Đurađ Branković
| Đurađ Branković | |
|---|---|
|
| |
| Datum rođenja | oko 1377. |
| Mesto rođenja | verovatno Priština |
| Datum smrti | 24. decembar 1456. |
| Mesto smrti | Smederevski grad |
| Grob | nepoznato |
| Titula | despot Srbije |
| Period | 1427. — 1456. |
| Prethodnik | Stefan |
| Naslednik | Lazar |
| Poreklo | |
| Dinastija |  Brankovići
|
| Otac | Vuk |
| Majka | Mara |
| Porodica | |
| Supružnik | nepoznata Irina (Jerina) |
| Deca | Jelena Mara Grgur Stefan Lazar Katarina |
Đurađ Branković (rođ. 1377), poznat i kao Đurađ Smederevac, bio je srpski despot, drugi sin Vuka Brankovića i Mare, ćerke kneza Lazara. Nosio je ime po svecu (Đorđu Kapadojijskom), kao i njegov unuk Đorđe Branković, iako nisu imali isto prezime, već su se po imenima očeva prezivali jedan Vuković, a drugi Stefanović. Od vremena Mavra Orbinija (1601. godine), istorija njihovu porodicu naziva Brankovićima jer je tako lakše.
Đurađ je u početku bio na strani svog ujaka, despota Stefana. Posle bitke kod Angore (1402. godine), između njih je došlo do razlaza i sukoba. Gonjen od Stefana zbog svojih veza sa Turcima, Đurađ je pobegao sultanu Sulejmanu, nasledniku Bajazita, i sa turskom vojskom pošao protiv njega. Iz borbi koja je usledila na Kosovu (Gračanička bitka, 21.11. 1402.), Stefan je izašao kao pobednik. Otada je Đurađ vodio turkofilsku, a despot Stefan ugrofilsku politiku u Srbiji.
Posle smrti kneginje Milice (1405. godine), Đurđu se pridružio i mlađi Stefanov brat Vuk, koji je tražio za sebe pola države. Uz pomoć sultana Sulejmana, oni su postigli znatne uspehe i dobili južni deo Srbije. Kada se protiv sultana Sulejmana podigao njegov brat sultan Musa, Vuk Lazarević je poginuo od ruke Musinih ljudi, kažnjen radi izdaje (1410. godine), a Đurađ se, majčinim posredovanjem, kod njene najmlađe sestre princeze Olivere pomirio sa ujakom (1412. godine).
Kao zapovednik srpske vojske, Đurađ je rešio, u odlučnoj bici pod Vitošem (1413. godine), borbu između Muse i brata mu sultana Mehmeda I, napavši i pobedivši prvog.
Godinu dana posle toga (1414.), uzeo je za ženu Jerinu (Jecu) Kantakuzen. Jerina mu je bila druga žena, ime prve žene nije sačuvano (žena sa kojom je imao ćerku Jelenu i verovatno ćerku Maru), dok je Jerinom imao četiri sina i još jednu ćerku Katarinu.
Od 1422. do 1426. Đurađ se duže zadržavao u Zeti, gde je jedno vreme ratovao protiv Mlečana. 1426. godine se spominje njegov svečani doček u Dubrovniku. Te iste godine, na državnom saboru u Srebrnici kod Stragara, Đurađ je bio proglašen za naslednika despota Stefana. Ugarski kralj Žigmund Luksemburgški je sporazumom u Tati priznao Stefanovu volju, ali je zauzvrat tražio da mu se posle smrti Stefanove vrate Mačva sa Beogradom i grad Golubac.
Posle Stefanove smrti (18. jula 1427.), Đurađ je postao srpski despot. Izgubivši Beograd, on je podigao na Dunavu novi grad - Smederevo (zbog toga je nazvan Đurađ Smederevac), između 1427. i 1430. Golubački vojvoda Jeremija nije hteo predati svoj grad Mađarima, nego ga je dao Turcima.
Mađarski kralj je despotu Đurđu poklonio posede u tadašnjoj Mađarskoj, u kojima su se nalazila sledeća mesta: Zemun, Slankamen, Kupinik (Kupinovo) i Mitrovica (Sremska Mitrovica) u Sremu, Stari Bečej (Bečej), Kulpin, Čurug, Sveti Petar, Perlek, Peser i Petrovo Selo (Bačko Petrovo Selo) u Bačkoj, Bečej (Novi Bečej), Arač, Veliki Bečkerek (Zrenjanin) i Vršac u Banatu. Kao i njegov prethodnik, Stefan Lazarević, i despot Đurađ je na svoje posede u Mađarskoj naseljavao Srbe. Pored pomenutih poseda na području današnje Vojvodine, despot je dobio još mnoga mesta u drugim delovima tadašnje Ugarske. Zabeleženo je da je u Araču živeo despotov činovnik Brajan, a u Apatinu Nikola Peretić.
Nateran od strane Turaka, Đurađ je priznao, pored mađarske, i tursku vrhovnu vlast, i plaćao im je godišnje 50.000 dukata kao danak. Dugo je vodio politiku odanosti i prema Turcima i prema Mađarima. Njegova kćer, Mara, postala je žena sultana Murata II (1435.), a druga mu se kćer, Katarina, udala za grofa Ulriha III Celjskog, rođaka mađarskog kralja Sigismunda. Posle smrti Sigismundove (u decembru 1437.)Turci su pripremili veliki napad protiv Srbije i Mađarske. Gotovo cela Srbija, osim Novog Brda, je bila osvojena. Smederevo je zauzeto, 18 avgusta 1439 godine. Novo Brdo se održalo sve do 27. jula 1441. godine, zahvaljujući turskom rasporedu snaga prema Beogradu. Osmanlije ne napadaju Zetu, mada je bila deo srpske despotovine, dajući mogućnost sultanovom vazalu Stefanu Vukčiću Kosači – da umjesto njih obavi posao i prisajedini Zetu svom vojvodstvu.
U vreme okupacije Srbije i Đurđevog boravka u izgnanstvu u Zeti, njegova tetka princeza Olivera prenosila mu je tajne diplomatske poruke na relaciji Dubrovnik - Bar - Budva.
Đurađ je prvo potražio sklonište u Zeti. Nakon boravka u Mlecima (1440), ne uspevajući da od njih kupi grad Ulcinj, ponovo se vraća u Zetu, gde u svom utvrđenom gradu Baru boravi šest meseci. Kako su Turci raspisali ucenu za njegovu glavu, postaje nepoverljiv prema najbližim saradnicima. Iz tog razloga, izdavši na brzinu neke povelje gradu Budvi, 12. aprila 1444. godine - Đurađ se sklanja u Dubrovnik. Kroz tri dana saznaje da mu je sin Grgur završio u turskoj tamnici. U Dubrovniku 8. maja saznaje za osljepljivanje sinova Stefana i Grgura. Njihova sestra, sultanija Mara, nije uspela da spreči sultanovo delo. Kada je video svoje sinove lišene „zenica očnih“, Đurađ je najpre ridao i naricao, a zatim „jedva k sebi biv, naredi privesti mnoštvo Ismailćana. Sednuvši na zemlju reče isklati ih, dok sav ne ogreznu u krvi njihovoj“. Tako se o despotu Đurđu priča u žitiju njegovog unuka, Sv. Maksima (despota Đorđa Brankovića), i ta priča je trebalo da naljuti srpske ratnike protiv Turaka. U Dubrovniku Đurđa zatiče i vest o padu Novog Brda. Ne želeći da na Dubrovčane navlači bes Turaka, mjesec dana kasnije (25. aprila 1441) otići će u Ugarsku.
Odmah posle pada Smedereva i velikog dela despotovine pod Turke, zapretila je opasnost i despotovim posedima u Mađarskoj. Kada je na mađarski presto došao kralj Vladislav Posmrče, oduzeo je od despota mnoga imanja i poklonio ih svojim pristalicama jer je despot podržavao svog rođaka Ulriha Celjskog.
Za to vreme Stefan Vukčić Kosača je pripremao svoj pohod na Zetu. Ova je akcija zaposedanja Zete trajala je od početka septembra do kraja novembra 1441. godine. Bosanski vojvoda u Gornjoj Zeti zauzima krajeve oko Morače, grad Soko (kod sela Štitara u blizini Cetinja) i Medun. U Donjoj Zeti, Stefan kreće na grad Bar. Osvaja ga, predajom od 20. septembra 1441. godine. Raspolažući velikim novčanim sredstvima, despot je uspeo da popravi svoj položaj u Mađarskoj i da prikupi veliku vojsku. Istovremeno, posredstvom kardinala Cezarinija, formirana je Liga protiv Turaka. Na čelu Lige su bili poljsko-mađarski kralj, Vladislav Posmrče, Janoš Hunjadi (Sibinjanin Janko) i despot Đurađ. Oni su sa velikom vojskom provalili 1443. godine u Tursku i pobedonosno došli sve do Sofije. To je bila takozvana Duga Vojna. Hrišćanska pobeda je uzbunila čitav Balkan. Turci su, našavši se u neprilici, ponudili mir. Zahvaljujući posredovanju sultanije Mare i despota Đurđa, mir je bio sklopljen u Segedinu 1444. godine. Na osnovu ovog mira, despot je dobio natrag svoju državu, sa 24 grada, uključujući Novo Brdo, Golubac i Kruševac, a 22.8. 1444. je ponovo ušao u Smederevo.
Mađari su brzo narušili ugovor sa Turcima, dok je Đurađ ostao veran sklopivši separativni mir. U novom ratnom pohodu, Mađari su bili loše sreće: bili su potučeni, a sam kralj Vladislav je poginuo u bici kod Varne (10.11. 1444.). Zbog toga su odnosi između despota i Mađara zahladili. Despot je želeo da zavede red u zemlji i da izleči rane od prošlih ratova. Đurađ nije uspeo da povrati celu Zetu, koju su u vreme propasti Srbije delom zaposeli Mlečići, a delom herceg Stefan Vukčić. Zbog toga je despot 1448. godine ratovao sa Mlečićima i kao polusaveznika dobio Skenderbega, ali u tim borbama nije imao sreće, isto kao ni u Bosni, gde je želeo da se dočepa bogate Srebrenice.
U borbama Mađara i Turaka (1448. godine), despot nije učestvovao. Štaviše, despot je posle Hunjadijevog poraza na Kosovu (17.-19.10.) (Drugi Kosovski Boj) istog uhvatio i zatvorio, terajući ga da mu plati štetu nanesenu od strane Mađara srpskom stanovništvu, prilikom njihovog prolaska kroz Srbiju. Posle prihvaćene obaveze i mnogih obećanja od mađarskog sabora, Hunjadi je pušten na slobodu (na Božić 1448. godine).
Odnosi između Srbije i Ugarske su posle toga postali mnogo gori. Sam papa je oslobodio Mađare od datih obaveza, kao iznuđenih u nevolji. Odnosi su postali nešto bolji posle dolaska na presto sultana Mehmeda II Osvajača (1451.), koji je od početka bio prijateljski raspoložen prema Đurđu. Sultan je vratio Srbiji Toplicu i Glubočicu, a bosanski kralj Srebrenicu. Posredstvom despota Đurđa, došlo je do mira između Mađara i Turaka, a Hunjadijev sin, Matija, veren je sa despotovom unukom, Jelisavetom.
Prilikom osvajanja Carigrada (1453. godine), učestvovala je i jedna jedinica srpske vojske, koju je despot poslao, budući da je bio turski vazal. Posle pada Vizantije, sultan je, iznenada, 1454. godine, krenuo protiv Srbije, pod izgovorom da Đurađ održava veze sa Mađarima i da neuredno plaća danak. Despotu su u ovoj borbi pomogli Mađari, potisnuvši Turke iz Srbije. Međutim, 1455. godine je počela nova turska ofanziva. Novo Brdo, kao i cela Južna Srbija su pali u ruke sultanu. Despot je ponovo otišao u Ugarsku, a takođe i u Beč, da traži pomoć. Prilikom povratka, u decembru 1455. godine, je kod Kupinova od strane Mađara napadnut, ranjen (Izgubio tri prsta desne ruke) i zarobljen, a pušten je i oslobođen nametnutih mu obaveza tek na posredstvo kralja Vladislava.
Da bi sprečio stvaranje nove lige, sultan je ponudio Đurđu mir (1456. godine), ustupajući mu delove Srbije severno od Kruševca. Međutim, Turci su iste godine preko Srbije sa velikom vojskom krenuli na Mađare. Despot je prešao u Bečkerek (Zrenjanin), a njegova vojska je junački odbila sultana kod Smedereva. I turska opsada Beograda se završila neuspehom. Te zime (24.12. 1456.), završio je despot svoj život; sahranjen je u Krivoj Reci ispod Rudnika.
Ceo svoj dugi vek (živeo je preko osamdeset godina), Đurađ je proveo u ratnim okršajima, pa je, godinu dana pred smrt, izgubio tri prsta na desnoj ruci braneći se mačem od konjanika zapovednika Beograda, Mihaila Silađija (Svilojevića iz starih srpskih letopisa i narodnih pesama). Taj „trpenija venac“ primio je „v približenih žitija koncu“ (kad se približio kraj života). Rana mu, izgleda, nikako nije mogla da zaraste i od nje je i umro.
Bio je nesrećan čovek i toga je bio svestan. Franjevcu Jovanu Kapistranu (1385-1456), koji ga je nagovarao da ostavi veru predaka, odgovorio je: „Narod moj veruje da sam mudar, mada sreće nemam. A ti sad tražiš od mene da učinim nešto po čemu bi moj narod pomisliti mogao, da sam u starosti pameću pomeo“. Oglašavan od Mađara i od zapadnjaka za izdajicu, zbog svog držanja u doba kosovske bitke iz 1448. godine, „smiderski gospodin“ Đurađ je od Jurija Barakovića (u „Vili Slovinki“, 1613.), stavljen u pakao, u „srce zemlje“, u „donju propast“. Legendu o izdajstvu prihvatilo je, na neobjašnjiv način, naše narodno predanje, ali je nju vezalo za Đurđevog oca, Vuka Brankovića, i za kosovsku bitku iz 1389. god.
O Đurđu nije stvoren kult, pa prema tome nema biografije ni crkvenih pesama njemu posvećenih. U staroj srpskoj književnosti sačuvana su dva spisa o tome kako je Đurađ 1453. godine preneo mošti apostola Luke u Smederevo. Pisci su savremenici toga očajničkog pokušaja despota — davljenika da spase sebe i svoju despotovinu, a mošti su slamka za koju se on hvata. Nad mrtvim telom despotovim nepoznati smederevski besednik držao je krajem decembra 1456. godine posmrtni govor, koji dolazi među najlepše i najpotresnije stare srpske tekstove.
Imao je nesumnjivo najburniji život od svih srpskih vladara i postao je jedna od najtragičnijih ličnosti srpske istorije. Lik despota Đurđa postoji na njegovoj povelji svetogorskom manastiru Esfigmenu iz 1429. godine. Prikazana je cela porodica despota Đurđa.
- Nikola Giljen, Olivera Šaranović, Sonja Jovićević Jov, Princeza Olivera, zaboravljena srpska Kneginja, Beograd 2009, ISBN 978-86-912875-0-4 (Princessa Olivera, zabыtaя serbskaя knяginя ISBN 978-86-912875-1-1, Princess Olivera, a forgotten Serbian Heroine ISBN 978-86-912875-2-8).
- Nikola Giljen, Olivera Šaranović, Sonja Jovićević Jov, Kneginja Olivera, put ružama posut, Beograd 2010, ISBN 978-86-912875-3-5 (Die Fürstin Olivera, mit Rosen bestreuter Weg ISBN 978-86-912875-4-2).
- Narodna enciklopedija 1927. godine, Branković Đurađ (članak Vladimira Ćorovića).
- Đorđe Sp. Radojičić, Ded i unuk (LMS (Letopis Matice srpske), knj. 190).
- Č. Mijatović, Despot Đurađ Branković, I—II (1880 do 1882).
- J. Radonić, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj polovini 15 veka (1905).
- Dr Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, Novi Sad, 1929.
- Povelja srpskog despota Đurđa Brankovića iz 1430. manastir svetog Pavla, Sveta gora (en)
- Željko Fajfrić: Sveta loza Brankovića, elektronsko izdanje knjige iz 1999. (sh)
- Potomci Jerine i Đurđa Brankovića Arhivirano 2017-10-14 na Wayback Machine-u (en)
- Vladimir Đorović: Despot Đurađ Branković Arhivirano 2009-02-12 na Wayback Machine-u (sh)
- Momčilo Spremić: Despot Đurađ Branković i njegovo doba, prikaz knjige Arhivirano 2010-04-18 na Wayback Machine-u (sh)
- Đurađ Branković, biografija, novac i portret (en)
- Poklon Đurđa Brankovića manastiru Svetog Pavla 1413. (en)
- Novac iz vremena Đurđa Brankovića, fotografije, informacije (en)
- Istorijska biblioteka:Sporazum u Tati
- Vitezovi reda Zmaja Arhivirano 2012-04-13 na Wayback Machine-u
| Prethodnik: Stefan Lazarević |
Despot Srbije (1427 — 1456) |
Nasljednik: Lazar Branković |