Pleonazm

Pleonazm (z gr. πλεονασμός pleonasmos „nadmiar”), potocznie lub żartobliwie masło maślane – wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, zaliczane do redundantnych połączeń wyrazowych.

Charakterystyka pojęcia

W literaturze językoznawczej nie czyni się konsekwentnego rozróżnienia między terminami „pleonazm” i „tautologia”. Według niektórych klasyfikacji pleonazmami są wyłącznie połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jako przeciwstawne traktuje się wówczas tautologie, będące konstrukcjami o charakterze współrzędnym). Pozostali autorzy natomiast nie wprowadzają wyraźnego rozróżnienia między tymi określeniami . Określenia „pleonazm” i „tautologia” są znane także w nauce o literaturze, wchodząc w skład problematyki stylistycznej. Inne bliskoznaczne terminy to „battologia” i „perissologia”.

Niekiedy pleonazmy stosuje się celowo do konstrukcji figur retorycznych (np. najbielszy odcień bieli), dla osiągnięcia efektu humorystycznego  lub wzmocnienia siły ekspresji. Są spotykane w utworach literackich i typowe dla tradycji oralnych. Mogą być zamierzoną amplifikacją, wzbogacającą styl tekstu. Charakter pleonastyczny wykazują również niektóre wyrażenia języka codziennego; część z nich (np. mała dziewczynka) spotyka się z aprobatą ze strony normatywistów, z kolei inne są oceniane negatywnie.

Pleonazmy są typowym przedmiotem krytyki językowej na gruncie preskryptywnego podejścia do języka, a ich używanie bywa postrzegane w kategorii uchybienia stylistycznego. Częsta postawa językowa, która sprzeciwia się obecności pleonazmów i innych form nadmiarowości słownej, czasem uchodzi za naukowo bezpodstawną i została nazwana ideologią antyredundancji; pleonazmy to bowiem jeden z wielu przejawów redundancji w języku. Niektórzy polscy badacze nadają terminowi „pleonazm” węższy zakres znaczeniowy, rezerwując to miano dla redundancji krytykowanych i uważanych za niefortunne.

Zdarza się, że wyrażenie na pierwszy rzut oka pleonastyczne w rzeczywistości nie komunikuje nadmiarowych treści – na przykład jeśli z kontekstu wynika, że wypowiedź może dotyczyć zarówno polityka Lipca, jak i miesiąca, to wyrażenie mowa jest o miesiącu lipcu nie jest właściwym pleonazmem.

Mechanizmy powstawania

Pleonazmy czasami zawierają wyrazy pokrewne (np. tłusty tłuszcz), wyrazy obce, których zakresu semantycznego twórca wypowiedzi nie uświadamia sobie w pełni, przynajmniej w momencie mówienia (np. akwen wodny), lub powielone dodatkowym słowem znaczenia wynikające z użytej formy leksykalnej lub gramatycznej (np. ryzyko wystąpienia powikłań zamiast ryzyko powikłań).

Przykłady

W języku polskim

• cofać się do tyłu
• wracać z powrotem
• najbardziej optymalne
• równe połowy
• pełny komplet
• potencjalnie możliwy
• pozytywna aprobata
• akwen wodny
• fakt autentyczny
• demokracja ludowa
• wzajemna współpraca
• kopnąć nogą
• spadać w dół
• kontynuować dalej
• zabić na śmierć

W języku angielskim

• free gift
• plans for the future
• new innovation

Skrótowce

Formalnie pleonazmami są również niektóre wyrażenia skrótowcowe, na przykład te związane z techniką (artykuły AGD, pamięć RAM, dioda LED, płyta CD, komputer PC), prawem i administracją (numer NIP, podatek VAT, rejestr KRS) lub medycyną (wirus HIV). Zjawisko występowania tego rodzaju pleonazmów określa się żartobliwie jako RAS syndrome (Redundant Acronym Syndrome syndrome) . W praktyce takie połączenia są jednak powszechne i nie budzą zastrzeżeń środowisk zajmujących się poradnictwem językowym, gdyż brak poprzedzającego skrótowiec rzeczownika może prowadzić do niezręczności, między innymi z uwagi na trudności z odmianą skrótowca przez przypadki. W zdaniu:

Kopiowanie płyty CD do pamięci RAM sygnalizowane jest migotaniem diody LED.

brak owych rzeczowników prowadziłby do nienaturalnie brzmiącego:

Kopiowanie CD do RAM sygnalizowane jest migotaniem LED.

Niektóre skrótowce przyjęło się odmieniać przez przypadki (pojemność RAM-u, ujawnienie PIN-u, zakażenie HIV-em) – o wyborze między odmianą, jej brakiem lub zastosowaniem w danym kontekście pleonazmu decyduje uzus (zwyczaj językowy), w tym przypadku stopień leksykalizacji skrótowca. Obcojęzyczne skrótowce poprzedzone odpowiednimi rzeczownikami tworzą tak zwane pleonazmy pozorne, gdyż obcojęzyczna nazwa występująca w rozwinięciu skrótu nie jest ogólnie przyjętym leksemem języka docelowego – dlatego z przychylną oceną spotykają się określenia podatek VAT (słowo tax w skrótowcu VAT nie jest elementem języka polskiego, w którym jego odpowiednikiem jest słowo podatek), komputer PC i tym podobne.

Stosowalność odmiany skrótowców lub poprzedzanie ich odpowiednimi rzeczownikami może zależeć od kontekstu wypowiedzi i stopnia znajomości danego skrótowca w gronie jej adresatów. W kontekście dotyczącym medycyny, zwłaszcza w specjalistycznym artykule medycznym, poprzedzanie skrótowca HIV rzeczownikiem wirus może być uznane za niefortunne stylistycznie, jednak w kontekstach popularnonaukowych zastosowanie pleonazmu jest uzasadnione.

Zobacz też

• błąd leksykalny
• epitet tautologiczny
• błędne koło w definiowaniu
• oksymoron
• amfibolia
• ideologia zerowej redundancji

Bibliografia

• AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
• PetrP. Karlík PetrP., Pleonasmus, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
• TomT. McArthur TomT. (red.), The Oxford Companion to the English Language, Oxford–New York: Oxford University Press, 1992, ISBN 0-19-214183-X, OCLC 26441531  (ang.).
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, ISBN 83-04-029-94-4 .

Linki zewnętrzne

• Łukasz Rokicki: Pleonazmy i tautologie. 2011-09-05.