"Алтай кырай": Версиялардыҥ башкаланганы
Тӱзедӱде јартамал јок |
Тӱзедӱде јартамал јок |
||
Јолдык 121: | Јолдык 121: | ||
=== Совет ӧй === |
=== Совет ӧй === |
||
Россияда 1917 јылдыҥ Революциязы ла Граждан јуу Алтайда Совет јаҥды тургускан. июле 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Алтайская губерния тӧзӧлгӧн, тӧс јери Барнаулда, 1925 јылга јетире болгон. |
Россияда 1917 јылдыҥ Революциязы ла Граждан јуу Алтайда Совет јаҥды тургускан. июле 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Алтайская губерния тӧзӧлгӧн, тӧс јери Барнаулда, 1925 јылга јетире болгон. 1925 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире Сибирский кырайга кирген (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала), 1930 јылдаҥ 1937 јылга јетире Западно-Сибирский кырай (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала). 1937 јылда Алтай кырай тӧзӧлгӧн (тӧс јери — Барнаул кала). |
||
Ада-тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, бастыра иштер. ӧскӧлӧндире солынган. Алтайга ороонныҥ кӱнбадыш јанынаҥ 100-теҥ артык эвакуировать эткен предприятиелер кӧчӱп келген, ол тоодо текшисоюз учурлу 24 завод. Бу ла ӧйдӧ кырай ороонныҥ ашла јеткилдеер тӧс јери болгон, ого коштой калаш, эт, сарју, мӧт, тӱкле ороонды јеткилдеген. Алтай кырайдыҥ јеринде 15 Соединение (военное дело), 4 полк ло 48 батальон тӧзӧлгӧн. Бастыра фронтко 550 муҥ кижи барган, олордыҥ 283 муҥ кижи јууда корогон ло сурузы јок калган<ref>{{статья|автор = Дмитриенко Т.|заглавие = Полярное сияние - к лихой године. Хроника военных лет на Алтае. Год 1941-й |ссылка = http://kurs.altapress.ru/7593/|издание = Газета "Свободный курс"|год = 8 октября 2008 года|номер = 41}}</ref><ref>{{cite web|url =https://www.altairegion22.ru/territory/remember/65viktory/270210/| title =Алтайский край фронту|publisher=Официальный сайт Алтайского края| accessdate =2010-09-29}}</ref>. |
|||
Јууныҥ кийнинде јаҥы техника ла технологияларды текши тузаланары башталган. Кырайдыҥ промышленностиниҥ ӧзӱми ороон ичиндеги кӧргӱзӱлердеҥ бир канчага бийик болгон. Онойдо, «Алтайский тракторный заводто» 1950-чи јылдардыҥ ортозында СССР-да баштапкы салдаа эдер автомат-линия тургузылган, Бийский котельный завод тӱӱкиде баштапкы катап котлостроениеде котелдордыҥ барабанын эдер поточный линия тургускан, Барнаульский механический пресстердиҥ заводы јаҥы конструкция тургускан: чеканочный пресстер, давлениези 1000—2000 тонн. 1960-чы јылдардыҥ бажында кырайда РСФСР-да эдимдердиҥ ортодо 80 % -теҥ артык трактордыҥ салдаалары ла 30 %-теҥ артык кош тартар вагондор ло паровой котелдор чыгарып турган<ref name="ист">{{cite web|url =https://www.altairegion22.ru/territory/history/| title =История Алтайского края|publisher =Официальный сайт Алтайского края| accessdate =2010-09-29}}</ref>. |
|||
Ол ло тушта, 1950—1960-чы јылдарда кырайдыҥ кӱнбадыш келтейинде целинна јер кӧдӱрери деп иш башталган. Бастыра јаба 2,9 млн гектар јер кыралалган, 78 јаан совхозтор тӧзӧлгӧн. Бу јаан масштабту ишке туружарга Алтайга тоолу ла јылга 350 муҥга шыдар улус ороонныҥ башка-башка јерлеринеҥ (Москва, Ленинград, Украина, Урал, Кубань) кӧчӱп келген, ол тоодо 50 муҥ. јиит специалисттер комсомол-путёвкала келген. 1956 јылда регион рекорд-тӱжӱм берген: 7 млн тоннадаҥ кӧп аш, ол учун кырай Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Ленинниҥ экинчи орденин Алтай кырай 1970 јылда алган<ref>{{статья|автор = [[Эдмунд Иодковский|Э. Иодковский]]|заглавие = Целина начиналась с Алтая|ссылка = http://www.ap.altairegion.ru/114-02/3.html|издание = Алтайская правда|тип = газета|год = 2002|номер = № 114 (24015)|archiveurl = https://web.archive.org/web/20111016134325/http://www.ap.altairegion.ru/114-02/3.html|archivedate = 2011-10-16}}</ref><ref>{{cite web|url =http://www.altagro22.ru/apk/| title =АПК края|publisher =Сайт Главного управления сельского хозяйства Алтайского края| accessdate =2010-10-05|archiveurl =https://www.webcitation.org/617kDyZn9?url=http://www.altagro22.ru/apk/| archivedate =2011-08-22}}</ref><ref>{{статья|заглавие = О награждении Алтайского края орденом Ленина: указ Президиума Верховного Совета СССР от 23 окт. 1956 г.|издание = Ведомости Верховного Совета СССР|тип = газета|год = 1956|номер = № 22|страницы = 573}}</ref>. |
|||
⚫ | 1970—1980-чи јылдарда алдынаҥ бойы иштеп турган предприятиелер ле отрасльдардын ордына ''территориально-производственный комплекстер'': аграрно-промышленный узлелдер, производственный ла производственно-билим биригӱлер тӧзӧлип баштаган. Рубцовско-Локтевский, Славгородско-Благовещенский, Заринско-Сорокинский, Барнаульско-Новоалтайский, Алейский, Каменский ле Бийский агропромышленный комплекстер ачылган. 1972 јылда строительство Алтай коксохимический завод тудулып баштаган, 1981 јылда баштапкы Каменноугольный коксты алган<ref>{{книга|автор=Бильчак В. С., Захаров В. Ф.|заглавие=Региональная экономика|место=Калининград|год=1998|страниц=316}}</ref>. |
||
⚫ | |||
=== Эмдиги ӧй === |
=== Эмдиги ӧй === |
||
1991 јылда Алтай кырайдаҥ Горно-Алтайская автономная область чыгала, алдынаҥ бойы преобразованная в самостоятельный субъект Россия Федерацияныҥ субъекти: [[Республика Алтай|Республику Алтай]] боло берген. |
|||
СССР јоголгон кийнинеҥ кырайдыҥ экономиказы узак ӧйдиҥ кризисине кире берген, промышленностьто государственный заказтар јоголып, јуртхоз производство (рентабельный эмес) астам јок боло берген, кризис 2000 јылдарга јетире уулалган. Эл-јонныҥ мындый јӱрӱмле јӧп эмези, политикалык айалга, регионды узак ӧйгӧ Россияда «Красный пояс» деп адалган, башкару мында «сол» јандай болгон. 1996 јылда кырайдыҥ губернаторы болуп Суриков, Александр Александрович турган, ол сол политик окылу эмес лидер болгон, болушчызы Александр Назарчук Алтай кырайдаҥ Законодательный собраниезиниҥ башкараачызы боло берген<ref>{{cite web| url =https://altapress.ru/story/7423| title =Что будет с алтайскими левыми?|publisher =ИД Алтапресс| accessdate =2010-10-05}}</ref>. |
|||
Кырайдыҥ бюджеди узак ӧйгӧ дефицит болгон, экономиказы ла социальный сектор федерал тӧс јердиҥ дотациялары ла кредиттериле јеткилделген. Онойдо, темдектезе, Семипалатинский программа аайынча, Семипалатинский ядерный полигонныҥ каршу јетиргени учун берилген дотацияга 400 социальный объекттер тудулган: амбулатория, школ, больницалар. Бир ӧйдӧ Семипалатинский программаныҥ акчазы кырайдыҥ бюджединиҥ ӱчинчи бӧлӱги кире болгон<ref>{{cite web| author =Д. Негреев| url =https://www.politsib.ru/science/news/index.php?id=140&print=on| deadlink =yes| title =Валерий Киселёв: Семипалатинская программа – уникальный опыт совместной работы чиновников и учёных| publisher =ПолитСибРу| accessdate =2010-10-05| archiveurl =https://web.archive.org/web/20120119005457/http://www.politsib.ru/science/news/index.php?id=140&print=on| archivedate =2012-01-19}}</ref>. Регионго газ ӧткӱргени (1996 јылда башталган) јарамыкту болгон, магистральный газопроводтор тудулган, котельныйлар јаҥы одыруга кӧчкӧн. 14 јылга 2300 километр газораспределительный сетьтер ӧткӱрилген<ref>{{cite web|url =https://altapress.ru/story/39762?story_print=1| title =Сергей Демчик: "Нормативный срок окупаемости газопровода – 40 лет"|publisher =ИД Алтапресс| accessdate =2010-10-05}}</ref>. |
|||
2004 јылда Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп јарлу эстрадалык ла киноныҥ актеры Михаил Евдокимов јеҥӱ алган. Евдокимов, Михаил Сергеевич бӱдӱн јарым јылдыҥ бажында Јаш-Тураныҥ јанында кӧӧлӱктӱ јеткер болуп божогон. 2005 јылдаҥ 2018 јылга јетире регионныҥ јааны болуп Карлин, Александр Богданович иштеген. 2014 јылда губернаторлордыҥ талдаштарында ол јеҥӱ алган, Россияда алдаштарды ӧткӱрери 2004 јылда оркыктырылган. 2018 јылдаҥ ала Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп Томенко, Виктор Петрович иштейт. |
|||
== Эл-јон == |
== Эл-јон == |
||
{{ Эл-јонныҥ тоозы | Алтайский край | Столбцов = 10}} |
{{ Эл-јонныҥ тоозы | Алтайский край | Столбцов = 10}} |
Версия 15:16, 10 јаан изӱ ай 2021
Алтай кырай — Россия Федерацияныҥ субьекти, Сибирдиҥ федерал округына кирет, Кӱнбадыш-Сибир экономикалык бӧлӱкке кирип јат. 1937 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28-чи кӱнинде тӧзӧлгӧн. Администрациялык тӧс јери — Барнаул кала. Алтай Республикала, Россияныҥ Новосибирский, Кемеровский областьтарыла, Казакстан Республиканыҥ Павлодарский ле Тӱндӱк-Кӱнчыгыш областьтарыла кыйулажат.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
[Файл:Ворота Алтая.JPG|thumb|left|Алтайский крайга Республики Алтай јанынаҥ кирзе, на границе Солонешный ла Кан-Оозы аймактардыҥ ортозында кыйу Алтай кырай Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, 50 ле 55 градус тӱндӱк широтаныҥ ла 77 ле 87 градус кӱнчыгыш долготаныҥ ортозында јадат. Јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 600 км-ге чӧйилген, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке јетире 400 км кире бар. Барнаулдаҥ Москвага јетире (кӧндӱре) 2940 км, кӧӧликтер јӱрер јолдорло 3600 км.
Тӱштӱкте ле кӱнбадышта Казакстанныҥ Кӱнчыгыш-Казахстанский ле Павлодарский областьтарыла кыйулажат, тӱндӱкте ле тӱндӱк-кӱнчыгышта Новосибирский ле Кемеровский областьтарла кыйулажып, тӱштӱк-кӱнчыгышта Алтай Республикала гран-кыйулу.
Ӧйдиҥ поязы
Ӱлекер:ЧасовойПоясОбъекта/MSK+4 2016 јылдыҥ тулаан айыныҥ 27-чи кӱнине јетире омсктыҥ ӧйи (MSK+3; UTC+6) деп пояста болгон, онныҥ кийнинде регион федерал јасактыҥ тӱзедӱлери аайынча («Закон об исчислении времени») красноярский ӧйгӧ кӧчкӧн (MSK+4; UTC+7)[1]. 1995 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнине јетире кырай бу пояста болгон.
Рельеф
ла Алтай — Саян кырларда. Кырларлу келтейи тӱштӱк ле кӱнчыгыш јанынаҥ — Салаирский кряж ла Алтайдыҥ кырлары. Кӱнбадыш келтейи ле ортозы тӱс јер: Приобский плато, Бийско-Чумышский возвышенность, Кулундуныҥ чӧли. Кырайда Россияныҥ бастыра зоналары бар: чӧл, агашту-чӧл, , тайга ла кырлар. Тӱс јери чӧл лӧ агашту-чӧл зона болот, ленточный агаштар (бор), кӧп јуукаларлу ла јарлу, кӧлдӧр лӧ кӧӧлмӧктӧрлӱ[2].
Климады
Климады бир аай эмес, нениҥ учун дезе, географиязыныҥ айалгалары башка-башка. Кырлардыҥ алды ла оптыҥ (приобский) јанында јерде ортоконтинентал климат болзо,је Атлантика, Арктика, Кӱнчыгыш Сибир ле Орто Азиянаҥ келген кейдиҥ улам ла кенейте солунып турганынаҥ улам, климат кезем-континентал болуп турат. Кейдиҥ ортојылдык температуразыныҥ ӱстӱги бажы 90—95 °C једет. Ортојылдык температура — јылу, от +0,5 ала +2 °C јетире. Јаан изӱ айдыҥ бийик деген температуразы +26…+28 °C, экстремал изӱ +40…+42 °C једет. Орто соок чаган айда −20… −24 °C олзо, тыҥыда сооктор −50… −55 °C болот. Соок јок кӱндер кайда 120[2][3]. Эҥ ле кургак ла изӱ ай-кӱн ккырайдыҥ кӱнбадыш јанында тӱс јерде болот. Мында климат кезик јерде кезем-континентал. Кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар јут-чыктыҥ кеми кӧптӧп барадат бир јылдыҥ туркунына 230 мм ала 600—700 мм јетире. Ортојылдык температура тӱштӱк-кӱнбадыш јаар кӧдӱрилет. Тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде кырлар туй алып, туйуктап турган учун, кей кӧп сабада тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланвт. Јайгыда тӱндӱк јанынаҥ салкындар улам ла согор аргалу. 20—45 % учуралда тӱштӱк-кӱнбадыш ла кӱнбадыш салкындардыҥ тӱргени 6 м/с капшай болот. Чӧл јерде суховейлер болот. Кышкы айларда кырайда циклонический айалга тыҥыырда, улам ла шуургандар болуп јат, бир јылда 30—50 кӱн[3][4][5].
Эҥ ле јымжак климат Алтайский ле Смоленский аймактарда, эҥ ле кеземи — Кулунду ла Ключевской аймактар. Эҥ ле изӱ кӱндер Угловский ле Михайловский аймактарда, кышкыда — Ельцовскоий, Залесовский, Заринский аймактарда тыҥ сооктор болбойт. Јут-чыктыҥ ӱстӱги бажы Красногорскоий, Алтайский ле Солонешный аймактарда, эҥ ле ас јут — Угловскоий аймакта ла Рубцовский аймактыҥ кӱнбадыш келтейинде. Наибольшая среднегодовая скорость ветра наблюдается в Ортојылдык салкынныҥ тӱргени Благовещенский аймакта, эҥ арай салкын — Бийскте.
Кӱчӱрген айдыҥ ортозында кар тӱжӱп, кайылбай јада берет, кандык айдыҥ бажында кайылат. Кардыҥ калыҥыныҥ орто кеми 40—60 см, кӱнбадыш аймактарда 20—30 см јетире јабызайт. Јердиҥ кыртыжы Глубина промерзания почвы 50—80 см јетире тоҥот, је кары јок ачык јерде 2—2,5 м јетире тоҥуп калат[2].
Гидрографиязы
Алтай кырайдыҥ суу-байлыгы јердиҥ алдында. Эҥ ле јаан агын суулар (17 муҥ): Оп (Обь), БиЙ, Кадын, Чумыш , Алей ле Чарыш. 13 муҥ кӧлдиҥ эҥ ле јааны: Кулундуныҥ кӧли, текши јери 728 км². Јаан деген суузы: Оп, узуны кырайдыҥ ичинде 493 км, Бий ле Кадын бириккенинеҥ бӱткен. Оп сууныҥ коолы Кырайдыҥ јериниҥ 70 % кирези болот[2].
Аҥ-куштары
Кырайда ӧп тоолу ар-бӱткендик зоналар, јӱзӱн ландшафттар барынаҥ улам аҥ-куштардыҥ да бӱдӱмдери байлык. Млекопитающийлер 89 бӱдӱм, 6 отряд ла 22 биле, 320-неҥ кӧп бӱдӱм куштар 19 отрядтаҥ, 9 бӱдӱм пресмыкающийся, 7 бӱдӱм земноводныйлар, 1 бӱдӱм круглоротых ла 33 бӱдӱм балык[6]
Ӧзӱмдери
Мында 2000 бӱдӱм сосудистый ӧзӱмдер бар, Кӧнбадыш Сибирде ӧзӱмдердиҥ бӱдӱмдериниҥ 2/3 бӧлӱги. Былардыҥ ортодо эндемический ле реликтовый бӱдӱмдер. Анчада баалу ӧзӱм: алтын тазыл (золотой корень,родиола розовая), маралий тазыл (рапонтикум сафлоровидный), Кызыл тазыл (красный корень, (копеечник забытый), чийнениҥ тазылы (марьин корень, пион уклоняющийся), солодка уральская, јыдунак, душица, зверобой, девясил высокий ле о.ӧ.[2].
Кырайдыҥ јериниҥ 26 % агашту. 2020 јылда агаштардыҥ мониторинги ӧткӱрилген 1,9 млн га 19тыс км² [7]. Бастыра јаба алза агаш-фонд 4,43млн га, текши јери 3,88млн га 38,8тыс км² [8].
Тузалу
Полиметаллдар, тус, сода, ташкӧмӱр, никель, кобальт, темир руда ла баалу металлдар бар. Алтайдыҥ кырлары яшма таш, порфир, мрамор, гранит, темир охра, минерал ла ичетен суулар, эм-томду балкаш[2].
Экологиязы
Кейдиҥ арузы айландыра материальный производствоныҥ экологический айалгазы ла киртидип турган веществолорды арчыырыныҥ кеминеҥ камаанду, онойдо ок транспорт јӱрер магистральдардыҥ айалазынаҥ база камаанду. Кырайдыҥ предприятиелериниҥ газоочистной установкаларында јӱк ле 64 % киртидер веществолор тудулат. Кырайда 560 тыс. кӧӧлӱк, олорго кейдиҥ текши кирленижиниҥ 45 %-ти келижет, ол тоодо: оксид углерода 69 %, оксид азоттыҥ 37 %, углеводородтордыҥ 92 %.
Сууны киртидип турган объекттер: предприятиелер (химия ла нефтехимия), машиностроениениҥ, теплоэнергетиканыҥ. Кичинек суулар тыйызап, соолып, киртип јат. Агаштар астаганынаҥ улам суулардыҥ эрозиязы кӧптӧйт, суулар соолот. Кӧп тоолу кичинек кӧлдӧргӧ јон јаткан јерлердиҥ хозяйственно-бытовой суузы кирип, мал азыраган комплекстердиҥ ӧтӧги база киртидет.
Бир канча јон јаткан јерлерге радиация каршузын јетирген деп, Семипалатинскте ядерный јуу-јепсел ченеерде, окылу јетирӱ болгон[9].
Ого коштой, Байконур-космодромноҥ учуп чыккан ракет-носительдердиҥ траекториязы Алтай кырайдыҥ јериниҥ ӱстиле барза, кӱйӱп тӱшкен сынык-ступеньдери ле ракет-одыруныҥ кӱйген артканы атмосфераны корондоп, јерге тӱжет.
Корулу јерлери
Эмдиги ӧйдӧ улустыҥ ээлемдеринеҥ ар-бӱткен солынып, озогызына кӧрӧ чек башка болуп барат. Аҥ-куш ла ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерин корулап, чеберлеп аларга Корулу јерлер эдери керегинде ӱлекерлер: Особоохраняемые природные территории России (ООПТ): заповедниктер, национал парктар, заказниктер, ар-бӱткенниҥ кереестери.
Кырайдыҥ јеринде 51 Ар-бӱткенниҥ кереези, ар-бӱткен парк «Ая», Тигиректе заповедник ле 35 заказник: Ӱлекер:Кол
- Алеусский заказник;
- Бащелакта заказник;
- Благовещенскте заказник;
- Бобровский заказник];
- Большереченскте заказник;
- Волчихинский заказник;
- Егорьевский заказник;
- Ельцовский заказник;
- Завьяловский заказник;
- Залесовский заказник;
- Шинок деп сууда бир тизим учар суулар;
- Касмалуда заказник;
- Кислухинский заказник;
- Корниловский заказник;
- Кулундуда заказник;
- Лебединый заказник;
- Лифляндский заказник;
- Локтевский заказник;
- Мамонтовский заказник;
- Михайловский заказник;
- Ненинский заказник;
- Обской заказник;
- Јаан Тассор кӧл;
- Ондатралу заказник;
- Панкрушихада заказник;
- Струя јарым-ортолык;
- Сары-Чумышский заказник;
- Соколовский заказник;
- Суетский заказник;
- Тогулда заказник;
- Уржумский заказник;
- Ляпуниха ӧзӧк;
- Усть-Чумышский заказник;
- Чарышский заказник;
- Чинетинский заказник.
Ӱлекер:Конец кол Корулу јерлердиҥ текши площади 725 тыс. га, кырайдыҥ јериниҥ 5 %-ти, (телекейлик стандарт: регионныҥ текши јериниҥ 10 % -ти болор учурлу), текшироссиялык кӧргӱзӱ аайынча бу ас, биосферада ландшафтно-экологический равновесиени тударга.
Алтай кырайда 100 кире ар-бӱткенниҥ кереестери, олордыҥ 54-и геологический, 31-и суу, 14-и ботанический ле 1-зи комплексный. Эмдиги ӧйдӧ ӧзӱмдердиҥ ареалы ла ас тоолу, јоголорго једе берген тындулар јарталган, ол јерлерде Корулу јер деп статус јок.
Тӱӱкизи
Алтай Туулу округ
Оп сууныҥ бажы јакалай јерге ле Алтайдыҥ кырларын эдектей орустар XVII-чи чактыҥ экинчи јарымында келип баштаган. Јаш-Тура ла Белоярскта шибее джунгар кӧчкиндердеҥ коруланарга тудулган кийнинеҥ (1709,1717), кӧчкиндер кӧптӧй берген.
Бу ла ӧйдӧ Алтай јаар руда табар бедреништӱ амадулу геолог-партиялар аткарылган, баштапкылардыҥ тоозында адалу-уулду Костылевтор болгон. Кийнинде олордыҥ тапканыла уралдыҥ заводчиги Акинфий Демидов тузаланган[10]. 1730-чы јылдарда Барнаул суу Опко киргениниҥ јанында јурт тудулган, јурт Демидовтыҥ Барнаульский сереброплавильный заводы болгон, јуртты Барнаул деп адаган. 1771 јылда Барнаул кала деп статус алган, онойдо ок Алтай кырайдыҥ тӧс калазы деп статусты 1937 јылда алган.
XVIII-чи чактыҥ экинчи јарымында Колывано-Воскресенский горный округ тӧзӧлгӧн, бастыра јери јаба алза эмдиги Алтай кырайдыҥ, Новосибирский ле Кемеров областьтардыҥ, Томский область ла Кӱнчыгыш-Казахстанский областьтыҥ јери кире болгон, текши јери 500 тыс. км², эл-јонныҥ тоозы 130 муҥ кижи.
Демидов божогон кийнинде, алтайда заводтордыҥ ээзи Император боло берген, рудниктерди, јер ле агаш-таш јанынаҥ башкаруны Кабинет эткен, ол Санкт-Петербургта болгон. Јеринде башкаруны горный офицерлер эткен. Производствоны унтер-офицерлер ле техниктер башкарган, олордыҥ ортозында јайалталу мастерлер ле изобретательдер И. И. Ползунов, К. Д. Фролов, П. М. Залесов, М. С. Лаулин ле о.ӧ. болгон.
Округтыҥ тӧс ууламјызы Горная промышленность, крепостной правоны 1861 јылда айрыыр тушта, эконом кризис болгон, 1870-чи јылдардаҥ баштайла заводтор убыточный болуп, чактыҥ учында бастыразы јабылган. Је алтын казатан иштер алдында ла бойы иштеген, олордыҥ кӧп сабазы золотопромышленное акционерное общество «Алтай» Октябрьский революцияныҥ кийнинде (1917) национализацияга јетире болгон.
XIX-чи чактыҥ ала эмдиги Алтай кырай ла Республики Алтай Томский губернияныҥ јерине кирген.
Табынча регионныҥ экономиказы јурт ээлемге кӧчкӧн. Зерновой культураларла (арба, сула, арыш) кожо картошко ӧскӱпиш ле адару тудары кожулган. XX-чи чактыҥ бажында баштапкы јерге сарју эдери, сӱт алары, мал азыраары чыгат. Алтай сарју Кӱнбадыш Европаныҥ ороондоры јаар экспортко аткарылган.
XIX-чы чактыҥ учында округтыҥ тӱндӱк келтейиле Транссибирский магистраль тудулып барган, 1915 јылда Алтайская железная дорога (1915) бӱткен, Ново-Николаевск (Новосибирск), Барнаул ла Семипалатинскти колбогон (Семей).
Суу-транспорт кӧндӱгип баштаган. Столыпинниҥ јер-реформазы Алтай јаар ууланган кӧчкиндерге јарамыкту болгон, кырайдыҥ ӧзӱми јаранган[10].
Совет ӧй
Россияда 1917 јылдыҥ Революциязы ла Граждан јуу Алтайда Совет јаҥды тургускан. июле 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Алтайская губерния тӧзӧлгӧн, тӧс јери Барнаулда, 1925 јылга јетире болгон. 1925 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире Сибирский кырайга кирген (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала), 1930 јылдаҥ 1937 јылга јетире Западно-Сибирский кырай (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала). 1937 јылда Алтай кырай тӧзӧлгӧн (тӧс јери — Барнаул кала).
Ада-тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, бастыра иштер. ӧскӧлӧндире солынган. Алтайга ороонныҥ кӱнбадыш јанынаҥ 100-теҥ артык эвакуировать эткен предприятиелер кӧчӱп келген, ол тоодо текшисоюз учурлу 24 завод. Бу ла ӧйдӧ кырай ороонныҥ ашла јеткилдеер тӧс јери болгон, ого коштой калаш, эт, сарју, мӧт, тӱкле ороонды јеткилдеген. Алтай кырайдыҥ јеринде 15 Соединение (военное дело), 4 полк ло 48 батальон тӧзӧлгӧн. Бастыра фронтко 550 муҥ кижи барган, олордыҥ 283 муҥ кижи јууда корогон ло сурузы јок калган[11][12].
Јууныҥ кийнинде јаҥы техника ла технологияларды текши тузаланары башталган. Кырайдыҥ промышленностиниҥ ӧзӱми ороон ичиндеги кӧргӱзӱлердеҥ бир канчага бийик болгон. Онойдо, «Алтайский тракторный заводто» 1950-чи јылдардыҥ ортозында СССР-да баштапкы салдаа эдер автомат-линия тургузылган, Бийский котельный завод тӱӱкиде баштапкы катап котлостроениеде котелдордыҥ барабанын эдер поточный линия тургускан, Барнаульский механический пресстердиҥ заводы јаҥы конструкция тургускан: чеканочный пресстер, давлениези 1000—2000 тонн. 1960-чы јылдардыҥ бажында кырайда РСФСР-да эдимдердиҥ ортодо 80 % -теҥ артык трактордыҥ салдаалары ла 30 %-теҥ артык кош тартар вагондор ло паровой котелдор чыгарып турган[13].
Ол ло тушта, 1950—1960-чы јылдарда кырайдыҥ кӱнбадыш келтейинде целинна јер кӧдӱрери деп иш башталган. Бастыра јаба 2,9 млн гектар јер кыралалган, 78 јаан совхозтор тӧзӧлгӧн. Бу јаан масштабту ишке туружарга Алтайга тоолу ла јылга 350 муҥга шыдар улус ороонныҥ башка-башка јерлеринеҥ (Москва, Ленинград, Украина, Урал, Кубань) кӧчӱп келген, ол тоодо 50 муҥ. јиит специалисттер комсомол-путёвкала келген. 1956 јылда регион рекорд-тӱжӱм берген: 7 млн тоннадаҥ кӧп аш, ол учун кырай Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Ленинниҥ экинчи орденин Алтай кырай 1970 јылда алган[14][15][16].
1970—1980-чи јылдарда алдынаҥ бойы иштеп турган предприятиелер ле отрасльдардын ордына территориально-производственный комплекстер: аграрно-промышленный узлелдер, производственный ла производственно-билим биригӱлер тӧзӧлип баштаган. Рубцовско-Локтевский, Славгородско-Благовещенский, Заринско-Сорокинский, Барнаульско-Новоалтайский, Алейский, Каменский ле Бийский агропромышленный комплекстер ачылган. 1972 јылда строительство Алтай коксохимический завод тудулып баштаган, 1981 јылда баштапкы Каменноугольный коксты алган[17].
Эмдиги ӧй
1991 јылда Алтай кырайдаҥ Горно-Алтайская автономная область чыгала, алдынаҥ бойы преобразованная в самостоятельный субъект Россия Федерацияныҥ субъекти: Республику Алтай боло берген.
СССР јоголгон кийнинеҥ кырайдыҥ экономиказы узак ӧйдиҥ кризисине кире берген, промышленностьто государственный заказтар јоголып, јуртхоз производство (рентабельный эмес) астам јок боло берген, кризис 2000 јылдарга јетире уулалган. Эл-јонныҥ мындый јӱрӱмле јӧп эмези, политикалык айалга, регионды узак ӧйгӧ Россияда «Красный пояс» деп адалган, башкару мында «сол» јандай болгон. 1996 јылда кырайдыҥ губернаторы болуп Суриков, Александр Александрович турган, ол сол политик окылу эмес лидер болгон, болушчызы Александр Назарчук Алтай кырайдаҥ Законодательный собраниезиниҥ башкараачызы боло берген[18].
Кырайдыҥ бюджеди узак ӧйгӧ дефицит болгон, экономиказы ла социальный сектор федерал тӧс јердиҥ дотациялары ла кредиттериле јеткилделген. Онойдо, темдектезе, Семипалатинский программа аайынча, Семипалатинский ядерный полигонныҥ каршу јетиргени учун берилген дотацияга 400 социальный объекттер тудулган: амбулатория, школ, больницалар. Бир ӧйдӧ Семипалатинский программаныҥ акчазы кырайдыҥ бюджединиҥ ӱчинчи бӧлӱги кире болгон[19]. Регионго газ ӧткӱргени (1996 јылда башталган) јарамыкту болгон, магистральный газопроводтор тудулган, котельныйлар јаҥы одыруга кӧчкӧн. 14 јылга 2300 километр газораспределительный сетьтер ӧткӱрилген[20].
2004 јылда Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп јарлу эстрадалык ла киноныҥ актеры Михаил Евдокимов јеҥӱ алган. Евдокимов, Михаил Сергеевич бӱдӱн јарым јылдыҥ бажында Јаш-Тураныҥ јанында кӧӧлӱктӱ јеткер болуп божогон. 2005 јылдаҥ 2018 јылга јетире регионныҥ јааны болуп Карлин, Александр Богданович иштеген. 2014 јылда губернаторлордыҥ талдаштарында ол јеҥӱ алган, Россияда алдаштарды ӧткӱрери 2004 јылда оркыктырылган. 2018 јылдаҥ ала Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп Томенко, Виктор Петрович иштейт.
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1959[21] | 1970[22] | 1979[23] | 1987[24] | 1989[25] | 1990[26] | 1991[26] | 1992[26] | 1993[26] | 1994[26] |
2 683 265 | ↘2 670 261 | ↗2 674 614 | ↗2 777 000 | ↗2 822 305 | ↘2 640 419 | ↗2 653 818 | ↗2 664 886 | ↗2 680 334 | ↗2 684 297 |
1995[26] | 1996[27] | 1997[27] | 1998[27] | 1999[27] | 2000[27] | 2001[27] | 2002[28] | 2003[27] | 2004[27] |
↗2 694 271 | ↘2 688 035 | ↘2 676 677 | ↘2 670 454 | ↘2 662 738 | ↘2 651 628 | ↘2 641 079 | ↘2 607 426 | ↘2 602 595 | ↘2 571 987 |
2005[27] | 2006[27] | 2007[27] | 2008[27] | 2009[29] | 2010[30] | 2011[27] | 2012[31] | 2013[32] | 2014[33] |
↘2 539 430 | ↘2 503 510 | ↘2 473 024 | ↘2 453 455 | ↗2 496 776 | ↘2 419 755 | ↘2 417 358 | ↘2 407 230 | ↘2 398 751 | ↘2 390 638 |
2015[34] | 2016[35] | 2017[36] | 2018[37] | 2019[38] | 2020[39] | 2021[40] | |||
↘2 384 812 | ↘2 376 774 | ↘2 365 680 | ↘2 350 080 | ↘2 332 813 | ↘2 317 153 | ↘2 296 353 |
Ук-калыктары
Кудай јаҥы
Башкарузы
Геральдиказы
Маанызы
Кебелели
Администрациялык јерин бӧлӱгени
Экономиказы
Бюджеди
Јурт-ээлем
Промышленность
Энергетика
Саду
Туризм
Транспорт
Билим ле ӱредӱлик
Культура
Спорт
СМИ
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Ајарулар
- ↑ Президент России подписал закон об изменении часовой зоны Алтайского края . www.altai.aif.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2016.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Горбатова О. Н. Атлас Алтайского края. — Барнаул: НИИГП, 1998.
- ↑ 3,0 3,1 Ревякин В. С., Пушкарёв В. М. География Алтайского края. — Барнаул: Алт. книж. изд-во, 1989.
- ↑ Лысенкова З. Современные ландшафты в региональной системе природопользования. — Смоленск, 2010. — 273 с.
- ↑ Географическое положение Алтайского края . Сайт «Барнаул-Алтай.ру». Дата обращения: сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2010.
- ↑ Животные Алтайского края . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 4 кӱни, 2017.
- ↑ Как Центр защиты леса Алтайского края следит за здоровьем деревьев — Российская газета
- ↑ Природа России: Алтайский край
- ↑ Утверждённый правительством РФ перечень населённых пунктов Алтайского края, подвергшихся радиационному воздействию вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне
- ↑ 10,0 10,1 Худяков А. А. История Алтайского края, по ред. В. И. Неверова. — Барнаул: Алт. книж. изд-во, 1971.
- ↑ Дмитриенко Т. Полярное сияние - к лихой године. Хроника военных лет на Алтае. Год 1941-й // Газета "Свободный курс". — 8 октября 2008 года. — № 41.
- ↑ Алтайский край фронту . Официальный сайт Алтайского края. Дата обращения: сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2010.
- ↑ История Алтайского края . Официальный сайт Алтайского края. Дата обращения: сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2010.
- ↑ Э. Иодковский. Целина начиналась с Алтая // Алтайская правда : газета. — 2002. — № № 114 (24015). Архивировано 16 ӱлӱрген ай 2011 года.
- ↑ АПК края . Сайт Главного управления сельского хозяйства Алтайского края. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
- ↑ О награждении Алтайского края орденом Ленина: указ Президиума Верховного Совета СССР от 23 окт. 1956 г. // Ведомости Верховного Совета СССР : газета. — 1956. — № № 22. — С. 573.
- ↑ Бильчак В. С., Захаров В. Ф. Региональная экономика. — Калининград, 1998. — 316 с.
- ↑ Что будет с алтайскими левыми? . ИД Алтапресс. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2010.
- ↑ Д. Негреев. Валерий Киселёв: Семипалатинская программа – уникальный опыт совместной работы чиновников и учёных (недоступная ссылка). ПолитСибРу. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2010. Архивировано чаган айдыҥ 19 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ Сергей Демчик: "Нормативный срок окупаемости газопровода – 40 лет" . ИД Алтапресс. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2010.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям . Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краёв, областей, районов, городских поселений, сёл-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек .
- ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 кичӱ изӱ ай 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и её территориальных единиц по полу . Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.
- ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
- ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 Ӱлекер:Эл-јонныҥ тоозы/1996A
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (орус.). Федеральная служба государственной статистики (2002). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года . Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (орус.). Федеральная служба государственной статистики. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года . Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года . Дата обращения: куран айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано куран айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.