Саліпсызм
Саліпсы́зм (ад лац. solus — «адзін» і лац. ipse — «сам») — ідэалістычны філязофскі погляд, які прызнае адзінай рэальнасьцю асобу таго, хто пазнае, а навакольны сьвет разглядае як сукупнасьць адчуваньняў гэтай асобы[1]; крайні субʼектывізм[1].
Азначэньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Лягічнай падставай саліпсызму служыць меркаваньне, паводле якога адзіная рэальнасьць, якая існуе пэўна, — гэта ўласная сьвядомасьць (якая даступна чалавеку непасрэдна) і адчуваньні (якія таксама ўспрымаюцца непасрэдна). Пытаньне адэкватнасьці адлюстраваньня навакольнага сьвету ў нашай сьвядомасьці заўсёды ўпіраецца ў пытаньне аб дакладнасьці ўспрыманьня; калі адчуваньні пэўныя, то сьвет такі, якім мы яго бачым, але дакладнасьць адчуваньняў мы ня можам даказаць бясспрэчна, бо, акрамя адчуваньняў і сьвядомасьці, нам анічога не даступна непасрэдна. У такім выпадку можна меркаваць, што адчуваньні скажоныя альбо спароджаныя нашай жа сьвядомасьцю, а навакольны сьвет зусім не такі, якім мы яго бачым, альбо нават зусім не існуе.
У розных трактоўках саліпсызм сьцьвярджае:
- Нічога не існуе.
- Нават калі штосьці існуе, ніхто б ня мог пра гэта ведаць.
- Нават калі б хто-небудзь пра гэта ведаў, то ня мог бы гэта нікому паведаміць.
Тыпалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Існуюць розныя ступені саліпсызму, якія супадаюць з рознымі ступенямі скептыцызму:
Мэтафізычны саліпсызм
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Мэтафізычны саліпсызм — разнавіднасьць саліпсызму. Грунтуючыся на філязофіі субʼектыўнага ідэалізму, мэтафізычныя саліпсысты сьцьвярджаюць, што «я» — адзіная існуючая рэальнасьць і што ўсе іншыя рэальнасьці, уключаючы зьнешні сьвет і іншых людзей, зьяўляюцца рэпрэзентацыямі гэтага «я» і ня маюць самастойнага існаваньня. Ёсьць некалькі вэрсіяў мэтафізычнага саліпсызму, такіх як эгацэнтрычны прэзентызм (або пэрспэктыўны рэалізм) Каспара Хэра, у якім іншыя людзі сьвядомыя, але іх досьвед проста адсутнічае.
Эпістэмалягічны саліпсызм
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Эпістэмалягічны саліпсызм — гэта разнавіднасьць ідэалізму, згодна зь якой можна спазнаць толькі непасрэдна даступны разумовы зьмест філёзафа-саліпсыста. Існаваньне зьнешняга сьвету разглядаецца хутчэй як невырашальнае пытаньне, чым як ілжывае[2]. Акрамя таго, нельга быць упэўненым у тым, наколькі зьнешні сьвет існуе незалежна ад розуму чалавека. Напрыклад, можа быць так, што богападобная істота кантралюе адчуваньні, атрыманыя розумам, ствараючы ўражаньне, быццам існуе зьнешні сьвет, у той час як большая частка яго (за выключэньнем богападобнай істоты й самога сябе) ілжывая. Аднак справа застаецца ў тым, што эпістэмалягічныя саліпсысты лічаць гэта «невырашальным» пытаньнем[2].
Мэтадалягічны саліпсызм
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Мэтадалягічны саліпсызм — гэта агнастычны варыянт саліпсызму. Ён існуе ў апазыцыі да строгіх эпістэмалягічных патрабаваньняў да «ведаў» (напрыклад, патрабаваньне, каб веды былі пэўнымі). Мэтадалягічны саліпсызм часам ідзе нават далей, кажучы, што нават тое, што мы ўспрымаем як мозг, насамрэч зьяўляецца часткай зьнешняга сьвету, бо толькі праз нашы пачуцьці мы можам бачыць або адчуваць розум. Дакладна вядома толькі існаваньне думак.
Мэтадалягічныя саліпсысты ня маюць намеру прыйсьці да высновы, што мацнейшыя формы саліпсызму сапраўды верныя. Яны проста падкрэсьліваюць, што абгрунтаваньне зьнешняга сьвету павінна грунтавацца на бясспрэчных фактах іх уласнай сьвядомасьці. Мэтадалягічны саліпсыст лічыць, што субʼектыўныя ўражаньні (эмпірызм) або прыроджанае веданьне (рацыяналізм) зьяўляюцца адзінай магчымай ці правільнай адпраўной кропкай для філязофскага будаўніцтва[3]. Часта мэтадалягічны саліпсызм не лічыцца сыстэмай перакананьняў, а хутчэй выкарыстоўваецца як разумовы экспэрымэнт для аказаньня дапамогі скептыцызму (напрыклад, картэзіянскі скептыцызм Дэкарта).
Асноўныя палажэньні й панятак «саліпсызм»
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Адмаўленьне матэрыяльнага існаваньня само па сабе не зьяўляецца саліпсызмам.
Асаблівасьцю мэтафізычнага саліпсыскага сьветапогляду зьяўляецца адмаўленьне існаваньня іншых розумаў. Паколькі асабісты досьвед прыватны й часта лічыцца невыказным, досьвед іншага істоты можна даведацца толькі па аналёгіі.
Філёзафы спрабуюць пабудаваць веды ня толькі на вывадзе або аналёгіі. Няўдача эпістэмалягічнага прадпрыемства Дэкарта прынесла да папулярнасьці ідэю аб тым, што ўсе пэўныя веды могуць ісьці не далей, чым «я мысьлю; значыць, я існую»[4], не даючы ніякіх рэальных дэталяў аб прыродзе «я», што было даказана. існаваць.
Тэорыя саліпсызму таксама заслугоўвае ўважлівага вывучэньня, таму што яна зьвязана з трыма шырока распаўсюджанымі філязофскімі перадумовамі, кожная зь якіх сама па сабе фундамэнтальная й вельмі важная[4]:
Тры філязофскія перадумовы:
- Найбольш дакладныя веды — гэта зьмест уласнага розуму — мае думкі, перажываньні, афекты й г.д.
- Не існуе канцэптуальнай або лягічна неабходнай сувязі паміж псыхічным і фізычным — паміж, напрыклад, узьнікненьнем пэўнага сьвядомага вопыту або псыхічных станаў і «валоданьнем» і паводніцкімі дыспазыцыямі «цела» пэўнага тыпу.
- Вопыт дадзенага чалавека абавязкова прыватны для гэтага чалавека[5].
Каб пашырыць другі пункт, канцэптуальная праблема тут заключаецца ў тым, што папярэдні мяркуе, што розум або сьвядомасьць (якія зьяўляюцца атрыбутамі) могуць існаваць незалежна ад нейкай сутнасьці, якая мае гэты атрыбут (у дадзеным выпадку здольнасьць), гэта значыць, што атрыбут існага можа існаваць асобна ад самога існага. Калі прызнаць існаваньне незалежнай сутнасьці (напрыклад, мозга), якая валодае гэтым атрыбутам, дзьверы адчынены ў незалежную рэальнасьць. (Гл. Мозг у кольбе).
Некаторыя людзі лічаць, што хаця нельга даказаць, што існуе што-небудзь незалежнае ад розуму, пункт саліпсызму ня мае значэньня. Гэта таму, што незалежна ад таго, незалежна ад таго, існуе сьвет, якім мы яго ўспрымаем, ці не, мы ня можам пазьбегнуць гэтага ўспрыманьня, таму лепш дзейнічаць, мяркуючы, што сьвет не залежыць ад нашага розуму[6].
Аднак усьведамленьне проста прызнае яго існаваньне; ён не ідэнтыфікуе фактычныя творы, пакуль за імі не назірае карыстальнік.
Панятак
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Лічыцца, што панятак «саліпсызм» увёў Рэнэ Дэкарт. Саліпсызм набліжаецца да ўсходняе філязофіі.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вытокі саліпсыскай думкі знаходзяцца ў Грэцыі й пазьнейшых мысьляроў эпохі Асьветніцтва, такіх як Томас Гобс[7][8] і Дэкарт.
Горгій
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Саліпсызм быў упершыню запісаны грэцкім дасакратычным сафістам Горгіям (каля 483—375 гг. да н. э.), якога цытуе рымскі скептык Сэкст Эмпірык[9]
Сэкст Эмпірык:
- Нічога не існуе.
- Нават калі штосьці існуе, ніхто б ня мог пра гэта ведаць.
- Нават калі б хто-небудзь пра гэта ведаў, то ня мог бы гэта нікому паведаміць.
Большая частка сэнсу сафістаў заключалася ў тым, каб паказаць, што абʼектыўнае веданьне было літаральна немагчымым.
Дэкарт
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Асновы саліпсызму, у сваю чаргу, зьяўляюцца асновамі пункту гледжаньня, што разуменьне індывідам любых і ўсіх псыхалягічных паняцьцяў (мысьленьне, жаданьне, успрыманьне й г.д.) дасягаецца шляхам правядзеньня аналёгіі зь іх уласнымі псыхічнымі станамі; г. зн. шляхам абстрагаваньня ад унутранага вопыту. І гэты погляд, або нейкі яго варыянт, быў уплывовым на філязофію з тых часоў, як Дэкарт узвысіў пошук бясспрэчнай упэўненасьці да статусу галоўнай мэты эпістэмалёгіі, а таксама ўзьвёў эпістэмалёгію да «першай філязофіі».
Бэрклі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Аргумэнты Джорджа Бэрклі супраць матэрыялізму на карысьць ідэалізму даюць саліпсыстам шэраг аргумэнтаў, якіх няма ў Дэкарта. У той час як Дэкарт абараняе анталягічны дуалізм, прымаючы такім чынам існаваньне матэрыяльнага сьвету (res extensa), а таксама нематэрыяльных розумаў (res cogitans) і Бога, Бэрклі адмаўляе існаваньне матэрыі, але не розумаў, адным зь якіх зьяўляецца Бог[10].
Брунэ
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У Парыжы, сапраўды, пражываў мысьляр, які прапаведаваў саліпсысты пункт гледжаньня. Гэта быў Клод Брунэ, па прафэсіі лекар і даволі пладавіты мэдычні пісьменьнік… У 1703 г. Брунэ выдаў асобнай брашурай «Projet dʼune nouvelle metaphysique» (Праект новай мэтафізыкі). Гэты праект уяўляе цяпер найвялікшую бібліяграфічную рэдкасьць, і яго апублікаваньне (калі толькі яго яшчэ можна будзе адшукаць) было б, вядома, вельмі пажаданым. Пакуль жа нам даводзіцца здавольвацца галоўнай выявай тымі зьвесткамі аб філязофскіх поглядах Брунэ, якія мы знаходзім у другой частцы выдадзеных «Flashat de St Sauveur Pieces fugitives dʼhistoire et de litterature, Paris 1704»[11]
Крытыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Саліпсызм як радыкальны субʼектыўны ідэалізм часта падвяргаўся крытыцы з боку вядомых філёзафаў:
|
Саліпсызм можа мець посьпех толькі ў варʼяцкім доме. | 
|
—А. Шапенгаўэр | ||
|
|
Саліпсызм — гэта варʼяцтва. |
|
—М. Гарднэр | ||
Аднак дастатковага абгрунтаваньня, якое дазваляла б адназначна сьцьвярджаць існаваньне абʼектыўнай рэальнасьці па-за ўспрымальным субʼектам, дадзена не было.
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Антропны прынцып
- Субʼектыўны ідэалізм
- Адкрыты індывідуалізм
- Агнастыцызм
- Скептыцызм
- Мозг у кольбе
- Праекцыя
- Панпсыхізм
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ а б Тлумачэньне слова Саліпсы́зм Слоўнік «Скарнік» ©
- ^ а б Philosophical Dictionary:Solipsism Архіўная копія ад 3 January 2017 г. (анг.)
- ^ Wood, Ledger (1962). Dictionary of Philosophy. Totowa, NJ: Littlefield, Adams, and Company. p. 295. (анг.)
- ^ а б Internet Encyclopedia of Philosophy, «Solipsism and the Problem of Other Minds» Stephen P. Thornton, 24 кастрычніка 2004 (анг.)
- ^ Donald A. Crosby. The Philosophy of William James: Radical Empiricism and Radical Materialism, 2013. (анг.)
- ^ Is there a convincing philosophical rebuttal to solipsism - See comment by Seth, Edinburgh Scotland Архіўная копія ад 5 June 2016 г. (анг.)
- ^ Boucher, D. Appropriating Hobbes: Legacies in Political, Legal, and International Thought. — Oxford University Press, 2018. — P. 82. — ISBN 978-0-19-881721-5 (анг.)
- ^ Law, Liberty and State: Oakeshott, Hayek and Schmitt on the Rule of Law. — Cambridge University Press, 2015. — P. 142. — ISBN 978-1-107-09338-6 (анг.)
- ^ Routledge Encyclopedia of Philosophy: Genealogy to Iqbal. — Taylor & Francis US, 1998. — P. 146. — ISBN 978-0-415-18709-1 (анг.)
- ^ Starting with Berkeley. — Continuum, 2009. — P. 105. — (Starting with). — ISBN 978-1-84706-186-7
- ^ Робинсон Л. Солипсизм в восемнадцатом столетии // Робинсон Л. Историко-философские этюды. СПб., 1908. С. С. 48—49. (рас.)
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Philosophy Pathways Subjectivism and Solipsism.
- Peake, Anthony Is There Life After Death?. — Arcturus–Foulsham (Europe), Chartwell Books (US), 2006. — ISBN 0-7858-2162-7 This book presents an intriguing and scientifically based updating of solipsism involving the latest findings in quantum physics, neurology and consciousness studies.
- The Self and Its Brain. — Heidelberg, Germany: Springer-Verlag, 1977. — ISBN 0-387-08307-3
- Russell, Bertrand The Problems of Philosophy. — Buffalo, NY: Prometheus Books, 1988. — ISBN 0-7546-1210-4
- Russell, Bertrand The Analysis of Mind. — London: Routledge, 1995. — ISBN 0-415-09097-0
- von Schubert Soldern, Richard Über Transcendenz des Objects und Subjects. — Leipzig: 1982.
- Thornton, Stephen P. Internet Encyclopedia of Philosophy.
- Wittgenstein, Ludwig Philosophical Investigations. — Blackwell, 1974. — ISBN 0-631-19064-3
- Wood, Ledger Dictionary of Philosophy. — Totowa, NJ: Littlefield, Adams, and Company, 1962. — P. 295.
- Nagai, Hitoshi Philosophy for Kids!,『〈子ども〉のための哲学』. — Tokyo, Japan: Kodansha, 1996.
- Dictionary of Philosophy. — Totowa, NJ: Littlefield, Adams, and Company, 1962.
- Webster's New International Dictionary of the English Language. — Second, Unabridged. — Springfield, MA: G. & C. Merriam Company, 1950.
- Webster's Ninth New Collegiate Dictionary. — Springfield, MA: Merriam–Webster, 1983.