Tomatte

Tomatte
Rype tomattn an de plante
Taxonomische indêlienge
Domein: Eukaryootn Ryk: Plantae (Plantn) Stamme: Embryophyta (Landplantn) Klasse: Spermatopsida (Zoadplantn) Orde: Solanales Familie: Solanaceae (Nachtschoafamilie) Geslacht: Solanum (Nachtschoa)
Sorte
Solanum lycopersicum Linnaeus, 1753

Tomattn (Solanum lycopersicum) is e sôorte groonsel die an tomatteplantn groeit. An tomattn rype zyn, en ze e typische rounde vorme en rôo kleur, ol bestoan z'oek in e masse aar vormn en kleurn. 't Is e sôorte uut de familie van de nachtschoan, woa dan oek patattn en auberginn ounder volln.

Uutzicht

Tomatteplante in bloei

Verschillige sôortn tomattn up de mart

De tomattn die in West-Europa 't mêest ekwikt zyn, zyn de geweune vlêestomattn, die round en rôod zyn. De plantn zyn groene, de bloemtjes zyn gilf.

Êentige aar vormn die vôornkommn:

• Trostomattn: groein in trossn en zyn e bitje klinder of geweune vlêestomattn
• Prumetomattn: langwerpige tomattn die vele in Zuud-Amerika ekwikt zyn
• Aperitieftomatjes: styve klêne tomatjes, mêestol eetn voun vôorgerecht
• Gilve & oranje tomattn: gilf of oranje van kleur
• Groene tomattn: vele gebruukt in Zuud- en Middn-Amerika, gin vergif

Ôorsproung

Tomattn kommn van ôorsproung van in de Andes in Zuud-Amerika. Doa zyn z'ol ekwikt van round 't joar 0 deur de platselikke indioann. Van doaruut zyn ze verspreid no Middn-Amerika en 't is doa dan de Spanjoardn z'en lêern kenn, ol woarn ze toune nog vele klinder en gilf van kleur. Êest wos 't ier e sierplante, tout an de Italioanders en de menschn van de Provence round 1750 deure krêegn dan ze tomattn egliek kustn upeetn.

De noame zoudt uut 't Nahuatl kommn, en Azteeksche toale, van 't wôord (xi)tomatl.

Kwêek

In kwêkeryen groein tomattn nie in de ground, mor up stêenwulle en in serrn. Ze zyn mêestol ol etrokkn an ze nog groene zyn.

Menschn thuus zettn nunder tomattn mêestol wel geweune in de ground in nunder serre, naasn e stok. Dat is edoan voun dervôorn te zorn dan de tomattn nie up de ground liggn. Naasn ieder plante steekn de mêeste menschn e bloempot voun woater te geevn. Tomattn kunn oek buutn groein, mo doa go nunder vel idder scheurn, zeker a 't vele rint.

Gebruuk

Tomattn zyn nu styf vele gebruukt in vele sôortn teetn, en overzichtje:

• Tomatteketchup
• Pastasowsn: ôorsprounkelik uut Italië, bolognaise is de bekendste sôorte
• Vele gerechtn van round de Middellandsche Zêe
• Zungedroogde tomattn
• Tomattesoepe: soepe van tomattn, oltemets me bolletjes of met aar groonsels
• Boasis voun up pizza's te doen
• Groonsel: voun up belegde brôodjes te doen, deur saloa te droain of geweune up 't eetn.
• Tomate-Crevette: tomatte upevuld me geirnoars
• Tomattezop: voun up te drienkn

In Buñol in Spanje zyn der ieder joar tomattefêestn (La Tomatina). 't Ryen toune karrn deur de stroatn, woarup dan der menschn stoan die tomattn smytn no de menschn die stoan te kykn. Vaneigens krygn ze der e masse were up nunder brôod.

Vroeger gebeurde 't oek geregeld dan menschn vorte tomattn smêetn achter slichte zangers. Eddy Wally zoudt vroegerder zest zevve tomattn verkocht en, dan de menschn toune achter nem smêetn.