Język rumuński

limba română

Obszar	Rumunia, Mołdawia, Bułgaria, Kanada, USA, Rosja, Serbia, Ukraina, Węgry, Izrael i inne
Liczba mówiących	22,5 miliona
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki romańskie Języki wschodnioromańskie Język rumuński
Status oficjalny
język urzędowy	Rumunia, Mołdawia, Wojwodina (Serbia), jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Organ regulujący	Academia Română
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	ro
ISO 639-2	rum/ron
ISO 639-3	ron
IETF	ro
Glottolog	roma1327
Ethnologue	ron
GOST 7.75–97	рум 565
WALS	rom
SIL	RUM
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku rumuńskim Słownik języka rumuńskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język rumuński, sporadycznie dakorumuński (rum. română [roˈmɨ.nə]) – język z bałkańskiej gałęzi języków romańskich, którym posługuje się około 22,5 mln osób, zamieszkujących przede wszystkim Rumunię i Mołdawię, przyległe regiony Bułgarii, Serbii i Ukrainę, a także, w wyniku migracji w XXI wieku, Hiszpanię i Włochy. Mniejsze społeczności rumuńskojęzyczne znajdują się ponadto w innych krajach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Ma status języka urzędowego w Rumunii, Mołdawii, Wojwodinie (autonomicznej prowincji Serbii), a także w nieuznawanym Naddniestrzu oraz, na poziomie międzynarodowym, w Unii Europejskiej.

Język rumuński wywodzi się ze wschodnich wariantów łaciny ludowej, używanych na północ od tzw. linii Jirečka. Od pozostałych języków bałkańsko-romańskich oddzielił się po X wieku. Występuje w nim warstwa słownictwa substratowego o nieokreślonym, najprawdopodobniej trackim lub dackim pochodzeniu. W okresie średniowiecznym, w wyniku przyjęcia bułgarskich wzorów organizacji kościelnej i państwowej, w języku rumuńskim pojawiły się zapożyczenia południowosłowiańskie, a w kolejnych wiekach także tureckie, węgierskie, greckie, niemieckie, łacińskie i zachodnioromańskie. Najstarszym zachowanym dokumentem w języku rumuńskim jest list kupca Neacșu Lupu do Johannesa Benkera z 1521. Do 1860 roku rumuńszczyznę zapisywano cyrylicą. W 1862, po krótkim okresie przejściowym, wprowadzono alfabet łaciński, który, z pewnymi modyfikacjami, pozostaje w użyciu do dziś.

Rumuński jest językiem fleksyjnym o umiarkowanie rozbudowanej morfologii. Podobnie jak inne języki wschodnioromańskie i niektóre dialekty franko-prowansalskie, zachował szczątki odmiany rzeczownika przez przypadki. Znacznym redukcjom uległ system odmiany czasownika, gdzie wiele form zanikło, a nowe peryfrazy uległy gramatykalizacji relatywnie późno. Wytworzyła się kategoria określoności – oznaczane są zarówno frazy określone, jak i nieokreślone. Bazowym szykiem wyrazów w zdaniu jest podmiot-orzeczenie-dopełnienie. Język posiada siedem fonemów samogłoskowych, trzy dyftongi, oraz 22 fonemy spółgłoskowe.

Klasyfikacja i zbliżone języki

Język rumuński należy do rodziny języków romańskich, do jej wschodniej podgrupy . Wszystkie języki romańskie wywodzą się z wernakularnych odmian mówionej łaciny. Najbliżej z nim spokrewnione są pozostałe języki bałkańsko-romańskie: arumuński i meglenicki, używane w Albanii, Grecji i Macedonii Północnej, oraz istrorumuński, którym mówi się w chorwackiej części Istrii.

Mimo geograficznej izolacji, rumuńszczyzna nie wymyka się problemom związanym z dalszą klasyfikacją języków romańskich. W zakresie rozwoju wokalicznego wykazuje wiele wspólnego z południowymi odmianami neapolitańskimi, w których krótkie łacińskie Ŭ zlało się ze swoim długim odpowiednikiem Ū, a nie z Ō, jak w pozostałych językach zachodnich. Paralele w rozwoju wykazuje przede wszystkim z wymarłym dalmatyńskim, a także z pozostałymi językami wschodnioromańskimi, rozumianymi w ujęciu linii Massa-Senigallia (sycylijski, neapolitański, dialekty środkowowłoskie, toskański, standardowy włoski): liczba mnoga tworzona jest poprzez dodanie lub wymianę samogłoski, spółgłoski zwarto-wybuchowe /p t k/ nie ulegają lenicji w pozycji międzysamogłoskowej, rezultatem palatalizacji łacińskich /k g/ przed samogłoskami przednimi są afrykaty /t͡ʃ d͡ʒ/. Pod względem rozwoju składni i leksyki rumuński stanowi wraz z językami iberoromańskimi (hiszpański, portugalski, galicyjski, asturleoński) grupę peryferyjną  – nie wykształcił się w nim rodzajnik partytywny ani nieokreślone zaimki przysłowne, składnia pozwala na podwójne oznaczenie dopełnienia i tworzenie złożonych struktur klityk, w słownictwie preferowane są określenia, które nie zachowały się w centralnych regionach. Jednocześnie, rozwój systemu fleksyjnego z zachowaniem do dziś opozycji między formami przypadka rzeczownika, gramatykalizacją tzw. genus alternans, i przesunięciami w zakresie fleksji czasownikowej, jest typowy tylko dla języków bałkańsko-romańskich. Rumuński nie wykazuje pełnej wzajemnej zrozumiałości z innymi językami romańskimi .

Rumuńszczyzna wykazuje także wiele wspólnych cech z innymi językami używanymi na Bałkanach – językiem albańskim, wschodnimi językami południowosłowiańskimi (bułgarski, macedoński, dialekty torlackie), greckim, odmianami języka tureckiego używanymi w Europie, oraz bałkańskimi odmianami języka romskiego – z którymi tworzy tzw. bałkańską ligę językową. Zależności i podobieństwa pomiędzy językami ligi bałkańskiej są asymetryczne i wynikają z ich wzajemnego oddziaływania na siebie.

Dystrybucja geograficzna i status

Zasięg języka rumuńskiego na świecie

Znajomość języka rumuńskiego w krajach południowo-wschodniej części Unii Europejskiej oraz Mołdawii i serbskiej Wojwodinie

Rumuński jest używany w Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii, Serbii, ale istnieją duże społeczności rumuńskojęzyczne w Kanadzie, USA, Niemczech, Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Polsce i Grecji, głównie dzięki migracjom po I i II wojnie światowej. Również upadek bloku komunistycznego i żelaznej kurtyny spowodowały falę migracji, zwłaszcza do krajów o kulturze romańskiej.

Rumunia

Według konstytucji Rumunii z roku 1991, rumuński jest urzędowym językiem państwa. Używa się go w oficjalnych wydawnictwach rządowych, systemie edukacji oraz w prawnie ważnych umowach i kontraktach. Również reklamy muszą zostać przetłumaczone na język rumuński przed publikacją bądź emisją.

Institutul Limbii Române, założony przez rumuńskie Ministerstwo Edukacji, promuje język rumuński i wspiera ludzi chcących się go nauczyć, współpracując z departamentem Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. Rumunów za Granicą.

Mołdawia

Dialekt języka rumuńskiego używany w Mołdawii został nazwany językiem mołdawskim przez radzieckich i późniejszych mołdawskich przywódców, ale językoznawcy nie uznają go za odrębny język. Dodatkowo parlament Mołdawii uznał w ustawie z 3 marca 2023 język mołdawski za tożsamy z rumuńskim.

Według spisu ludności z roku 2004, 16,5% (558 508) z całkowitej liczby mieszkańców Mołdawii wybrało rumuński jako język ojczysty. 60% (2 029 847) natomiast wybrało mołdawski. Liczby te zmieniają się jednak w zależności od obszaru – 40% mieszkańców terenów zurbanizowanych wybrało rumuński. Tylko co siódmy mieszkaniec wsi udzielił takiej odpowiedzi.

Wojwodina

Ósmy artykuł konstytucji Serbii wymaga, żeby język serbski/serbochorwacki oraz cyrylica były używane w urzędach i instytucjach, podczas gdy transkrypcja łacińska – w sytuacjach ustalonych przez inne prawa. Klauzula w artykule 8.2 precyzyjnie określa, że w regionach Serbii zamieszkanych przez mniejszości narodowe, języki tych mniejszości mogą być używane jako urzędowe w takich samych sytuacjach, jak zapis łaciński.

Artykuł 6 statutu Autonomicznego Regionu Wojwodiny określa, że oprócz języka serbskiego, urzędowymi językami prowincji są węgierski, słowacki, rumuński oraz rusiński.

Język oraz alfabet rumuński są w oficjalnym użyciu w ośmiu miastach: Alibunar, Bela Crkva, Žitište, Zrenjanin, Kovačica, Kovin, Plandište i Sečanj. Rumuński jest używany również w kilkunastu miejscowościach gminy Vršac.

W spisie ludności z roku 2002 1,5% mieszkańców Wojwodiny wybrało rumuński jako język ojczysty.

Alfabet

Alfabet rumuński składa się z następujących znaków: A, a (a); Ă, ă (ă); Â, â (â din a); B, b (be), C, c (ce); D, d (de), E, e (e); F, f (fe / ef); G, g (ghe / ge); H, h (ha / haş); I, i (i); Î, î (î din i); J, j (je), K, k (ka de la kilogram), L, l (le / el); M, m (me / em); N, n (ne / en); O, o (o); P, p (pe); R, r (re / er); S, s (se / es); Ș ș (șe); T, t (te); Ț ț (țe); U, u (u); V, v (ve); X, x (ics); Z, z (ze / zet).

Wymowa

Litera	Wymowa (IPA)	Przykład
A a	/a/	aur – złoto
Ă ă	/ə/	apă – woda
 â	/ɨ/	România – Rumunia
B b	/b/	bere – piwo
C c
	/k/	clei – klej
	przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʧ/	ceva – coś; ciudat – dziwny
D d	/d/	drum – droga
E e
	/e/	tren – pociąg
	/je/	el – on
	/e̯/	leac – lekarstwo
F f	/f/	frig – zimno
G g
	/g/	glas – głos
	przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʤ/	ger – mróz; ginere – zięć
H h	/h/	hamal – tragarz
I i
	/i/	intrare – wejście
	w sąsiedztwie samogłoski, oraz na początku wyrazu: /j/	fier – żelazo; ieri – wczoraj
	koniec wyrazu: /ʲ/	București – Bukareszt
Î î	/ɨ/	în – w
J j	/ʒ/	etaj – piętro
K k	/k/	używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
L l	/l/	lac – jezioro
M m	/m/	formular – forma
N n	/n/	munte – góra
O o
	/o/	om – człowiek
	/o̯/	oaie – owca
P p	/p/	pod – most
R r	/r/	rută – droga
S s	/s/	soare – słońce
Ș ș	/ʃ/	școală – szkoła
T t	/t/	trup – ciało
Ț ț	/ʦ/	țel – cel
U u	/u/	universitate – uniwersytet
V v	/v/	vapor – statek
W w	/v/	używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
X x	/ks/	excursie – wycieczka
Z z	/z/	zahăr – cukier

Alfabet rumuński opiera się na alfabecie łacińskim, zawiera również pięć dodatkowych liter. Dawniej istniało aż 12 dodatkowych znaków, stopniowo jednak usuwano je w reformach pisowni.

Gramatyka

Istnieje pięć przypadków: mianownik (nominativ), dopełniacz (genitiv), celownik (dativ), biernik (acuzativ), wołacz (vocativ).

Czasownik

Podobnie jak we wszystkich językach romańskich, również w rumuńskim czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby oraz strony. Standardowy szyk zdania to SVO. Rumuńskie czasowniki podzielone są na cztery grupy koniugacyjne – przynależność czasownika do takiej grupy zależy od końcówki bezokolicznika. Podział na koniugacje jest tylko zwyczajowy, gdyż w obrębie danej grupy istnieje kilka wzorów odmiany.

• pierwsza koniugacja: czasowniki zakończone na –a, jak a da (dać), a cânta (śpiewać), oraz na niedyftongizowane –ea, jak a crea (tworzyć)
• druga koniugacja: czasowniki zakończone na dyftongizowane –ea, jak a putea (móc), a cădea (upadać)
• trzecia koniugacja: czasowniki zakończone na –e, jak a vinde (sprzedawać), a crede (wierzyć)
• czwarta koniugacja: czasowniki zakończone na –i oraz –î, jak a veni (przychodzić), a urî (nienawidzić)

Zobacz też

• rumuńska cyrylica
• Wikipedia rumuńskojęzyczna

Bibliografia

• TiT. Alkire TiT., CarolC. Rosen CarolC., Romance Languages: A Historical Introduction, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-52-171784-7 . Brak numerów stron w książce
• DeliaD. Bentley DeliaD., Francesco MariaF.M. Ciconte Francesco MariaF.M., Copular and existential constructions, [w:] AdamA. Ledgeway, MartinM. Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 847–862, ISBN 978-0199677108 .
• GeorgG. Bossong GeorgG., Classifications, [w:] AdamA. Ledgeway, MartinM. Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 63–72, ISBN 978-0199677108 .
• IoanaI. Chitoran IoanaI., The Phonology of Romanian: A Constraint-Based Approach, Berlin: De Gruyter Mouton, 2002, ISBN 978-3110167665 . Brak numerów stron w książce
• AlexandruA. Ciorănescu AlexandruA., Dicționarul etimologic român, San Cristóbal de la Laguna: Universidad de la Laguna, 1958–1966 .strona główna serwisu
• DanaD. Cojocaru DanaD., Romanian Grammar, Durham: The Center for Slavic, Eurasian and East European Studies, 2003 . Brak numerów stron w książce
• Gabriela PanăG.P. Dindelegan Gabriela PanăG.P., The Direct Object, [w:] Gabriela PanăG.P. Dindelegan (red.), The Grammar of Romanian, Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 125–143, ISBN 978-0-19-965592-2 .
• BridgetB. Drinka BridgetB. (red.), The Core and Peripheral Features of the Romance Languages, Cambridge Approaches to Language Contact, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 169–219, DOI: 10.1017/9781139027694.009, ISBN 978-1-139-02769-4 [dostęp 2023-01-26] .
• Steven N.S.N. Dworkin Steven N.S.N., Lexical stability and shared lexicon, [w:] AdamA. Ledgeway, MartinM. Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 577-, ISBN 978-0199677108 .
• CharlotteCh. Gooskens CharlotteCh. i inni, Mutual intelligibility between closely related languages in Europe, „International Journal of Multilingualism”, 15 (2), 2018, s. 169–193, DOI: 10.1080/14790718.2017.1350185, ISSN 1479-0718 [dostęp 2023-01-26] .
• MartinM. Harris MartinM., NigelN. Vincent NigelN., The Romance Languages, Oxford: Oxford University Press, 1988, ISBN 978-0-19-520829-0 . Brak numerów stron w książce
• JózsefJ. Herman JózsefJ., Vulgar Latin, State College: The Pennsylvania State University Press, 1997, ISBN 0-271-02000-8 . Brak numerów stron w książce
• MicheleM. Loporcaro MicheleM., Syllable, segment and prosody, [w:] MartinM. Maiden, John CharlesJ.Ch. Smith, AdamA. Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013a, s. 50–108, ISBN 978-0521800723 .
• MicheleM. Loporcaro MicheleM., Phonological processes, [w:] MartinM. Maiden, John CharlesJ.Ch. Smith, AdamA. Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013b, s. 50–108, ISBN 978-0521800723 .
• MartinM. Maiden MartinM., Morphological persistence, [w:] MartinM. Maiden, John CharlesJ.Ch. Smith, AdamA. Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013, s. 155–215, ISBN 978-0521800723 .
• MartinM. Maiden MartinM., Romanian, Istro-Romanian, Megleno-Romanian, and Aromanian, [w:] AdamA. Ledgeway, MartinM. Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 91–125, ISBN 978-0199677108 .
• GrahamG. Mallinson GrahamG., Oana UțăO.U. Bărbulescu Oana UțăO.U., Romanian, [w:] BernardB. Comrie (red.), The World’s Major Languages, Abingdon-on-Thames: Routledge, 2018, s. 260–276, ISBN 978-1-13-818482-4 .
• Olga MišeskaO.M. Tomić Olga MišeskaO.M., Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features, Dordrecht: Springer, 2010, ISBN 978-90-481-7135-4 .
• Peter R.P.R. Petrucci Peter R.P.R., Slavic Features in the History of Rumanian, Monachium: Lincom, 1999, ISBN 978-3-895-86599-2 . Brak numerów stron w książce
• AlexandruA. Philippide AlexandruA., Istoria limbii române, Bukareszt: Polirom, 2011, ISBN 978-973-46-1892-7 . Brak numerów stron w książce
• LoriL. Repetti LoriL., Palatalization, [w:] AdamA. Ledgeway, MartinM. Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 658–668, ISBN 978-0199677108 .
• Romanian [online], Ethnologue [dostęp 2023-01-24] .

Linki zewnętrzne

• Lucian Boia o języku rumuńskim. tpr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-01)].
• Academia Română – organ standaryzacyjny języka rumuńskiego
• Duży słownik angielsko-rumuński i rumuńsko-angielski oraz koniugator czasowników
• Ethnologue