Buzlaq

Aleç buzlağı,İsveçrə

Buzlaq — dağ yamacı və ya dərə üzrə ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında yavaş-yavaş hərəkət edən buz kütləsi. Buzlaq bərk yağıntıdan (qardan) o sahələrdə əmələ gəlir ki, il müddətində onun qalınlığı əriyən və buxarlanan sudan xeyli çox olur, daha doğrusu buzlaq iqlim qar sərhədindən yuxarıda, qarın toplanması üçün relyef formalarının əlverişli olduğu yerdə əmələ gəlir. Hidrosfer qütb ölkələrində dəniz səviyyəsində, mülayim və isti qurşaqlarda isə uca dağlarda qarlardan və buzlaqlardan ibarətdir. Yerin çoxillik və ya "əbədi" qar və buz olan təbəqəsi Kriosfer adlanır. Onu birinci dəfə 1923-cü ildə polyak alim А. B. Dobrovolski tətbiq etmiş.

Kriosfer

Kriosferin sərhədləri.

Əsas məqalə: Kriosfer

Kriosfer Yerin üç əsas təbəqəsinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlir:

• qar və buz yaranması üçün rütubət verən hidrosferin,
• bu rütubəti yayan və onu bərk fazada saxlayan atmosferin,
• səthində qar təbəqəsi əmələ gəlməsi mümkün olan litosferin.

Bu okean — atmosfer — materik sisteminin vəsilələrindən biri iştirak etməsə daima qarlar da olmaz. Beləliklə, kriosfer qeyri-müntəzəm yayılmışdır. O yalnız qartoplanma şəraiti olan yerdə meydana gəlir. Lakin bu qeyri — müntəzəmlik hidrosferin vəhdətini və fasiləsizliyini gəstərir: su maye fazada ola bilməyən yerdə bərk fazada olur.

Qar xətti

Qar xətti. Kotapaxi. And.

Əsas məqalə: Qar xətti

İqlim hadisəsi olan şaxtalı atmosfer isti qurşaqda böyük yüksəkliklərdə, mülayim enliklərdə bir qədər orta yüksəkliklərdə, qütb ölkələrində isə dəniz səviyyəsində olur. Onun qütb basıqlığı bərk Yerdəkinə nisbətən 5 km çoxdur. Krisoferin alt sərhədi qar xətti adı almışdır. Qar xətti o yüksəkliyə deyilir ki, orda il ərzində düşən bərk atmosfer yağıntısının miqdarı onun illik məsrəfinə bərabərdir və ya ildə nə qədər düşürsə, o qədər də əriyir.

Bu sərhəddən aşağıda il ərzində qar əriyə bildiyinə nisbətən az düşdüyündən, təbiidir ki, onun toplanması mümkün deyildir. Qar sərhəddindən yuxarıda temperaturun düşməsilə əlaqədar olaraq qar akkumuliyasiyası onun ablyasiyasından (əriməsindən) üstün olur. Burada daima qar toplanır. Təbiidir ki, qar xətti kimi yalnız qarın yaydakı aşağı kənarının mövqeyini qəbul etmək olar. Uzaqdan baxanda qara bürünmüş dağ yamaclarının aşağı sərhədi, yəni qar xətti nisbətən düz xətt kimi görünür. Həqiqətdə isə o olduqca əyri-üyrüdür.; maili yamaclarda qar çox qalandır, dik yamacların çökək yerlərində ləkə — ləkə qalır, qayalarda isə heç qalmır. Daimi qarların aşağı səviyyəsi ümumiləşdirmə metodu ilə təyin olunur: buna görədə onu xətt deyil, sərhəd adlandırmaq daha yaxşıdır.

Qar sərhəddinin yüksəkliyi və buzlaşmanın intensivliyi coğrafi enlikdən, yerli iqlimdən, məhəllin oroqrafiyasından və buzlaqların öz inkişafından asılıdır.

Müxtəlif enliklərdə qar xəttinin yüksəkliyi

Qar sərhədinin yüksəklik enlik fərqləri havanın temperaturundan və yağıntının miqdarından asılıdır, yağıntı isə, məlum olduğu kimi zonal paylanır. Temperatur nə qədər alçaq, yağıntı nə qədər çox olsa qar toplanması və buzlaşma üçün bir o qədər əlverişli şərait yaranır, deməli, qar sərhəddi daha aşağı olur. Rütubətli ekvator iqlimində o, 4600–5000 m yüksəklikdədir. Quru tropik iqlimdə isə 5600 m-dək qalxır.

Qar sərhəddinin yüksəkliyində Yerin ekvatora nisbətən dissimmetriyası da təzahür edir; daha isti olan şimal yarımkürəsində tropik qurşaqlardan kənarda qar sərhəddi yüksəkdə, daha soyuq olan cənub yarımkürəsində isə alçaqda yerləşir. Frans — İosif Torpağında 86° şm. e-də onun yüksəkliyi 50–300 m arasında tərəddüd edir; Arktikada yalnız bir yerdə — Qrelandiyanın şimal — şərqində 82°şm. e.-də qar dəniz səviyyəsinə enir. Halbuki cənub yarımkürəsində bu səviyyəyə o, artıq 60–70 °C.e. arasında düşür. Cənubi Şetland adaları ( 62 °C.e.) həmişə qarla örtülüdür.

Enlik qurşaqları üzrə qar sərhədinin orta yüksəkliyi

Qar xətti yüksəkliyinin enlik qanunauyğunluğu

Enliklər, dərəcə	Şimal yarımkürəsi	Cənub yarımkürəsi	Enliklər, dərəcə	Şimal yarımkürəsi	Cənub yarımkürəsi
0	4600	-	50	2600	1100
10	4600	5000	60	1600	600
20	5200	5600	70	600	0
30	4900	4100	80	550	Materik buzlaşması
40	3900	2200	90	Okean

Buzlaqların formalaşması

Yer səthində — dağlarda, yaxud qütb enlikləri düzənliklərində — sovrulub gətirilmiş qarlardan kiçik bir ləkə meydana gəlir. Sonra albedo artması və Günəş radiasiyasının xeyli hissəsinin itməsi, qar üzərində yüksək kondensasiya sayəsində yağıntı miqdarının artması və qar səthinin təsirindən temperaturunun ümumi düşməsi yolu ilə özü-özünə inkişaf edir. Antarktidadakı müşahidələr göstərmişdir ki, buz örtüyü öz üzərində temperaturu 25 °C aşağı sala bilər. Nəticədə hətta dəyişməyən iqlim şəraitində buzlaqlar artır və qar sərhədi enir. M.V.Tronovun göstərdiyi kimi, o, 200 −300 metrə enə bilər. Lakin sərhədin enməsi yalnız müəyyən həddə qədər mümkündür. Buz örtüyü xeyli qalın olduqda onun üzərində antisiklon yaranır, yağıntıların miqdarı kiçilir, deməli, buzlaq böyüməkdən qalır. Sonra isə, o, periferiyada əriməyə başlayır. Ərimə buz sahəsi iqlim və geomorfoloji şəraitinə uyğun kəmiyyətə çatana qədər davam edir.

Qarın buza çevrilməsi

Qar dənəsinin frinə və sonda buzlaq buzuna (qletçer) çevrilməsi

Dağlarda qarın akkumulyasiyası əks proseslə — qarlı sahillərin boşalması ilə müşayət olunmalıdır. Boşalma iki yolla baş verir: a) qar uçqunu ilə və b) qarın buza çevrilməsi və axması ilə.

Qar uçqunu dağ yamaclarından qoparaq öz yolundakı yeni qar kütlələrinini özü ilə aparan qar kütləsinə deyilir. Dikliyi 15° -dən artıq olan yamaclarda əmələ gələ bilər: 1) qar düşdükdən sonra ilk vaxtlarda onun yumuşaqlığı, 2) qarın alt horizontlarında temperaturun təziqdən yüksəlməsi və bunun nəticəsində qarın yamaca pis ilişməsi, 3) hava istiləşəndə qarın əriməsi nəticəsində suyunun yamacları islatması. Qar uçqunları böyük dağıdıcı qüvvəyə malikdir. Onların zərbə qüvvəsi 100 t/m²-ə çatır. Qar uçqunları bəzən böyük fəlakətlə nəticələnir.

Dağ relyefinin qar saxlayan formalarında, yaxud bütün relyefin qar altında qaldığı rayonlarda qar toplanır və firnə, sonra isə buzlaq buzuna çevrilir. Firn çox qalmaqdan sıxlaşan iri dənəli qara deyilir, bir — birinə birləşmiş buz dənəciklərindən ibarət olur. Onun sıxlığı 0,4-dən 0,7 q/sm³-ə qədərdir. Firn qatı lay-laydır: hər yağan qarın öz layı olur, bir lay digərindən sıx nazik qabıqla ayrılır. Alt qatlarda firn dənəli quruluşlu buzlaq (və ya qletçer) buzuna çevrilir. Buzun rəngi üstdə süd kimi ağdır, altda sıxlaşdıqca mavi olur. Qar və firn qatı altında əmələ gəlmiş buz elastik xassə alır, relyef üzrə buz dili, buzlaq və ya qletçer şəklində aşağı axır.

Buzlaqların quruluşu

Hər buzlağın qidalanma sahəsi və axım sahəsi vardır. Kriosferdə yerləşən qidalanma sahəsində qar akkumulyasiya olur, sıxılaşır, firnə və buza çevrilir. Axım sahəsində buzlaq qar sərhədindən aşağı enir; burada ərimə yaxuda ablyasiya prosesi gedir. Buzlaq dilinin böyük hissəsi açıq buzlaq səthidir, kiçik hissəsinin üzəri süxur qırıntıları ilə örtülərək altda qalmışdır. Dağ buzlaqlarından ən uzunu Alyaskada Berinq və Habbard buzlaqlarıdır; onların uzunluğu 190 −120 km arasında dəyişir. Eni bəzi yerdə 16 km-ə çatır. Dağ buzlaqları xeyli qalındır. Alp dağlarınının uzunluğu 26,8 km olan ən böyük buzlağında — Böyük Aleçdə buzun qalınlığı 790 m-ə çatır. İslandiya Vatia-Yokul buzlağının qalınlığı 1036 m-dir. Adətən, dağ buzlaqlarının qalınlığı 200–400 m-ə yaxın olur. Antarktidanın və Qrenlandiyanın materik buzları müqayisəedilməz dərəcədə qalındır.

Buzlaqların hərəkəti

Dağlıq ölkələrin əksəriyyətinin buzlaqları 20–80 sm/sutka və ya 100 −300 m/il sürətlə axır; yalnız Himalay dağlarının buzlaqlarının sürəti 2–3, bəzən 7 m/sutkaya çatır. Qrenlandiyanın və Antarktidanın buz qalxanlarında buzlar daha yavaş (3–30 sm/sutka) hərəkət edir. Ayrılmış buzlaqlar daha sürətlə irəlləyir. Buzun hərəkəti onun gövdəsində gərginlik yaradır və o, köndələn, uzununa və yan çatlar əmələ gətirir. Bəzən Günəş şüasının, yağışın və küləyin təsirindən əriməsi buzlağın səthində çala-çuxur əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.

Buzlaşma tsiklləri və buzlaqların təsnifatı

Buzlaşmanın iqlim və geomorfoloji amilləri və onların ərazi uyğunluğu son dərəcə müxtəlif olduğundan buzlaqların formaları da olduqca çoxdur. Buna görə də buzlaqların çoxlu təsnifatının mövcud olması təəccüblü deyildir. Buzlaqları onların formasına və relyeflə qarşılıqlı əlaqəsinə görə qruplaşdıran morfoloji təsnifatlar geniş yayəlmışdır.

Buzlaşma tipi Yer qabığının şaxtalı atmosfer ilə təmas xarakterindən asılıdır. Əsasən iki böyük buzlaşma tipi ayrıd edilir: Materik və dağ buzlaşması. Materik buzlaşması şaxtalı atmosfer ya materik səthi ilə (Antarktida) və ya böyük ada səthi ilə (Qrenlandiya) təmas etdikdə olur. Dağ buzlaşması dağlar şaxtalı atmosferdə olduqda baş verir. Bu iki buzlaşma tipi arasında Arktika adalarına xas olan keçid tipi də vardır. Arktika adalarında həm dağ tipli buzlaqlar, həm də materik buzlaşması əlamətlərinə malik buz günbəzləri mövcuddur.

Amerika qlyasioloqu V. Q. Hobbsun işləyib hazırladığı təsnifat digər təsnifatlardan ehtimal ki, daha perespektivlidir. Bu təsnifatın əsasını buzlaşmanın mərhələli inkişafı təşkil edir. Buzlaşmanın öz-özünə inkişafı iqlim dəyişikliyi istiqaməti ilə uyğun gələn zaman buzlaq sahəsinin təkamülü V. Hobbsun fikrincə müəyyən tsikl keçir. Həmin tsikldə proqressiv və reqressiv fazalar və ya mərhələlər ayrıd edilir. Müəyyən ərazinin buzlaqları proqressiv mərhələdə genişlənir və yeni sahələri tutur. Yüksək yamaclarda əmələ gəlmiş kiçik qar yığınları böyüyür və dərələr üzrə enir. Sonra onlar bütün dərələri doldurur və qıraqlarından aşıb zirvələrdə qovuşur. Buzlaqların ucları dağətəyinə qədər enir və orada birləşir. Proqressiv mərhələnin axırında buz və qar bütün relyefi öz altına alır və yalnız ən dik və yüksək qayalar — nunataklar — buzun altından çıxır.

Reqressiv mərhələdə buzlaşma deqradasiyaya uğrayır. Bu proses iqlimdən və digər coğrafi şəraitlərdən asılı olaraq müxtəlif yolla gedir: ya buzlaq qırıqlarından əriməyə başlayır, ya da ayrı-ayrı buz massivlərinə ayrılır. Buzlaşmanın yoxolma prosesində buzlaq sahəsi genişlənərkən yaranan eyni formalar əmələ gələ bilər (lakin əks qaydada). Buzlaşma üçün əlverişli olmayan şərait buzlaqları tez bir zamanda kiçildə bilmir, çünki onların öz ölçüsünü qoruyub saxlamaq qabiliyyəti vardır. Qoruyub saxlama inersiyası buzlağın əmələ gələ bilməyəcəyi şəraitdə mövcudluğunu təmin edir.

Eyni bir ərazidə buzlaşmanın bütün mərhələləri yalnız uzun geoloji vaxt ərzində izlənə bilər. Lakin bütün mərhələləri və hətta onların kiçik hissələrini eyni bir vaxtda Yerin müxtəlif sahələrində müşahidə etmək olar.

Aşağıda verilmiş təsnifatda V. Hobbs və S. V. Kalesnik tərəfindən işlənmiş prinsiplər əsas götürülmüş, buzlaqların digər xarakteriska materialları da nəzərə alınmışdır.

I sinif. İlk buzlaqlar. Onlar buzlaşmanın proqressiv mərhələsinin başlanğıcında meydana gəlir, sayca çox deyildir və bir-birindən geniş qarsız sahələrlə ayrılır. Axım sahəsi böyük deyildir və ya heç yoxdur. Bu sinfə dörd buzlaq tipi daxildir:

Kar buzlağı

• Kar buzlaqları; karları tutur və adərən, qar xəttindən kənar çıxmır.
• Vulkan konusu buzlaqları; onların firn sahələri vulkanların kraterlərində və kalderlərində yerləşir, buzlaq dilləri ya onların hüdudlarından kənara çıxır və ya radial şəkildə hər tərəfə, lakin kiçik məsafədə yayılır.
• Dağ zirvəsi buzlaqları; isti qurşaqda yayılmışdır, ancaq ən uca zirvələrədə olur, bir-birindən uzaqda yerləşir və hər biri kiçik sahə tutur. Onların forması konusvarı zirvələrdə ulduzşəkilli, yastı zirvələrdə kömbəşəkillidir.

Asılı buzlaqlar; nisbətən dik ymaclarda əmələ gəlir. Onların qidalanma və axım sahələri çökəkliklərə aid deyildir. Birbaşa yamacda yerləşir, asılmış kimi görünür. Buz dik sıldırımın kənarına çatdıqda qopur və parçalarla dərəyə tökülür.

Himalay tipli buzlaq. Nepal.

II sınıf. Dərə buzlaqları. Qidalanma dərəcəsi artdıqca buzlaşma miqyası da genişlənir, ilk buzlaqlar sayca çoxalır, onların hər birinin sahəsi böyüyür və qalınlığı artır. Zirvələrdə və karlardan dərələrlə aşağı sürüşür və dərə buzlaqlarına çevrilir. Bu tip buzlaqlar mülayim qurşağın dağlıq ölkələrində ən xarakterik buzlaşma formasıdır. Adətən, onların aşağıdakı tipləri ayrıd edilir:

• Adi dərə buzlaqları və ya Alp tipli buzlaqlar; bir dildən ibarətdir, qolları yoxdur. Hər qletçerin öz ayrıca qidalanma sahəsi vardır.
• Mürəkkəb dərə buzlaqları və ya Qafqaz tipli buzlaqlar; baş qoldan və çox sayda qollardan ibarətdir.
• Orta Asiya tipli buzlaqlar, onlar həm firn sahəsindən, həm də çox sayda qar uçqunlarından və digər buzlaq uçqunlarından qidalanır. Qidalanma firn sahəsi buzlaqla müqayisədə kiçikdir. Bu buzlaqlar əlavə qar uçqunları hesabına qidalandıqları üçün uzundur.
• Himalay tipli buzlaqlar; buzlaşma prosesinin fəal getməsi şəraitində hər bir yamacın dərəsi ilə aşağı gedən buzlaqlar silsilələr arasındakı dərəyə çatır və bu dərə üzrə hərəkətini davam etdirir, ağac şəkilli mürəkkəb buzlaq forması alınır. Buzlağın əsas gövdəsi və qol-budaqları olur.

İstənilən tipli dərə buzlağı, əgər buz şəlaləsilə qurtarırsa və tökülən buz parçaları aşağıda onu davam etdirirsə bərpa oluna bilər.

Habbard buzlağı. Alyaska.

III sinif. Buzlaqların məcmuyu və ya buzlaq kompleksləri. Buzlaşma şəraitinin daha da yaxşılaşması nəticəsində ayrı-ayrı buzlaqlar genişlənərək birləşir və öz fərdiliyini qismən itirir. Bu, mülayim zonanın şimal hüdudlarında, subqütb və qütb qurşaqlarında, onların xüsusən rütubətli regionlarında baş verir. Aşağıdakı tip buzlaq kompleksləri əmələ gəlir:

• Buzlaq yaylası və ya Skandinaviya buzlaşma tipi; əlverişli iqlim şəraitində — zəif parçalanmış yaylalarda, rütubətli sərin iqlimdə inkişaf edir. Onun bütün ərazisində vahid və qalın qar və buz sahəsi əmələ gəlir. Buz sahəsindən yaylaların kənarı kəsib keçən dərələr üzrə buzlaqlar axır. Nəticədə bir qidalanma sahəsindən bir neçə buzlaq hərəkət edir.
• Dağətəyi buzlaqlar və ya Malyaspin tipli buzlaqlar; Alyaskada geniş yayılmışdır. Burada olduqca əlverişli iqlim şəraitində və orfoqrafik şəraitdə dərə buzlaqları elə güclü inkişaf edir ki, dağların ətəklərinə enərək genişlənir və birləşir. Buzlaq planı Skandinaviya buzlağının əksinədir: dağlarda buzlaqlar və dağətəklərində ayrı-ayrı buzlaqlar bir ümumi buzlaq zolağı əmələ gətirir.
• Şpisbergen buzlaşma tipi;buzlaşma üçün əlverişli iqlim şəraitində, lakin kəskin parçalanmış relyefdə əmələ gəlir. Dik ymaclı ensiz sıra dağlar başdan-başa qar-buzla örtülü olur, lakin qar-buz səthi hələ relyefi əks etdirir. Bütün dərələr buzla dolu olur. Buz örtüyünün altından sıra dağların yalnız yüksək və şiş zirvələri və yalları üzə çıxır.

IV sinif. Ada və materik buzlaqları. Buz kütlələrinin artması nəticəsində onlar ölkəni daha çox örtür və relyefi öz altına daha çox alır. Şpisbergen buzlaşma tipi buz qalxanı mərhələsinə keçir. Materik və ada buz örtükləri adaları və hətta bütöv materiki — Antarktidanı örtən geniş bütöv və qalın buz qatıdır. Buzaltı relyef üzə çıxmır. Buzun səthi hamar-qabarıqdır, buna görə də örtük buz qalxanı adlanır.

Materik buzları axın prosesində differensiasiya olunur: bəzən yerdə buz nisbətən sürətlə hərəkət edir, başqa yerdə demək olar ki, hərəkətsiz qalır. Hərəkət edən buzlaqlar, adətən dərə buzlağı formasında olur, lakin onlar dağlarda olduğu kimi, dağların ymacları ilə yox, az hərəkətdə olan buz massivləri ilə hüdudlanır. Qalxanın qıraqlarında yerləşən və buz kütlələrini dənizə aparan mütəhərrik buzlaqlar çıxarıcı buzlaqlar adlanır. Onlar buz örtüyünün içərilərində başlanıb və buz dilləri şəklində dənizə doğru hərəkət edə bilir.

Qeyd edilən buzlaq növlərindən başqa yamac buzlağı (rus. склоновый ледник, ing. slope glacier) da vardır, hansı ki zəif parçalanmış dağların yamaclarında geniş ərazini əhatə edən buzlaq növüdür və adətən dağların yalından başlayaraq aşağıya doğru hərəkət etməklə qısa dil əmələ gətirir. Yamac buzlağı dərə buzlaqlarından parçalanmamış yamacda yerləşməsi ilə fərqlənir.

Şelf buzları

Ross şelf buzlağı

Şelf buzları Antaraktida üçün səciyyəvidir. Bu buzlar buzlaq qalxanının dənizsə irəlləmiş kənarı olub, qismən dayazlıqlara, adalara, qayalara söykənir. Bəzən isə bir hissəsi (Ross buzlağında 40 km-ə qədər) üzür. Onun yastı səthi dənizdə buz divarı şəklində qurtarır. Bu buz səddi adlanır. Ən böyük şelf buzlağı Ross buzlağıdır. Onun qalınlığı 200 m, sahəsi 487 000 km²-dir. Ross buz səddi 800 km uzanır və hündürlüyü 50 m-ə çatır. Bütün aylarda temperatur 0°-dən alçaq olan qütb qurşaqlarında qurudan axım buzlaqlar vasitəsilədir. Dənizə çatan böyük buz kütlələrini dalğalar parçalayır və əridir. Materik buzlaşmasının nəhəng çıxarıcı buzlaqları və şelf buzlaqları dənizin içərilərinə çox uzanır və böyük buz parçaları qırılır. Bunlar buzdağları və ya aysberqlər adı almışdır.

Aysberqlər

Aysberq. Qrenlandiya

Şimal yarımkürəsində aysberqlərin əmələ gəldiyi məntəqələr Qrenlandiya və Severnaya Zemlya, cənub yarımkürəsində Antaraktidadır. Cərəyanlar vasitəsilə aysberqlər mülayim enliklərə 40°-yədək və hətta 36°-cı enlyədək aparılır və əriyir. Antaraktida aysberqinə 26 °C.e. və 26° q.u-da təsadüf edilmişdir. Arktika aysberqləri Antaraktika aysberqlərindən bir qədər fərqlənir. Arktika aysberqlərinin səthi hamar deyil, dağa oxşayır, uzunluğu bir neçə kilometrdir. Hündürlüyü su səthindən orta hesabla 70 m, bəzən isə 100 m-dir. Nəhəng buz qalxanı parçaları olan Antarktida aysberqlərinin yastı stolvarı səthi vardır. Uzunluğu 100 km-dək, su üzərində hündürlüyü 100, 300 və hətta 500 m-olur. Buzun sıxlığı dəniz suyunun sıxlığından bir qədər az olduğundan aysberqlərin suüstü hissəsi ümumi hündürlüyünün yalnız 1/5 və 1/6-ni təşkil edir.

Yerin müasir buzlaşması

Hazırda, daimi buzlarla örtülü sahə quru səthinin 11%-ə qədərini təşkil edir. Əgər bütün buzu bərabər layla quru səthi üzrə paylasaq, onun qalınlığı 182 m-ə bərabər olar. Daima qar və buz müxtəlif miqdarda bütün iqlim qurşaqlarında vardır.

İsti qurşaq. Afrikada kriosferə yalnız ən uca zirvələr — Keniya, Kilimancaro, Ruvenzori qalxır. Buzlaqlar 4500 m-dən aşağı enmir. Yeni Qvineya dağlarında kiçik buzlaqlar yerləşir (15 km²). Yeni Zellandiyanın Şimal adasında bir krater buzlağı var, Cənub adasında isə buzlaşma xeyli genişdir. Avstraliyada buzlaq yoxdur. Tropik And dağlarında buzlaq papaqları yalnız 6000 m-dən yüksək zirvələrdə vardır. Ekvatorda qar xətti 4800 m-ə enir. Bundan yüksəkdəki zirvələrin hamısında qar və buzlaqlar vardır. Quru iqlimli Meksikada yalnız Orisaba və Popokatepel çatır. Himalay dağları qalın buzlaşma sahəsidir. Bu, dağ sisteminin çox hündür olması ilə həm də onun dəniz mussonu yolunda yerləşməsi ilə izah olunur. Qar xətti yüksəkdə (4500–5500 m-də) yerləşir. Buzlaşma sahəsi 33 000 km²-dən artıqdır.

Fedçenko buzlağı. Pamir.

Mülayim qurşaq. İslandiya subqütb okean iqlimi və vulkan konusları olan yayla relyefi sayəsində buzlaşma üçün əlverişlidir. Buzlaqlar onun ərazisinin 11 % -ni tutur. Buz günbəzləri üstünlük təşkil edir, çıxarıcı buzlaqlar, dağ zirvəsi buzlaqları və kar buzlaqları da vardır. Skandinaviya dağları siklonların yolunda yerləşir. İqlim və relyef buzlaşma üçün əlverişlidir. Şimalda qar xətti 700 m, cənubda isə 1900 m yüksəkdən keçir. Buzlaşma sahəsi 5000 km²-dir. Yayla buzlaq papaqları üstünlük təşkil edir. Xibin dağlarında üç-dörd kiçik buzlaq var.

Qütb Uralında dağların hündür olmaması və kontinental iqlim buzlaşma üçün əlverişsizdir. Buzlaqların ümumi sahəsi 25 km²-dir. Şimali-Şərqi Sibir Yerin çox kontinental sahəsidir, buna baxmayaraq buzlaşmaya məruz qalmışdır. Dağlarda yağıntının miqdarı artır. Burada ümumi sahəsi 500 km²- yaxın olan cəmi 540 kiçik buzlaq vardır. Kamçatka yağıntı ilə zəngindir; buna görə onun sıra dağlarında, xüsusən şərq hissəsində buzlaqlar geniş sahə tutur. Onların ümumi sahəsi 800 km²-dən artıqdır.

Alyaska, xüsusən onun Sakit okean sahilləri ən böyük müasir buzlaşma sahələrindən biridir. Bunun səbəbi rütubətli sərin iqlim və dağlıq relyefdir. Yağıntıların miqdarından asılı olaraq qar xətti 300 m-dən 2400 m-dək qalxır. Buzlaqların ümumi sahəsi 52 000 km²-dir. Bəzi buzlaqlar dənizə çatır. Alyaskadan cənubdakı Kordilyer dağlarında buzlaşma tədricən azalır. ABŞ ərazisində yalnız yüksək zirvələrdə buzlaqlar var. Tropik enliklərdə isə buzlaqlar heç yoxdur.

Alp dağları dərə buzlaqları olan tipik dağlıq ölkədir. Qar sərhədi 2500–3300 m yüksəkdədir. Qafqaz Alp dağları kimi, qalın dağ buzlaşması ölkəsidir. Böyük Qafqazda ümumi sahəsi 1780 km² olan 2200 buzlaq vardır. Tyan-Şan qalın buzlaqları olan nəhng dağlıq ölkədir. Buzlaq sahəsi 10 km²-dən artıqdır. Pamir buzlaşma ölçüsünə görə Tyan-Şandan geri qalmır. Ən uzun buzlağı Fedçenko buzlağıdır (71 km).

Qərbi Altaya çox yağıntı düşür, cənub-şərqi Altay isə qurudur. 970 buzlaq var və onların sahəsi 900 km²-dir. Sayan sıra dağlarında buzlaşma zəifdir, cəmi 40 km² sahə tutur. Hindiquşda iqlim qurudur. Qar xətti 4600–5400 m yüksəklikdən keçir. Karakorumda, quru Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq buzluq sahəsi nəhəngdir. Onun ümumi sahəsi 17 800 km²-dir.

Tibetdəki və ətrafdakı bütün uca sıra dağlarda daimi qarlar və buzlar vardır. Onların sahəsi 32 000 km²-dən çoxdur. Çilinin cənub hissəsi və Odlu Torpaq çox yağıntı alır, buzlaşma böyükdür. Qar sərhədi 600–900 m-dən keçir. Bir çox buzlaq dənizə çatır. Kiçik Qafqazda buzlaqlar Ağrıdağda, Alagözdə və Zəngəzur dağlarındadır.

Lambert buzlağı. Antaraktida.

Soyuq qurşaq. Arktika adalarında, təkcə Qrenlandiya sahillərinin bir sahəsi müstəsna olmaqla, qar sərhədi dəniz səviyyəsindən yüksəkdə yerləşir. Ona görə onların sahilləri buzdan azad olur.

Qrenlandiyada onun ümumi sahəsinin 2186 min km²-dən 1700 min km²-ni, yəni 83%-ni buz tutmuşdur. Ada iki və ya üç birləşmiş günbəzli həhəng buz qalxanı ilə örtülüdür. Onun uzunluğu 2400 km, orta qalınlığı 1500 m, ən qalın yeri isə 3400 m-dir.

Şpisbergen özünün dəniz iqlimilə və yüksək səthinin güclü parçalanmış olması ilə buzlaşma üçün əlverişlidir. Buz onun ərazisinin 90%-ni tutur. Frans-İosif Torpağının 87%-i buzla örtülüdür. Buzlaşma əsasən örtük buzlaşması olub materik tiplidir. Novaya Zemlyada dərə buzlaqları Matoçkin Şar yaxınlığındadır. De-Lonq və Vrangel adalarında iqlimin kontinentallığı üzündən yalnız bir-birindən ayrı kiçik buzlaqlar var. Şimali Atlantik axınından qərbə doğru və şərqi Arktika tərəfə iqlimin kontinentallığı artır və buzlaşma zəifləyir. Kanada adalarının 35–50% -i buzla örtülüdür.

Antarktidadda kriosferin sərhədi dəniz səviyyəsinədək, hətta ola bilsin ki, ondan aşağı düşür. Buzlaşma elə güclüdür ki, buz bütün materiki örtür. Buzun orta qalınlığı 1720 m-dir. Planetin quru sahəsindəki bütün buzların 90%-dən çoxu burada cəmlənmişdir. İki buzlaşma mərkəzi vardır: 1) Qərbi Antaraktida 2) Şərqi Antarktida. Dünyanın ən uzun buzlağı Şərqi Antaraktidada olan Lambert buzlağıdır. Uzunluğu 470 km, qalınlığı 2500 m-dir. Qitələr üzrə buzlaşma sahələri aşağıdakı kimi bölünmüşdür (S.C. Kalesnikə görə, 1963).

Qitələr	Buzlaşma sahəsi, km²
Antarktida	13 497 500
Arktika (Qrenlandiya adası ilə)	2 171 369
Asiya (Qafqazkla birlikdə)	131 342
Şimali Amerika (Kanada aripelaqı istisna olmaqla)	61 558
Cənubi Amerika	25 000
Avropa (İslandiya ilə birlikdə)	20 445
Okeaniya (Yeni Qvineya və Yeni Zellandiya)	1 015
Afrika	22
Cəmi:	16 308 251

Buzlaqların irəliləmələri və çəkilmələri

İqlimin dəyişilməsi olaraq buzlaşma sahələrinin kiçilməsinə və böyüməsinə səbəb olur. Buzlaqların böuüməsi, yəni onların sahələrinin və qalınlığının artması irəliləmə, azalması isə çəkilmə adlanır. Buzların ən geniş yayılma dövrü maksimum buzlaşma epoxası, ən az yayılma dövrü isə minimum buzlaşma epoxası adlanır. Yerin mövcudluğu müddətində buzlaşma epoxası dəfələrlə olmuşdur. Buzlaşma hadisələri Yer səthində təbiətin inkişafının zəruri vəsiləsidir.

Yerin tarixində böyük buzlaşmalar

Tarixi geologiya materialları coğrafi təbəqənin bir neçə dəfə böyük materik buzlaşmasına məruz qaldığını əsaslı sürətdə sübut edir. Müasir dövrümüzdə dağlara və qütb ölkələrinə xas adi buzlaşmalardan fərqli olaraq, materik buzlaşmalarına böyük buzlaşmalar deyilir. Uzun müddət sıxlaşmış, bəzən hətta metamorfizləşmiş qədim buzlaq morenləri tillitlər adlanır. Aydındır ki, dağlar fasiləsiz denudasiya sahələri olduğu üçün tillitlər yalnız düzənlərdə qalmışdır.

Alt proterozoyda (2 milyard il bundan əvvəl)) örtük buzlaqlarından qalan ən qədim tillitlər Şimali Amerikada geniş yayılmışdır. Üst proterzoyda (1 milyard il əvvəl) Qondvana qalın buzlaşmaya məruz qalmışdır. Sonralar, təxminən 600 milyon il bundan əvvəl Avrasiya Vend buzlaşması deyilən böyük buzlaşmaya məruz qalmışdır. Vend tillitləri Skandinaviyadan Fransaya və Yeniseyə qədər çox geniş yayılmışdır.

Paleozoyda, karbonun sonunda və permdə (təxminən 250 milyon il əvvəl) yenidən Qondvanada materik buzlaşması olmuşdur. Onun tillitləri cənub yarımkürəsinin bütün kontinentlərində, habelə Hindistanda aşkar edilmişdir. Beləliklə, sonuncu kaynazoy buzlaşmasına qədər Yer dörd böyük buzlaşma epoxası keçirmişdir: alt proterozoy, üst proterozoy, palezoyda və kaynazoyda.

Hər buzlaşma epoxası Yer səthində çox böyük dəyişikliklərinə uyğun gəlir. Həmin epoxada Yer qabığının hərəkəti fəallaşır, dağ əmələgəlmə prosesləri gedir, materiklər şaquli hərəkətlərə məruz qalır, dənizlər reqressiya edir və sahil xətti dəyişir. Bütün bunlar iqlimin soyuqlaşması ilə bir vaxtda baş verir.

Buzlaq eroziyası

Buzlaq eroziyası yüksək dağlıq zonası buz kütlələrinin qravitasiya qüvvəsinin təsiri altında tədricən aşağı sürüşərək yolunda rastlaşdığı dağ süxurlarını parçalaması, relyefdə olan kələ-kötürlükləri qismən hamarlaması prosesidir.

Buzlağın hərəkəti nəticəsində onun yatağı tədricən dərinləşir və troq ("təknə" deməkdir) dərələrinin yaranmasına səbəb olur. Azərbaycanda buzlaq eroziyası Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında 3500-m.dən yüksək olan ərazilərdə müşahidə olunur.

Yerin geoloji tarixində antropogendə buzlaq epoxaları arasında isti iqlimlə xarakterizə edilən epoxalar mövcuddur. Antropogendə 4 buzlaq epoxası (GENS, MİNDEL, RİSS və VURM) və üçüncü buzlaqlararası epoxa (GÜNS-Mindel, Mindel-Riss, Riss-VURM) ayırd edilir. Güns-Mindel buzlaqlararası epoxası təqribən 75 min il bundan əvvəl olmuşdur.

Perito Moreno Buzlağı (Argentina)

Buzlaq formasiyaları

Buzlaq formasiyaları (tillitlər) əsasən bərk atmosfer çöküntülərinin çökməsi və onların ablasiyadan üstün olması ilə səciyyələnən kriohumid (buzlaq) iqlim tipilə bağlı olan çökmə süxur formalarının toplusudur. Buzlaq formasiyaları əmələ gəlməsində əsas amil suyun passiv (dəniz buzlaşması) və ya fəal (quru buzlaşması) hərəkətli uzun müddətli və dayanıqlı qletçer buzları halına keçməsidir. Quru və dəniz buzlaq formasiyalara ayrılır. Buzlaq vilayətlərinin tektonik inkişafının müxtəlifliyinə görə, buzlaq formasiyaları aşağıdakı növləri ayrılır: tor buzlaq, örtük buzlaq, dağ buzlaq, vulkanogen buzlaq (palaqonit), şelf-buzlaq və aysberq. Buzlaq formasiyaları spesifik fatsiya və genetik tiplərin (moren, flüvioqlyasial və b.) yığımları ilə səciyyələnir.

Həmçinin bax

• Qlyasiologiya
• Kriosfer
• Pleystosen epoxası
• Qar xətti

Xarici keçidlər

• Ледники
• Ледники Arxivləşdirilib 2017-10-29 at the Wayback Machine

Ədəbiyyat

• L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. Bakı. "Maarif", 1986, 452 s. səh: 326–342
• Uşaqlar üçün ensiklopediya, Geologiya.Bakı.2008.Şərq-qərb. 2008, 711 s. səh: 157–161