Carbonio
El carbonio el xe l'ełemento chìmego de ła tabeła periòdica dei ełementi che el ga come sìnboło C e come nùmero atòmego 6. El xe n'ełemento no-metàłico, co quatro ełetroni de vałénsa. L'àtomo de carbonio inte i conposti co altri ełementi o co sè steso el pol prexentarse inte na de łe tre forme de ibridixasion cognosue (secondo ła teoria dei orbitałi atòmeghi LCAO): sp³,sp² e sp respetivamente. Co ste qua el carbonio el xe bon de coordenar respetivamente altri 4,3 e 2 àtomi co àngołi de łigame visini a 109,5° , 120° e 180°. Secondo, daspò, ła simetria de łe autofunsion mołecolari conplesive de łe copie de àtomi che łe tol parte inte el łigame, se gavarà łigami sìngołi, dopi o tripli.
El carbonio el xe inportante par paréce raxon. Ła sóe desferénti forme (ałòtropi) łe tol drénto algune de łe sostanse più mołexine (grafite) e na de łe più dure (diamante) cognosude dal'omo. Daspò, el ga na granda tendénsa a far łigami chìmeghi co altri àtomi łixièri, infrà i cuałi el carbonio steso, e łe sóe pìcołe dimension eło fa bon de formar łigami mùltipli (propietà che ła vien ciamada desmalusogenia). Ste propietà qua łe permete l'existénsa de 10 miłióni de conposti del carbonio. I conposti de carbonio i forma łe baxe de tuta ła vita su ła Tera e'l siclo carbonio-azoto el fornise parte del'energia prodota dal sol e da altre stéłe.
El carbonio no'l xe stà creà 'tel Big Bang par via del fato che ghe xe bixogno de na tripla cołixion de partexełe alfa (nùclei de ełio) par èser prodoto. L'universo, ai prinsipi, el se ga slargà e sfredà in manièra masa vełose perché sta roba ła capitase. El xe, in ogni modo, prodoto indrénto łe stéle che łe trasforma i nùclei de elio in carbonio traverso el proceso triplo alfa.
El carbonio el xe na componénte vital de tuti i sistemi vivénti cognosùi e sénsa de eło ła vita come ła cognosémo no ła existeria. El prinsipal uxo comercial del carbonio el xe in forma de idrocarburi, prinsipalmente conbustìbiłi fòsiłi, gas metan e petrołio. El petrołio el xe doperà dal'industria petrolchìmega par produr, infrà i altri, benzina, gasołio e cherosene inte łe rafinarie, traverso un proceso de distiłasion. El petrołio el fornise el material de baxe par paréce sostanse sintèteghe che łe vien ciamae tute insieme plàsteghe. Ła grafite ła vien doperada par far lapis, mentre i diamanti, che i xe presióxi e bełi da véder, in xogełaria. Na pìcoła persentual de petrołio ła vien mesa insieme al fero par crear l'asal, n'altra più alta (2%) ła dà ła ghixa.
I conposti inorgànisi più inportanti del carbonio i xe l'anidride carbònica (CO2), monòsido de carbonio (CO) e tuti i carbonati (CO3--), bicarbonati (HCO3-) e cianuri (CN-). In maxoransa (miga CO, parò) sti qua i ga nùmero de osidasion +4.
I conposti orgànisi i xe ła vèra particołarità del carbonio, xà a partir dall'infinìo nùmaro de conbinasion posìbiłi. El carbonio e pol formar caéne de mołècołe (come i połìmeri) e anca anełi (come el benzene).
El carbonio el ga dó ixòtopi stàbiłi, disponìbiłi in natura: 12C (98,89%) e 13C (1,11%). Dai quei stàbiłi de dódexe e trèdexe, el riva daspò a nùclei co anca sédexe partexełe. El 12C el xe inportante, miga soło par ła frequénsa, ma anca perché el vien doperà par definir ła mołe. Ła prexensa del 14C (radiocarbonio) ła perméte de stabiłir l'età de un material orgànico e'l xe stà spéso uxà in archeołogia.
Bibliografia
[canbia | canbia el còdaxe]- Francesco Neve. Carbonio. Breve storia di un materiale del futuro. Roma, Aracne editrice, 2008. ISBN 978-88-548-1650-3.
Altri progeti
[canbia | canbia el còdaxe]
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Carbonio
el detien schemi gràfeghi so
| > | 1 I A |
2 II A |
3 III B |
4 IV B |
5 V B |
6 VI B |
7 VII B |
8 VIII B |
9 VIII B |
10 VIII B |
11 I B |
12 II B |
13 III A |
14 IV A |
15 V A |
16 VI A |
17 VII A |
18 VIII A | |
| V | |||||||||||||||||||
| 1 | 1 H |
2 He | |||||||||||||||||
| 2 | 3 Li |
4 Be |
5 B |
6 C |
7 N |
8 O |
9 F |
10 Ne | |||||||||||
| 3 | 11 Na |
12 Mg |
13 Al |
14 Si |
15 P |
16 S |
17 Cl |
18 Ar | |||||||||||
| 4 | 19 K |
20 Ca |
21 Sc |
22 Ti |
23 V |
24 Cr |
25 Mn |
26 Fe |
27 Co |
28 Ni |
29 Cu |
30 Zn |
31 Ga |
32 Ge |
33 As |
34 Se |
35 Br |
36 Kr | |
| 5 | 37 Rb |
38 Sr |
39 Y |
40 Zr |
41 Nb |
42 Mo |
43 Tc |
44 Ru |
45 Rh |
46 Pd |
47 Ag |
48 Cd |
49 In |
50 Sn |
51 Sb |
52 Te |
53 I |
54 Xe | |
| 6 | 55 Cs |
56 Ba |
* |
72 Hf |
73 Ta |
74 W |
75 Re |
76 Os |
77 Ir |
78 Pt |
79 Au |
80 Hg |
81 Tl |
82 Pb |
83 Bi |
84 Po |
85 At |
86 Rn | |
| 7 | 87 Fr |
88 Ra |
** |
104 Rf |
105 Db |
106 Sg |
107 Bh |
108 Hs |
109 Mt |
110 Ds |
111 Rg |
112 Cn |
113 Nh |
114 Fl |
115 Mc |
116 Lv |
117 Ts |
118 Og | |
| * Lantànidi | 57 La |
58 Ce |
59 Pr |
60 Nd |
61 Pm |
62 Sm |
63 Eu |
64 Gd |
65 Tb |
66 Dy |
67 Ho |
68 Er |
69 Tm |
70 Yb |
71 Lu | ||||
| ** Atìnidi | 89 Ac |
90 Th |
91 Pa |
92 U |
93 Np |
94 Pu |
95 Am |
96 Cm |
97 Bk |
98 Cf |
99 Es |
100 Fm |
101 Md |
102 No |
103 Lr | ||||
| Metałi alcałini | Metałi alcałino-teroxi | Lantànidi | Atìnidi | Metałi de transision |
| Metałi del bloco p | Semimetałi | No-metałi | Ałògeni | Gas nòbiłi |
| Controło de autorità | LCCN (EN) sh85020090 · GND (DE) 4164538-8 · BNF (FR) cb11976417k (data) · BNE (ES) XX526055 (data) · NDL (EN, JA) 00572686 |
|---|