Tetuán
 Tetuán | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| Monarquía constitucional |  Marruecos | ||
| Rexón | Tánger-Tetuán-Alhucemas (es)  | ||
| Provincia | Provincia de Tetuán | ||
| Tipu d'entidá | conceyu de Marruecos[1] | ||
| Nome oficial |
تطوان (ar)[1] Tétouan (fr)[1] | ||
| Nome llocal |
Tetwān تطوان (ar) ⵜⵉⵟⵟⴰⵡⵉⵏ (tzm) | ||
| Códigu postal |
93000 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 35°34′N 5°22′W / 35.57°N 5.37°O | ||
  Tetuán Tetuán (Marruecos) | |||
| Altitú | 90 m | ||
| Demografía | |||
| Población | 380 787 hab. (2014) | ||
| Porcentaxe | 69.19% de Provincia de Tetuán | ||
| Viviendes | 92 606 (2014) | ||
| Más información | |||
| Estaya horaria | Hora central europea | ||
| Llocalidaes hermaniaes | Santa Fe y Granada | ||
| tetouan.ma | |||
 | |||
Tetuán (en : árabe تطوان Teṭwan; del bereber: Tiṭṭawin, plural que significa 'los güeyos'; francés: Tétouan), n'ocasiones conocida col nomatu de "El palombu blancu", ye una ciudá del norte de Marruecos, allugada nes proximidaes del mar Mediterraneu, cerca de Tánxer y de la ciudá española de Ceuta. La provincia o wilaya de Tetuán tien 550 374 habitantes y la ciudá alredor de 380 787 habitantes, según el censu de 2014.[2] Ye la ciudá con más traces andalusíes de Marruecos.
Ente 1913 y 1956, Tetuán foi la capital del «protectoráu» español de Marruecos. Dende 1999, el monarca marroquín Mohamed VI escoyer como principal residencia veraniega, yá que tien una casona na cercana sablera mediterránea de Rincón.
Historia
[editar | editar la fonte]Edá antigua
[editar | editar la fonte]La presencia humana na rexón de Tetuán data del 5000 e. C., como lo prueben les industries ibero-mauritanes atopaes nel covarón de Taht El Ghar, al sur de la ciudá, y en El Ghar Lakhal, cerca de Ceuta.[3]
La ciudá esistía yá dende'l sieglu III a. C.. Hai muertes de dómines fenicia y romana provenientes de l'antigua ciudá de Tamuda.[4] L'estudiu d'esti asentamientu ta dientro del programa de Proyeutos Arqueolóxicos nel Esterior del Ministeriu de Cultura d'España.[5] Los fenicios establecieron un emorio na desaguada del Oued Martil.[6][7]
Edá Media
[editar | editar la fonte]La primer mención a la ciudá deber al xeógrafu andalusí Abou Oubayd Al Bakri nel sieglu XI, les siguientes provienen de fontes almohades del sieglu XII.
Escontra 1305, el meriní Abu Tábit, estableció una ciudá fortificada sobre una población bereber esistente sobremanera pa sirvir de retaguardia pal ataque a la colonia portuguesa de Ceuta. En 1399 foi atacada por Enrique III el Doliente de Castiella pa protexer los sos barcos de los pirates y corsarios que fixeren d'ella'l so abellugu. En 1437 tropes de Portugal afaren la ciudá.
A partir de la ocupación de Ceuta polos portugueses en 1415, principal ciudá del norte del reinu de Fez, aceleróse'l desenvolvimientu de Tetuán, base estratéxica como puntu de partida pa les espediciones militares contra los ocupantes y como puertu principal abiertu al mar Mediterraneu.
En 1483-1484 lleguen los primeros refuxaos andalusíes, provenientes de la fortaleza de Píñar, sol mandu del capitán y alcalde granadín Sidi Al-Mandari o Mandri. Reconstruyóse y fortificó la ciudá y empecipióse un periodu de gran rellumanza. La ciudá convirtióse tamién n'abellugu de xudíos sefardinos espulsaos d'España. D'esta dómina procede'l nucleu de la ciudá vieya, el barriu al que los paisanos llamen bled, esto ye, «el pueblu» por excelencia. Sidi Mandri ye unu de los gobernantes más famosos de Tetuán, que foi asistíu nel gobiernu y asocedíu tres la so muerte pola so esposa, Zaida Aljorra o Sayyida al-Hurra («la Señora Llibre»), poderosa muyer d'oríxenes andalusíes que llegaría a casase col sultán de Marruecos.
Según l'historiador Skirej (1483), 80 moriscos llegaos de Granada empezaron a construyir cases na parte denomada Al Balad, pero yeren hostigados pola tribu de los Beni Hozmar, que reivindicaben la propiedá del sitiu. Al ser informáu de les sos quexes, el sultán Mohammad Ach-Chaikh Al Wattassi emprestólos 40000 mithqal y unvió a 40 guardias de Fez y otros 40 del Rif pa protexe-yos. Escribió al gobernador de Chauen, Moulay Ali Ben Moussa Ben Rached L'Alami, pa solicita-y qu'unviara a una persona competente por que construyera una muralla defensiva. Mohammed ben Ali Al Mandari, un comandante d'orixe andalusí xunió la ciudá, de la que foi gobernador y arquiteutu. Ye consideráu como'l verdaderu fundador.
El sieglu XVI carauterizar por una serie de lluches internes pol poder (Sayyida al-Hurra foi víctima d'una d'elles). Nos entamos del sieglu siguiente, Tetuán va ser unu de los principales destinos del exiliu de los moriscos (postreros musulmanes españoles, espulsaos por Felipe III d'España). Los moriscos fundan un gran barriu al norte del Bled, conocíu como Al-Ayun («les fontes»), onde hasta l'actualidá caltiénense numberoses reminiscencies del castellán faláu por aquellos exiliaos: la popular cai Tranqat («de les tranques») o la mezquita y escuela Luqash (Lucas) son dos exemplos bien conocíos, amás de numberosos apellíos castellanos arabizados en families tetuaníes.
Presencia española
[editar | editar la fonte]
El 6 de febreru de 1860 el xeneral español Leopoldo O'Donnell que lideraba les tropes de la reina Sabela II d'España ganó a les tropes del sultán Mohammed IV de Marruecos y conquistó la ciudá.[8] En 1862 la ciudá foi devuelta a Marruecos. En Tetuán, de resultes d'esta actividá bélica, tuvieron llugar los primeros contactos ente españoles y descendientes d'españoles espulsaos, dempués de cuatro siglos d'aislamientu, sobremanera cola numberosa colonia xudía sefardina, que falaba entá una variedá d'idioma español, l'xudeoespañol, tamién llamáu en Marruecos haketía. Bona parte de la población musulmana de la ciudá yera, pela so parte, d'orixe peninsular, y caltenía viva la noción de la so procedencia.
Ente 1913 y 1956, Tetuán foi la capital del «protectoráu» español de Marruecos. L'alministración española construyó dellos barrios nuevos extramuros de la vieya ciudá, según infraestructures como la yá sumida llinia de ferrocarril Ceuta-Tetuán. La influencia del protectoráu» siguió siendo importante inclusive dempués de la independencia del país. Asina, en 1913, en cumplimientu del dahir del califa Muley el Mehdi Ben Ismail, realízase'l censu de población y estadística de viviendes, resultando una población de 18 533 habitantes, de los cualos practicaben la relixón musulmana 11 623, la hebrea 4250 y la católica 3006.[9]
| Barriu | Población | Musulmanes | Hebreos | Católicos | Protestantes | Otros |
|---|---|---|---|---|---|---|
| El Bled | 4 435 | 4 154 | 0 | 278 | 3 | 0 |
| El Rabat Ye-Sefli | 3 878 | 3 032 | 40 | 802 | 1 | 3 |
| El Trancats | 2 201 | 1 775 | 18 | 407 | 1 | 0 |
| L'Aiun | 2 707 | 2 252 | 0 | 455 | 0 | 0 |
| El Mel-lah | 4 799 | 2 | 4186 | 605 | 3 | 3 |
| Extramuros | 513 | 48 | 6 | 459 | 0 | 0 |
| Totales | 18 533 | 11 623 | 4 250 | 3 006 | 8 | 6 |
Tien D'amestase a estes cifres el númberu de soldaos del Tabor y de la Guardia de SAI el Jalifa, que los sos datos fueron tachaos nes fueyes de les sos families pa evitar les duplicaciones, pero que son vecinos de Tetuán.
Na tarde del 18 de xunetu de 1936, al empiezu de la Guerra Civil Española, l'aviación republicana bombardeó la ciudá de Tetuán. Nel barriu moru, desamarrar un alzamientu popular ante los escombros de les cases y les mezquites, que fumien entá y onde s'estrayen 15 muertos y más de 40 mancaos.[10] L'ensame dirixir escontra l'Alta Comisaría. La revuelta ye imparable, polo que Juan Luis Beigbeder, allega al so amigu'l visir Sidi Ahmed el Ganmia, quien ―montáu nel so caballu― enfusar ente les mases ya invocando el nome d'Alá apangar. Esta aición del visir foi darréu compensada cola primer concesión de la Gran Cruz Gallardoniada de San Fernando.
Tetuán na actualidá
[editar | editar la fonte]
Munchos habitantes caltuvieron el castellán como segunda llingua, lo que se reflexa nos rótulos de numberoses cais y comercios. El gobiernu marroquín, sicasí, vio esta diferencia respeuto al restu del país (onde la segunda llingua ye'l francés) como un posible aliciente pa les reivindicaciones autonomistes que siempres tuvo'l norte de Marruecos, polo que fizo lo posible por erradicar l'usu del castellán na zona. Na actualidá, l'idioma español ye pocu utilizáu ente les persones nueves, daqué más ente les de mediana edá y enforma ente les mayores. Nello inflúi tamién l'arribación d'inmigrantes procedentes d'otros llugares de Marruecos. Cabo tamién señalar la esistencia de dellos centros d'enseñanza españoles en dicha ciudá: el Colexu Español Jacinto Benavente (d'enseñanza primaria), l'Institutu Español Nuesa Señora del Pilar (d'enseñanza secundaria) y l'Institutu Español Juan de la Cierva (de formación profesional).
Tetuán y la provincia de la que ye capital viéronse sometíes mientres el reináu d'Hasán II (1961-1999) a un boicó económicu declaráu, en castigu poles reivindicaciones autonomistes. Hubo escases inversiones privaes y bien poques estatales nel caltenimientu de la ciudá, que'l monarca nunca visitó oficialmente. A mediaos de los años ochenta Hassan II paeció perdonar a los tetuaníes, y anunció la so intención d'allegar a la ciudá. Pa ello, dio órdenes de que se-y habilitara un palaciu similar al que tenía n'otres ciudaes marroquines. El palaciu fíxose desallugando la vieya sede de l'Alta Comisaría española y entós consuláu xeneral d'España. Frente al palaciu abrió una gran escampada, afarando la plaza del Feddán ―históricu centru de xunta y llugar emblemáticu de la ciudá―, fechu nel que munchos tetuaníes vieron una manifestación de poder habitual del desapaecíu rei.
La ciudá antigua, o Medina de Tetuán, foi declarada Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco y entamáronse importantes xeres de restauración nes que participó la Xunta d'Andalucía, habida cuenta del orixe andalusí de gran parte del cascu vieyu.
El so xentiliciu ye tetuaní. N'árabe'l xentiliciu habitual ye tiṭwānī, fem. tiṭwāniyya, magar los sos habitantes utilicen tamién el xentiliciu tiṭṭāwnī, fem. tiṭṭāwniyya, deriváu del antiguu nome de la población.
Educación ya investigación
[editar | editar la fonte]- Universidá Abdelmalek Essaadi (pública), clasificada como la meyor universidá marroquina y del norte d'África y la 16ª más visitada n'África, según la clasificación d'AFRIQUE-DOSSIER, onde cunten diverses facultaes, ente elles la facultá de lliteratura y humanidaes, la facultá de ciencies económiques y sociales, la facultá de ciencies xurídiques y de derechu, la facultá de ciencies naturales y de ciencies téuniques.
- Escueles d'enseñanza cimera públiques y privaes, de belles artes, enfermería, diseñu gráficu, informática, óptica, formación profesional y de llingües estranxeres.
- Institutos privaos y públicos d'enseñanza secundaria ente los que destaquen l'Institutu Español Nuesa Señora del Pilar, l'Institutu Español de Formación Profesional Juan de la Cierva y el Colexu Español Jacinto Benavente.
- Colexos y escueles privaes y públiques.
Clima
[editar | editar la fonte]Tetuán tien un clima mediterraneu con una escasa amplitú térmica añal.
 Parámetros climáticos permediu de Tetuán, Marruecos 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mes | Xin | Feb | Mar | Abr | May | Xun | Xnt | Ago | Set | Och | Pay | Avi | añal |
| Temperatura máxima media (°C) | 17.4 | 17.9 | 19.0 | 20.9 | 23.1 | 27.7 | 30.5 | 30.5 | 27.6 | 24.3 | 20.4 | 18.1 | 23.1 |
| Temperatura mínima media (°C) | 9.6 | 10.0 | 11.5 | 13.1 | 15.3 | 18.8 | 20.9 | 21.4 | 19.7 | 16.8 | 12.7 | 10.4 | 15 |
| Lluvia (mm) | 81.3 | 79.7 | 71.8 | 67.5 | 30.2 | 4.1 | 1.2 | 3.7 | 31.4 | 85.1 | 98.9 | 94.6 | 649.5 |
| Díes de lluvia (≥ 1 mm) | 9.1 | 9.6 | 9.0 | 9.0 | 6.3 | 1.5 | 0.7 | 1.7 | 4.6 | 9.2 | 10.4 | 9.2 | 80.3 |
| Fonte: BBC Weather (records)[11] | |||||||||||||
Economía
[editar | editar la fonte]Tetuán ta enclavada nuna rexón agrícola, lo que la convierte nel centru comercial de los productos cultivaos na zona como ceberes, cítricos, frutes y hortolices. El restu de l'actividá partir ente la cría de ganáu y l'artesanía. Cuenta, amás, con establecimientos especializaos na manufactura de productos derivaos del tabacu, xabones, fósforos, farina, texíos y materiales de construcción, anque les industries principales son la conservera (pexe), la de les artes gráfiques y la producción de muebles.
Deportes
[editar | editar la fonte]L'Atléticu Tetuán, ye l'únicu equipu de fútbol del norte d'África continental que xugó na Primer División española. Foi na temporada 1951-52, quedó postreru y el so puestu na clasificación histórica de la primer división española de fútbol ye'l númberu 59.
Esti equipu foi fundáu pol Atlético de Madrid, del que caltién les sos rayes raxones verticales. Amás, l'escudu ye bien paecíu al del club colchoneru, llegando inclusive l'Atléticu Tetuán a rindilu allá una vegada un homenaxe al club madrilanu. Nes sos vitrines atópense más d'un centenar de copes, coronaes con dos campeonatos de lliga 2011-2012 y 2013-2014.
Persones destacaes
[editar | editar la fonte]- Ahmed Ganmia (1863-1945), gran visir del Mazjen.
Festivales
[editar | editar la fonte]
- Festival Internacional del Cine Mediterraneu de Tetuán
- Festival del Teatru de Tetuán
- Festival Internacional de Llaúd de Tetuán
- Festival Internacional del Cómic
- Festival Nacional Voix de femmes (Voces femenines)
- Festival Nacional de Marionetes
- Festival Nacional de la Música Andalusí
Nes artes y la cultura popular
[editar | editar la fonte]Tetuán foi oxetu d'inspiración pa munchos artistes. Nesta ciudá se ambientan les noveles Judería de Tetuán, de Mohamed Sibari, y Les inocentes oquedades de Tetuán, de Mohamed Bouissef Rekab.
Hermanancies
[editar | editar la fonte]- Barbate (España)[ensin referencies]
- Barcelona (España)[ensin referencies]
- Granada (España)[12]
- Píñar (España)[13]
- Santa Fe (Arxentina)[14]
Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Afirmao en: Censo marroquí de 2014.
- ↑ Royaume du Maroc. Haut Commissariat au plan (ed.): «POPULATION LÉGALE DES RÉGIONS, PROVINCES, PRÉFECTURES, MUNICIPALITÉS, ARRONDISSEMENTS ET COMMUNES DU ROYAUME D'APRÈS LES RÉSULTATS DU RGPH 2014 (12 Régions)» (francés). Consultáu'l 6 d'agostu de 2016.
- ↑ A. Rodrigue, Préhistoire du Maroc. Casablanca: Éditions La Croisée des Chemins, 2002, 117 páxs.
- ↑ Plinio el vieyu Historia Natural llibru v - 18.
- ↑ Andalucía Investiga (ed.): «Arqueología divulgativa na Universidá d'Huelva. Vrbanitas. Arqueoloxía y Patrimoniu». Archiváu dende l'orixinal, el 19 de xineru de 2012. Consultáu'l 14 de payares de 2010.
- ↑ M. Tarradell: El poblamientu antiguu del Ríu Martín (páx. 272). Tamuda, IV, 1957.
- ↑ M. R. El Azifi, «L'habitat ancien de la vallée de Martil», en Revue de Facultar des Lettres de Tétouan, n° 4, páxs. 65-81, 1990.
- ↑ [ Invasión de Tetuán.
- ↑ Hemeroteca Dixital. Biblioteca Nacional d'España — Boletín oficial de la zona d'influencia española en Marruecos. 10/2/1914, nᵘ 21, páxina 2.: En cumplimientu del Dahir de S. A. I. el Jalifa Muley el Mehdi Ben Ismail de 7 de xunetu de 1913
- ↑ Joaquín Arrarás: Historia de la Cruzada Española, volume III, páxs. 49-50
- ↑ «Average Conditions tetoaun, Morocco». BBC Weather. Consultáu'l 17 d'agostu de 2009.
- ↑ granadaenlared.com (ed.): «Izquierda Xunida propón una moción pa rellanzar la política de cooperación internacional de la ciudá de Granada» (12 de mayu de 2008). Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'agostu de 2008. Consultáu'l 25 de xunu de 2009.
- ↑ ideal.es (29 de xunu de 2010). «Píñar va estrechar llazos cola ciudá hermana de Tetuán».
- ↑ Ciudaes y Provincies arxentines hermaniaes con contrapartes estranxeres
Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Tetuán.- Web oficial (francés)
