Abstract

Shaddādids, founded as a Dvin-based dynasty in 948 and making Ganja their capital later, continued their rule in three branches including Ani with the arrival of Sultan Alp Arslan in the region. Although Ganja Shaddādids collapsed in 1088, the Ani branch continued their existence until 1200. Bringing a great part of the Caucasus under control, the Shaddādids stemmed the influx of Christian Georgians and Armenians in the north to the south and eastern Anatolia in particular. Due to their policies in the region, even Ganja, the capital, was besieged by the Byzantine army. Today's northeastern Turkey, southern Georgia, all of Armenia and Nakhchivan, and a large part of Azerbaijan was under Shaddadid rule.

Although Shaddadid emirs who engaged in construction work in the lands they ruled had important buildings constructed such as mosque, masjid, bridge, bath, fortress, city wall, bastion and palace, very few of them have survived to the present day. While the majority of inscriptions on these works are written in Arabic, there are also those written in Persian and Armenian.

A publication on the Shaddadid inscriptions was introduced in the "International Symposium on Monuments of Nakhchivan and Eastern Anatolia" held in Nakhchivan on [11][12] This study addresses other inscriptions except the decree in Ani and the Deştadem Fortress inscription presented in Nakhchivan. Islamic and non-Islamic inscriptions in religious and military architecture, mostly in Ani, are explained in detail.

Keywords: Shaddadids, Ani, Ganja, Dvin, Inscription.

Giriş

Şeddadiler Arran ve Azerbaycan mıntıkasına IX.-XIII. yy arasında hakim olan bir beyliktir. Başlangıçta Dvin, sonrasında Gence ve en sonunda da Ani'yi ele geçiren Şeddadiler geniş bir alana yayıldılar. Dvin, Gence ve Ani Şeddadileri olmak üzere 3 kola ayrılmışlardır (Fot.1 Gerek arazi gerekse literatürde yapılan tarama sonucunda Şeddadilerle bağlantılı olarak askeri mimariye ait 5 adet, 2 adedi kilise 4 tanesi camiye ait toplam 6 adet dini mimariye, 4 adet mezar taşı, 1 adet ferman ve 1 tane de kırık parça olmak üzere toplamda 17 adet kitabe tespit edilmiştir.

ŞEDDADİ KİTABELERİ

Askeri Yapılar 1-Gence Şehir Kapısı Kitabesi

Orijinalinde Gence Şehri'nin kapılarında birisine ait iken; 1139 yılında vuku bulan bir deprem sonucu ağır hasar gören Gence Şehri'ne saldıran Gürcü Kralı II. Dimitri tarafından yerinden alınarak Kutais Şehri'ndeki kendisi tarafından yaptırılan Gelati Manastırı'na getirilmiştir 3 . (Fot. 2) Kapı, manastır bünyesindeki II. David'in mezarı olarak adlandırılan kare planlı bir binanın duvar yüzeyine yerleştirilmiştir. Dikey yerleştirilmiş demir levhaların iri başlı mıh çakılı 7 adet yatay kuşakla birleştirilmesinden meydana getirilmiştir. En alttaki levhalar ile mıh başlarının çoğunluğu kaybolmuştur. Yanlarda ise boydan boya dikey uzanan sade birer kuşak görülmektedir (Fot.3) Demir malzeme üzerine kabartma tekniğindeki Kûfi hatla Arapça olarak yazılmıştır. Yer yer tahribata uğrayan kitabenin bazı parçaları mevcut değildir. 8 satırdan ibaret kitabe ortadan iki kısma ayrılmıştır. Gerek alttan ve üstten gerekse ortadan iri başlı mıh çakılı bir kuşakla sınırlandırılmıştır. Alttaki kısım iki yandan iri kabaralarla sınırlandırılmıştır. Bu kabaralarda alt ve üstte ikişerden dört küçük kabara ile kuşatılmıştır (Fot. 4).

Kitabenin Okunuşu

Kitabenin Metni

Kitabenin Metni Marr, Raskopki v Ani v 1904godu, 1906, Izviestiia Imperatorskoi Akademii Komissii, 18, (Saint Petersburg, 1906, 93. 32 Khachatryan,Korpus Arabskih Nadpisey Armenii,56. 33 Marr, Raskopki v Ani v 1904godu, 1906Kırzıoğlu, "Selçuklular'ın Anı'yı Fethi", resim 14;Khachatryan, Korpus Arabskih Nadpisey Armenii, 56. Köy Borçalı Bölgesi'nde yer almaktadır. Kitabe eski Gürcü diliyle yazılmıştır. Kitabe hakkında Brosset bilgi vermektedir. Tarih zikredilmeyen kitabede Fadlun oğlu el-Melik tarafından bir kilisenin yaptırıldığı anlatılmaktadır. Brosset, el-Melik'in Hıristiyanlığı seçen Şeddadi ailesinden birisi olduğunu kabul etmektedir 34 .

Kitabenin Metni

Kitabedeki metin Sultan -emir gibi yöneticiler için kullanılan sıfatlardan birisidir. Aynı form, süsleme ve ifade yine Ani'deki Menuçehr Camii kitabesinde de bulunmaktadır.

2-Ani Orta Kapının Batısındaki Burcun İnşa Kitabesi

Ani Şehri'nin en zayıf noktası olan ve bu nedenle çifte surlarla takviye edilen kuzey surları üzerinde yer almaktadır. Burcun üst kısmındaki kitabe orijinal yerinde olup, burcun tahkimatını arttırmak için sonradan gerçekleştirilen restorasyonlar neticesinde bir niş içerisinde kalmış gibi gözükmektedir. Kitabe hakkında ilk bilgi verenlerden birisi de M. N. Khanikoff'tur 6 (Fot. 6-7-8).

Kitabe 1.16X0.72 m. ölçülerinde 7 olup dikdörtgen bir forma sahiptir. Koyu renkli tüf taşı üzerine kabartma tekniğinde kûfi hatla Arapça olarak yazılmıştır. Dıştan bir çerçeve içine alınan kitabe dört satırdan oluşmaktadır. Satırlar arasında cetvel bulunmamaktadır. Kufi hatlı olması nedeniyle ‫ال)‬ ‫ل‬ ‫(ا‬ gibi dikey harflerin uç kısımları ok ucu biçimindedir. Ayrıca fazla olmamakla birlikte harf aralarında bütünlüğü sağlamak için rumiler göze çarpmaktadır (Fot. 9-10) 15 .

4-Ani'nin Kuzeybatısındaki Burcun İnşa Kitabesi

Ani'nin ana savunma sistemini oluşturan kuzeydeki surların batısındaki burçlardan bir tanesinde Ermenice yazılmış bir kitabe yer almaktadır. ).

Kitabenin Metni

Çiçekli kufi hatlı Arapça kitabe kabartma tekniğindedir. Satırın üst kısmında kıvrık dal, palmet ve rumiler yer almaktadır. Kufi hatlı olması nedeniyle ‫ال)‬ ‫ل‬ ‫(ا‬ gibi dikey harflerin uç kısımları ok ucu biçimindedir.

) ‫خ‬ ‫ح‬ ‫ج‬ ‫(ك‬ gibi harflerin uç kısımları yukarı doğru yarım daire biçiminde şekillendirilmiş olup uçları bir rumi ile sonlanmaktadır.

Kitabenin hemen altında Ermenice bir kitabe üst tarafından ise İlhanlı Sultanı Ebu Said Bahadır Han'ın yarlığı yer almaktadır. Bu kitabelerde mevcut değildir (Fot. 17).

1848 yılında camiyi inceleyen Khanikof, sağlam kaldığı kadarıyla kitabeyi kayıt altına almıştır 20 (Fot. 16). 19 Kraçkovskaya-Kraçkovskiy, "İz Arabskoy Epigrafiki v Ani", Nadpis na Meçeti Manuçehra, XLV Akademiku N. Ya. Marru, 1935, Fig. 3, 695; Khachatryan,Korpus Arabskih Nadpisey Armenii,53. 20 Khanykof, "Excursion a Ani, en 1848", 138; Khanykov, "Voyage A Ani", 415; Alishan, Shirak teghagrutʿiwn Patkeratsʿoytsʿ, 56. 21 Kraçkovskaya-Kraçkovskiy, "İz Arabskoy Epigrafiki v Ani", Fig. 3, 687. 22 24 Blair bu kısmı "el-maşrik ve'l-magrib" şeklinde okurken, A. Khachatryan ise ilgili kısmı "Seyyidu Muluk'l-Umem mevaliyi'l-arab ve'l-acem meliku'l-maşrik ve'l-magrib" biçiminde tamamlamıştır.

Şeddadi Emirlerinden II. Ebul Esvar (118-1124)'ın oğullarından birisi de IV. Fadlun (1125-1130) olup Fadl'ın kardeşlerinden bir tanesi Hıristiyan olmuştur 35 .

Kitabenin Okunuşu 1-Dünya evinden ahret evine göç etti

3-İsimsiz ve Tarihsiz I. Şahide

Günümüzde nerede olduğu belli olmayan şahide ilk olarak Khachatryan tarafından bilim dünyasına tanıtılmıştır. Taş malzeme üzerine oyma tarzında Arapça celî sülüs hatla yazılmıştır. Kitabe, dikdörtgen formdaki şahidenin dörtkenarında ince bir kuşak halinde düzenlenmiştir. Ancak orta kısmı bırakılan şahidenin kenarlarına doğru ince bir kademelenme yapılarak kitabeye geçilmektedir 47 (Fot. 28 63 . Kars Müzesi'nde muhafaza edilmektedir. Tek parça kesme taş malzeme üzerine kabartma tekniğinde Arapça yazılan kitabe Kufi hatlıdır. Harflerin üst kısmında Rumili bir kıvrık dal yer almaktadır. ‫)ج(‬ harfinin üst uç kısmı rumi biçimindedir.

2-Ani Menuçehr Camii Minare Kitabesi

Minarenin batı cephesinin üst kısmında yer almaktadır. Koyu renkli düzgün kesme taş malzemeli zemine beyaz renkte düzgün taş malzemeden kakma tekniğinde yapılmıştır. Arapça celî sülüs karakterde tek satırdan oluşmaktadır. İlk harf olan (‫')ا‬in uzunluğu 0.52 m. olup 25 Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, I. Cilt, (İstanbul, 1953), 363. 26 Fahrettin Kırzıoğlu, Selçuklular'ın Anı'yı Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri, Selçuklu Araştırmaları Dergisi 1970, II, (Ankara), 1971 Kırzıoğlu,Ani Şehri Tarihi,55. 28 Hüseynî, Ahbarü'd-Devleti's-Selçukiyye, çev. Necati Lügal (Ankara, 1999), s. 50;Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, (İstanbul, 1997), 202. uzaklardan dikkati çekmektedir. ‫(س)‬ harfinin üzerinde ise kırmızı renkli taş malzemeden "lale"ye benzer bir motif yer almaktadır (Fot. 21).

2-Ani St. P'rkitch Kilisesi Kitabesi

Kilise Ani'nin kuzeydoğusunda olup 1036 yılında Prens Ebu'l Garib Pehluvani tarafından yaptırılmıştır. Kilise dıştan çokgen planlıdır. Halaskar Kilisesi olarak da bilinen yapı tam yarısından itibaren yıkık durumdadır 36 (Fot. 25).

Yapının cephelerinde toplam beş adet Ermenice kitabe bulunmaktadır. Bu kitabelerden birisi de kilise kapısının batısındaki 12. Kemerin yüzeyinde yer almaktadır (Fot. 26 "Dünya evinden ahret evine göç etti. ….. Alaeddin………"

Mikdad Pehlivan yöre halk tarafından sahabe olarak kabul edilmektedir 44 . Kırzıoğlu türbenin Şeddadi emirlerinden birisine ait olabileceğini de söylemektedir 45 .

2-İbn-i Rahim Sandukası

Sanduka taş malzemeden olup yan ve ön yüzünde kitabeler yer almaktadır. Arapça celî sülüs hatla kazıma tekniğinde yazılmıştır. Yan yüzdeki kitabe alt ve üstten bir çizgi ile sınırlandırılmış tek satırdan ibarettir. Ön yüzdeki kitabe ise dört yönden kazıma tekniğinde bir çerçeve içine alınmış iki satırdan oluşmaktadır.

Khachatryan sandukayı XII.-XIII. yy tarihlendirmektedir 46 (Fot. 27).

Sandukanın Yan Yüzünde

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 64 :

Büyük Selçuklu öncesi ve çağında Kafkasların büyük bir kısmında hâkimiyet kuran Şeddadiler, yönettikleri topraklarda da imar faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Gerek doğal felaketler, gerekse istila ve yağma gibi insan kaynaklı etmenler nedeniyle eserlerin çok azı günümüze gelebilmiştir. İmar faaliyetleri çerçevesinde inşa ettikleri eserlere ait kitabelerin tespiti ve değerlendirilmesinin yapıldığı bu çalışmada varılan sonuçlar şunlardır:

Kitabeler en çok Ani'de bulunmaktadır. Gence ve Deştadem Kalelerine ait birer kitabe mevcuttur. Ayrıca Borçalı Bölgesi'nde de bir kitabe daha vardır. Kitabeler çoğunlukla savunma yapıları olan kale ve burçların inşa edilmesi hakkındadır. Taş malzeme üzerine yazılan erken dönem kitabelerinde satırlar bir bütün halinde değerlendirilmiş olup dıştan bir kartuş içine alınmıştır. Satır aralarında cetvel bulunmamaktadır. İstif yönünden harflerin arasında boşluk olmaması için rumi/palmet gibi bitkisel karakterli süslemelere yer verilmiştir. Ani Orta Kapının batısındaki burç kitabesindeki harflerin birbirine çok yakın olacak şekilde istiflenmiş ve bu durum kitabenin okunmasını zorlaştırmıştır.

Kitabeler bulundukları yer itibariyle farklı formda düzenlenmiştir. Burç yada kapı üzerindeki kitabelerde peşpeşe sıralanan satırlar söz konusu iken; Menuçehr Camisi'nde ise tüm cephe boyunca devam eden tek satırlık bir kitabe dikkati çekmektedir. Diyarbakır Ulu Cami maksurelerinin avlu cephelerinde ve minare gövdesinde boydan boya devam eden tek satırlık kufi kitabeler bol miktarda bulunmaktadır (Fot. 32).

Ani Menuçehr Camii kitabesi ile kitabe parçası çiçekli kufi şeklindedir. Her iki kitabede gerek metin, gerek hat ve gerekse süsleme bakımından birbirinin aynısıdır. Ancak kitabe paçası diğerine nazaran daha küçük boyutlarda olup bir başka yapıya ait olmalıdır. 64 11-12 Mayıs 2015 tarihinde Nahçıvan'da düzenlenen "Nahçıvan ve Doğu Anadolu Abideleri Uluslarası Sempozyumun"da anlatılan "Şeddadi Kitabeleri" isimli tebliğin değerlendirme ve sonuç kısmı alınarak genişletilmiş bir şekilde burada yeniden kullanılmıştır. Bkz.: Erdal, "Şeddadi Kitabeleri:" 486-488. 65 Brosset,Les Ruines D'Ani,59;Alishan,Shirak teghagrutʿiwn Patkeratsʿoytsʿ,s. 41;Basmadjian,"Les Inscriptions Arméniennes D'Ani",60. Her iki kitabedeki kufi yazılar bitkisel bir zemin üzerindedir. Kıvrık dal, rumi ve palmetler bu süslemenin motiflerindendir. Dikey harflerin uçları ok ucu şeklindedir.

Benzer kitabe formlarını Ahlat Meydan Mezarlığı'nda görmek mümkündür (Fot. 33).