Гамза

Га́мза (па-арабску: همزة‎‎, па-пэрсыдзку: همزه‎‎, урду: ہمزہ выгляд: ء) — літара (знак) арабскага альфабэту, якая пазначае гартанны гук [ʔ]. Яна не ўваходзіць да 28 «асноўных» літараў арабіцы, яе ўзьнікненьне зьвязанае хутчэй зь неабходнасьцю больш пасьлядоўна пазначаць гартанную змычку ды адрозьніць яе ад доўгага [a:] (гэтыя гукі ў ранейшых сэміцкіх альфабэтах пазначаліся адною літарай алеф).

Зазвычай гамза дадаецца да іншае літары (напр. аліф, ўаў) у якасьці дыякрытычнага знаку, але ў пэўных варунках можа пісацца й як асобная літара. У Юнікодзе гамза мае пазыцыю U+0621 (Arabic Letter Hamza).

У тэрмінах арабскае граматыкі гамзай называюць таксама самую гартанную змычку, незалежна ад ейнага фанэматычнага статусу. У гэтым самым значэньні тэрмін гамза (па-башкірску: һәмзә) выкарыстоўваецца і ў некаторых цюрскіх мовах.

Назва

Арабская назва гэтага знаку паходзіць ад дзеяслова hamaza (па-арабску: هَمَزَ‎‎), які можа значыць «разьбіваць, весьці, дадаваць (да слова) гамзу, вымаўляць з гартаннаю змычкай».

Тыпы

Гартанная змычка ў арабскай мове можа быць як асобнаю фанэмай, што й пазначаецца гамзай (па-арабску: هَمْزَة الْقَطْع‎), гэтак і нефанэматычным «цьвёрдым прыступам» (па-арабску: هَمْزَة الْوَصْل‎), які можа зьяўляцца на пачатку сказу альбо ягонай часткі. Для апошняга ў тэксьце Кур’ану выкарыстоўваецца асаблівы знак (ўасьля, ٱ), але ў звычайных тэкстах гэты гук ніяк не пазначаецца, то бок пішацца проста аліф бяз гамзы. Прыклады словаў, у якіх гамза не зьяўляецца фанэмай:

• Арабскі артыкль al-
• Некаторыя кароткія словы, што пачынаюцца з галоснага гуку, напр. ’ism, ibn, ibna, imr, imra, ithnāni, ithnatāni
• Загадны лад дзеясловаў I, VII, VIII, IX, X тыпаў
• Загадны лад дзеясловаў I, VII, VIII, IX, X тыпаў
• Некаторыя пазычаныя словы, што пачынаюцца з клястэру зычных

Пасьля галоснага гуку такая гамза не вымаўляецца: араб. البيت الكبير‎ належыць чытаць як al-baytu-l-kabīru

У арабскай артаграфіі

У арабскай артаграфіі гамза можа пісацца пяцьцю рознымі спосабамі:

• Самастойна (як асобная літара)
• Пад аліфам
• Над аліфам
• Над ўаў
• Над йа

У іншых артаграфіях на арабскай аснове

Апрача арабскай, гамза выкарыстоўваецца ў іншых артаграфіях на арабскай аснове (пэрсыдзкая, пашту, старацюрская). У гэтых мовах яна можа пісацца над іншымі літарамі, чымся ў арабскай.

Казаская

У казаскай артаграфіі на аснове арабіцы (альфабэт Ахмэта Байтурсынулы) гамза выкарыстоўваецца для пазначэньня пярэдняга шэрагу чатырох галосных. Яна пішацца над літарамі älip, ya, waw ды damma-waw, каб пазначыць адпаведна гукі /æ, i, ø, ʏ/ (тыя самыя літары бяз гамзы чытаюцца як /a, ɯ, o, u/. Літара E заўсёды пішацца проста як ha, бо адпаведны гук ня мае адпаведніка ў заднім шэрагу.

Кітайская

Фіналі ды галосныя з гамзай у кітайскай артаграфіі на арабскай аснове

Сяоэрцзін:

ءَ

اِئ

ـِئ

يُؤ

ـُؤ

ءِ

ـِؤ

ءُ

ءًا

ءٌ

ءٍ

ءْا

Піньінь:

a

ye

-ie

yue

-ue -üe

yi

-ei

wu

an

en

yin

ang

У кітайскай артаграфіі на арабскай аснове (г. зв. Сяоэрцзін) гамза выкарыстоўваецца ў пазначэньнях галосных, а таксама ў некаторых фіналях (гуказлучэньнях, што завяршаюць склад). Гартанная змычка ў кітайскай мове мае фанэматычны характэр, але не адлюстроўваецца ў сяоэрцзіне.

Крыніцы

Арабская мова

• The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Band 3. 1971; S. 150–152
• M. A. S. Abdel Haleem: Qur'ānic Orthography: The Written Representation Of The Recited Text Of The Qur'ān. In: Islamic Quarterly: a Review of Islamic Culture, 38/3, 1994, S. 171–92
• El-Said M. Badawi, M. G. Carter, Adrian Gully: Modern written Arabic: a comprehensive grammar. Routledge, 2004. ISBN 978-0-415-13085-1
• Heinrich Alfred Barb: Das System der Hamze-Orthographie in der arabischen Schrift. Verlag von Karl Helf, 1860.
• Wolfdietrich Fischer: Grammatik des klassischen Arabisch. Harrassowitz, 2002. ISBN 9783447045124
• Richard Lepsius: Über die arabischen Sprachlaute und deren Umschrift: nebst einigen Erläuterungen über den harten i-Vocal in den tartarischen, slavischen und der rumänischen Sprache. Dümmler, 1861; S. 96–157
• Günther Krahl, Wolfgang Reuschel, Eckehard Schulz: Lehrbuch des modernen Arabisch. Langenscheidt Verlag Enzyklopädie, 1995. ISBN 978-3-324-00613-2
• Theodor Nöldeke: Geschichte des Qorâns. Verlag der Dieterichschen Buchhandlung, 1860.
• Gotthold Weil: Die Behandlung des Hamza-Alif im Arabischen besonders nach der Lehre von az-Zamaḫšarî und Ibn al-Anbârî. In: Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete, Band 19, 1905–06, S. 1–63.

Іншыя мовы

• Rozi Khan Burki: Dying Languages; Special Focus on Ormuri. Pakistan Journal of Public Administration; December 2001; Volume 6. No. 2
• Michael Friedrich, Abdurishid Yakup: Uyghurisch Lehrbuch. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 2002. ISBN 3895002992
• John Mace: Persian grammar: for reference and revision. Routledge, 2003. ISBN 978-0-7007-1694-4
• Mohammad-Reza Majidi: Das arabisch-persische Alphabet in den Sprachen der Welt. Buske, 1984. ISBN 9783871186134
• W. M. Thackston: ورديى سۆرانى زمانى — Sorani Kurdish — A Reference Grammar with Selected Readings. (PDF-Datei; 848 kB)