiego z XIX wieku[3]
- cerkiew Opieki Matki Bożej z XVIII w. – najstarsza budowla w mieście[11]
- Sobór św. Teodory z Sihli z 1895 roku
- Sobór Wniebowstąpienia Pańskiego z 1830[12]
- Cerkiew św. Haralampiusza z 1836[13]
- Sobór Przemienienia Pańskiego z lat 1899–1902[14]
- Cerkiew św. Pantelejmona z lat 1887–1891[15]
- Cerkiew św. Włodzimierza z lat 1900[16]
- Monaster Ciuflea[17]
- Cerkiew św. Jerzego z 1819[18]
- Katedra rzymskokatolicka Opatrzności Bożej z 1840 roku
- Synagoga Chóralna z 1913 r.
- Synagoga szklarzy z 1910 r.
- ruiny kompleksu synagogi i przytułku z pocz. XX w.[19]
- bulwar Stefana Wielkiego
- domy z XIX wieku[3]
- łuk triumfalny[3]
- ogród zoologiczny
- Narodowe Muzeum Sztuki – budynek powstał w 1906 roku w stylu baroku wiedeńskiego[20]
- ratusz z przełomu XIX i XX w.[21]
- kompleks pomnikowy Wieczność (Complexul Memorial Eternitate) – powstały w 1975 roku monumentalny pomnik poległych z „wiecznym ogniem”, otoczony płaskorzeźbami poświęconymi Armii Czerwonej. W sąsiedztwie cmentarz żołnierzy radzieckich
- budynek gimnazjum żeńskiego Julii von Heyking z 1885 roku
- willa Aleksandra Mimiego
- budynek Cyrku z 1981 roku[22]
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]Kiszyniów jest najbardziej rozwiniętym gospodarczo miastem Mołdawii, jest też głównym węzłem transportowym. W Kiszyniowie rozwijają się głównie: przemysł spożywczy (liczne winiarnie), przetwórstwo warzyw i owoców, przemysł tytoniowy, tekstylny i materiałów budowlanych.
Transport
[edytuj | edytuj kod]Nieopodal Kiszyniowa, 13 km na południowy wschód, znajduje się międzynarodowy port lotniczy, który w 2012 r. obsłużył 1,22 mln pasażerów. Lotnisko zapewnia bezpośrednie połączenia z głównymi portami Europy oraz Rosji. Ponadto stacja kolejowa Chișinău stanowi węzeł na linii Stambuł – Moskwa.
Edukacja i kultura
[edytuj | edytuj kod]
Kiszyniów jest siedzibą 12 publicznych i 11 niepublicznych uczelni. Ponadto w Kiszyniowie mieszczą się liczne teatry, muzea i placówki kulturalne.
Sport
[edytuj | edytuj kod]W mieście swoją siedzibę ma założony w 1947 roku klub piłkarski Zimbru Kiszyniów, który domowe mecze rozgrywa na stadionie Zimbru. Siedzibę ma tu również klub piłkarski Dacia Kiszyniów. Przed wojną w Kiszyniowie istniały kluby piłkarskie takie jak Mihai Viteazul Kiszyniów czy Fulgerul CFR Kiszyniów.
Religia
[edytuj | edytuj kod]Kiszyniów jest siedzibą eparchii kiszyniowskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego; jej zwierzchnik stoi na czele całej Cerkwi mołdawskiej, uznającej zwierzchność Patriarchatu Moskiewskiego. Swoją siedzibę w Kiszyniowie ma również metropolia Besarabii Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego[23]. Kiszyniów jest siedzibą biskupa katolickiej diecezji kiszyniowskiej. W Kiszyniowie znajduje się również Biuro Oddziału nadzorujące działalność Świadków Jehowy w Mołdawii[24].
Osobistości
[edytuj | edytuj kod]Związani z Kiszyniowem
[edytuj | edytuj kod]- Dan Bălan – mołdawski piosenkarz
- Maria Cebotari – śpiewaczka operowa
- Eugenia Crușevan – pierwsza kobieta–adwokat Besarabii
- Antoni Demianowicz – polski zoolog, pszczelarz, profesor
- Iona Jakir – radziecki dowódca wojskowy
- Alexei Mateevici – mołdawski duchowny prawosławny i poeta
- Tadeusz Kossakowski – polski inżynier, „cichociemny”, generał dywizji Wojska Polskiego
- Vasile Stati – mołdawski językoznawca
- Cezary Szyszko – polski prawnik
Mieszkali w Kiszyniowie
[edytuj | edytuj kod]- Aleksandr Puszkin – rosyjski pisarz
- Constantin Negruzzi – rumuński poeta
- Lew Tołstoj – rosyjski pisarz
- Leonid Breżniew – radziecki polityk
- Anastasija Gołowina – pierwsza bułgarska kobieta–lekarz
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
-
Centrum miasta -
Pałac Republiki -
-
-
Pomnik Stefana III Wielkiego -
Park Stefana Wielkiego -
Północny dworzec autobusowy -
Dworzec kolejowy -
-
Opera -
Hotel Cosmos
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]
Akhisar, Turcja- Ankara, Turcja
Bukareszt, Rumunia
Erywań, Armenia- Eskişehir, Turcja
Greensboro, Stany Zjednoczone
Grenoble, Francja- Jassy, Rumunia
Kijów, Ukraina
Mannheim, Niemcy- Odessa, Ukraina
Patras, Grecja
Reggio nell’Emilia, Włochy- Sacramento, Stany Zjednoczone
Tbilisi, Gruzja
Tel Awiw-Jafa, Izrael
Wilno, Litwa
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Numărul populaţiei stabile al Republicii Moldova la 1 ianuarie 2014, în profil teritorial. National Bureau of Statistics of the Republic of Moldova. [dostęp 2015-01-21].
- ↑ a b Usually resident population, as of January 1 by Districts, Ages, Years, Areas and Sex [online], PxWeb [dostęp 2024-07-14] (ang.).
- ↑ a b c d e Encyklopedia Powszechna PWN. T. 2. G-M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 472.
- ↑ Городские истории: великий градоначальник Карл Шмидт / Locals [online], web.archive.org, 27 lipca 2014 [dostęp 2023-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2014-07-27].
- ↑ Marcin Wesołowski, Kiszyniów, stolica Mołdawii. Przewodnik wakacyjny [online], Wojażer, 18 czerwca 2017 [dostęp 2023-04-25] (pol.).
- ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 33.
- ↑ W. van Meurs, The Bessarabian Question in Communist Historiography. Nationalist and Communist Policy and History-Writing, Columbia University Press, New York 1994, s. 63–65.
- ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 35.
- ↑ 1. Population at the 1959, 1970, 1979, 1989 and 2004 censuses, by sex and area, in territorial aspect. National Bureau of Statistics of the Republic of Moldova. [dostęp 2015-01-21].
- ↑ 6. Population by main nationalities, in territorial aspect. National Bureau of Statistics of the Republic of Moldova. [dostęp 2015-01-21].
- ↑ Laura Ghenea, Biserica Măzărache, locul nașterii orașului Chișinău [online], CuzaNet [dostęp 2023-11-26] (rum.).
- ↑ Biserica „Înălţarea Domnului”- „Sfânta Vinere”, or. Chişinău [online], 31 października 2012 [dostęp 2016-09-17] (rum.).
- ↑ Biserica “Sf. Mucenic Haralmbie” din Chișinău [online], protopopiatchisinau.md [dostęp 2016-09-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-24].
- ↑ Catedrala ortodoxă Schimbarea la Faţă a Mântuitorului din oraşul Chişinău de la începuturi (1899–1902) şi până în anii pustiirii (1959-1962) [online], csf.md [dostęp 2016-09-11].
- ↑ Biserica “Sf. Mare Mucenic Pantelimon”, or. Chişinău [online], protopopiatchisinau.md [dostęp 2016-09-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-24].
- ↑ Biserica “Sf. Cneaz Vladimir”, or. Chișinău [online], protopopiatchisinau.md [dostęp 2016-09-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-24].
- ↑ Ce fac comunistii in biserica [online], zdg.md [dostęp 2016-09-11].
- ↑ Sf. Gheorghe, 4 (colţ str. A. Iancu) – Biserica Sf. Mare Mucenic Gheorghe [online], monument.sit.md [dostęp 2017-01-30] (rum.).
- ↑ Rabbi Ţirilson, 8–10 – Clădirea fostei sinagogi cu azil [online], monument.sit.md [dostęp 2017-07-13] (rum.).
- ↑ Chisinau.
- ↑ O istorie zbuciumată! Clădirea Primăriei Chișinău – de la edificiu rusesc, la sediul Consiliului Municipal, „Telegraph Moldova”, 5 marca 2018 [dostęp 2018-05-19] (rum.).
- ↑ Privind modificarea Registrului monumentelor Republicii Moldova ocrotite de stat, aprobat prin Hotărârea Parlamentului nr. 1531/1993 [online], Ministerul Justiției, 19 maja 2022 (rum.).
- ↑ Mitropolia Basarabiei. mitropoliabasarabiei.md. [dostęp 2017-02-26]. (rum.).
- ↑ Watchtower: Biuro Oddziału w Mołdawii. jw.org. [dostęp 2017-05-20].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Ilustracje dawnego Kiszyniowa
- Zdjęcia z Kiszyniowa, Zdjęcia nocne
- Kiszeniew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 112.
| Rejony | |
|---|---|
| Miasta wydzielone | |
| Regiony autonomiczne |
|
