Колер
Колер — якасная суб’ектыўная характарыстыка электрамагнітнага выпраменьвання аптычнага дыяпазону, вызначаная на падставе ўзнікаючага фізіялагічнага глядзельнага адчування. Яна залежыць ад шэрагу фізічных, фізіялагічных і псіхалагічных фактараў. Успрыманне колеру вызначаецца індывідуальнасцю чалавека, а таксама спектральным складам, каляровым і яркасны кантрастам з навакольнымі крыніцамі святла, а таксама аб’ектамі, якія не свецяцца. Вельмі важныя такія з’явы, як метамерыя, індывідуальныя спадчынныя асаблівасці чалавечага вока (ступень экспрэсіі паліморфных глядзельных пігментаў) і псіхікі. Кажучы простай мовай, колер — гэта адчуванне, якое атрымлівае чалавек пры трапленні яму ў вока светлавых прамянёў. Адны і тыя ж светлавыя уплывы можа выклікаць розныя адчуванні ў розных людзей. І для кожнага з іх колер будзе розным. Адсюль вынікае, што спрэчкі, «які колер на самай справе», бессэнсоўныя, паколькі для кожнага назіральніка сапраўдны колер — той, які бачыць ён сам
Уводзіны
[правіць | правіць зыходнік]Суб’ектыўна успрыманы зрокам колер выпраменьвання залежыць ад яго спектра, ад псіхафізілагічнага стану чалавека (уплываюць: фонавы святло/колер, яго каляровая тэмпература; глядзельная адаптацыя), і ад спецыфічных уласцівасцяў індывідуальнага вока (барваслепасць). Гл. таксама Псіхалогія ўспрымання колеру.
Адрозніваюць ахраматычныя колеры (белы, шэры, чорны) і храматычныя, а таксама спектральныя і неспектральныя (напрыклад, пурпурны або карычневы колер).
Неадназначнасць паняцця колер
[правіць | правіць зыходнік]
Яркасць на чырвоным, зялёным і сінім прастакутніках пад спектрам паказваюць адносную інтэнсіўнасць адчування на кожным з трох незалежных тыпаў рэцэптараў чалавечага зроку — колбачак
Паняцце Колер мае 2 сэнсы: яно можа ставіцца як да псіхалагічнаму адчуванню, выкліканаму адлюстраваннем святла ад нейкага аб’екта (аранжавы апельсін), так і быць адназначнай характарыстыкай саміх крыніц святла (аранжавае святло). Таму варта заўважыць, што ў тых выпадках, калі мы жадаем даць каляровую характарыстыку крыніц святла, некаторых імёнаў колеру проста «не існуе» — так, няма шэрага, карычневага, бурага святла.
Розны спектральны склад святла можа даваць аднолькавы вынік на глядзельных рэцэптарах (эфект метамерыі колераў).
Адчуванне колеру залежыць ад комплексу фізіялагічных, псіхалагічных і культурна-сацыяльных фактараў. Існуе т. зв. колеразнаўства — аналіз працэсу ўспрымання і адрознівання колеру на аснове сістэматызаваных звестак з фізікі, фізіялогіі і псіхалогіі. Носьбіты розных культур па-рознаму ўспрымаюць колер аб’ектаў. У залежнасці ад важнасці тых ці іншых колераў і адценняў у штодзённым жыцці народа, некаторыя з іх могуць мець большае ці меншае адлюстраванне ў мове. Здольнасць колерараспазнавання мае дынаміку ў залежнасці ад узросту чалавека. Спалучэнні колераў успрымаюцца гарманічнымі (гарманавальнымі) альбо не. Суб’ектыўны аспект успрымання колеру вядомы таксама як кваліа.
Існуе колератэрапія — лячэнне колерам.
Фізіялогія ўспрымання колеру
[правіць | правіць зыходнік]
Адчуванне колеру ўзнікае ў мозгу пры ўзрушанасці каляровачулых клетак — рэцэптараў вока сятчаткі чалавека або іншай жывёлы, колбачках. У чалавека і прыматаў існуе тры выгляду колбачак — «чырвоныя», «зялёныя» і «сінія», адпаведна. Святлоадчувальнасць колбачак невысокая, таму для добрага ўспрымання колеру неабходная дастатковая асветленасць або яркасць. Найболей багатыя каляровымі рэцэптарамі цэнтральныя часткі сятчаткі.
Кожнае каляровае адчуванне ў чалавека можа быць прадстаўлена ў выглядзе сумы адчуванняў гэтых трох колераў (т. н. «трохкампанентная тэорыя каляровага зрока»). Заўважым, што ў птушак і рэптылій зрок чатырохкампанентны і ўключае рэцэптары блізкага ультрафіялету, вышэй 300 нм. Пры дасягненні неабходнай для ўспрымання колеру яркасці, найболей высокачуллівыя рэцэптары змрочнага зроку — палачкі — аўтаматычна адключаюцца.
Суб’ектыўнае ўспрыманне колеру залежыць таксама ад яркасці, адаптацыі вочэй да фонавага святла (гл. каляровая тэмпература), ад колеру суседніх аб’ектаў, наяўнасці барваслепасці і іншых аб’ектыўных фактараў; а таксама ад таго, да якой культуры прыналежыць дадзены чалавек (здольнасці ўсведамлення імя колеру); і ад іншых, сітуатыўных, псіхалагічных момантаў.
Спектральныя колеры
[правіць | правіць зыходнік]Бесперапынны спектр
[правіць | правіць зыходнік]
Бесперапынны спектр колераў можна назіраць на дыфракцыйнай рашотцы. Добрай дэманстрацыяй спектру з’яўляецца прыродная з’ява вясёлкі.
Колеры спектру і асноўныя колеры
[правіць | правіць зыходнік]Упершыню бесперапынны спектр на сем колераў разбіў Ісаак Ньютан. Гэтае разбіццё ўмоўна і шмат у чым выпадкова. Хутчэй за ўсё, Ньютан знаходзіўся пад дзеяннем еўрапейскай нумералогіі і засноўваўся на аналогіі з сямю нотамі ў актаве (параўнайце: 7 металаў, 7 планет…), што і паслужыла вылучэнню менавіта сямі колераў. У XX стагоддзе Освальд Вірт прапанаваў «октаўную» сістэму (увёў 2 зялёныя — халодны, марскі і цёплы, травяны), але вялікага распаўсюджвання яна не знайшла.
Практыка мастакоў навочна паказвала, што вельмі шматлікія колеры і адценні можна атрымаць змешваннем невялікай колькасці фарбаў. Імкненне натурфілосафаў знайсці «першаасновы» ўсяго на свеце, аналізуючы з’явы прыроды, усё раскласці «на элементы», прывяло да вылучэння «асноўных колераў», у якасці якіх не адразу абралі чырвоны, зялёны і сіні.
У Англіі асноўнымі колерамі доўга лічылі чырвоны, жоўты і сіні, толькі ў 1860 г. Максвел увёў адытыўную сістэму RGB (чырвоны, зялёны, сіні). Гэтая сістэма ў цяперашні час дамінуе ў сістэмах для электронна-прамянёвых трубак (ЭПТ) манітораў і тэлевізараў.
У 1931 CIE распрацавала каляровую сістэму XYZ, званую таксама «нармалёвая каляровая сістэма».
У 1951 г. Эндзі Мюлер прапанаваў субтрактыўную сістэму CMYK (сіне-зялёны, пурпурны, жоўты, чорны), якія мелі перавагі ў паліграфіі і каляровай фатаграфіі, і таму хутка «прыжылася».
| Колер | Дыяпазон даўжыня хваль, нм | Дыяпазон частот, Тгц | Дыяпазон энергіі фатонаў, эв |
|---|---|---|---|
| Чырвоны | 625—740 | 480—405 | 1,68—1,98 |
| Аранжавы | 590—625 | 510—480 | 1,98—2,10 |
| Жоўты | 565—590 | 530—510 | 2,10—2,19 |
| Зялёны | 500—565 | 600—530 | 2,19—2,48 |
| Блакітны | 485—500 | 620—600 | 2,48—2,56 |
| Сіні | 440—485 | 680—620 | 2,56—2,82 |
| Фіялетавы | 380—440 | 790—680 | 2,82—3,26 |
Прыкметна, што колеры спектру, пачынаючыся з чырвонага і праходзячы праз адценні супрацьлеглыя, кантрасныя чырвонаму (зялёны, цыанавы), затым пераходзяць у фіялетавы колер, зноў надыходзячы да чырвонага. Такая блізкасць бачнага ўспрымання фіялетавага і чырвонага колераў звязана з тым, што частоты, адпаведныя фіялетаваму спектру, набліжаюцца да частот, якія перавышаюць частоты чырвонага роўна ў два разы. Але самі гэтыя апошнія названыя частоты знаходзяцца ўжо па-за бачным спектрам, таму мы не бачым пераходу ад фіялетавага зноў да чырвонага колеру, як гэта адбываецца ў каляровым крузе, у які ўключаны неспяктральныя колеры, і дзе прысутнічае пераход паміж чырвоным і фіялетавым праз пурпурныя адценні. Варта адзначыць, што колеры, якія мы бачым у табліцы — сумесь частот, выпраменьваных святлодыёдамі манітораў. Усе колеры, якія мы можам атрымаць на гэтых экранах, будуць з’яўляцца сумай кветак за ўсё трох люмінафораў (выпраменьвальнікаў), якія выкарыстоўваюцца ў гэтых панэлях. Менавіта такім чынам узнаўляюцца ўсе колеры на экранах ЭПТ, ВК-дысплеяў, плазменных панэляў і т. д. А частата, адпаведная ў спектры канкрэтнаму відаць колеры, можа пры гэтым адсутнічаць.
У Англіі асноўнымі колерамі доўга лічылі чырвоны, жоўты і сіні, толькі ў 1860 годзе Максвел увёў адытыўная сістэму RGB (чырвоны, зялёны, сіні). Гэтая сістэма ў цяперашні час дамінуе ў сістэмах узнаўлення колераў для электронна-прамянёвых трубак (ЭПТ) манітораў і тэлевізараў. У мастацкай практыцы існуе сталая сістэма кветак, не супадае з адатыўнай сістэмай Максвела, выкарыстоўвальнай у ЭПТ. У гэтай сістэме ў якасці асноўных колераў выкарыстоўваюцца чырвоны, жоўты і сіні. Выкарыстанне жоўтага не дзіўна, паколькі пры змешванні фарбаў, у адрозненне ад змяшэння прамянёў, святло i насычанасць атрыманага колеру атрымліваецца менш чым у зыходных фарбаў, таму атрымаць жоўты, самы светлы колер змешваннем іншых фарбаў — немагчыма. Калі ў сістэме RGB ў пэўных каардынатах спектр падзелены асноўнымі колерамі на тры роўныя часткі, то ў мастацкай практыцы частоты якія адпавядаюць асноўным і дадатковым колерам ставяцца пэўным больш складаным чынам. Паняцці чыстых чырвонага і жоўтага колераў тут прыкладна супадаюць з RGB, але чысты сіні тут больш прыкметна адрозніваецца ад сістэмы Максвела, адносна чыстага сіняга гэта адценне больш блізкае да блакітнага. Паняцце чыстага зялёнага колеру таксама не супадае з тым, які мы звычайна бачым пры гарэнні толькі зялёных дыёдаў ЭПТ. У мастацкай практыцы пад зялёным разумеецца самы пасіўны колер, які з’яўляецца дадатковым, кантрасным самому актыўнаму — чырвонага. У 1931 CIE распрацавала каляровую сістэму XYZ, званую таксама «нармалёвая каляровая сістэма». У 1951 г. Эндзі Мюлер прапанаваў субтрактивную сістэму CMYK (сіне-зялёны, пурпурны, жоўты, чорны), якая мела перавагі ў паліграфіі і каляровай фатаграфіі, і таму хутка «прыжылася».
Асноўныя і дадатковыя колеры
[правіць | правіць зыходнік]
Паняцце «дадатковы колер» было ўведзена па аналогіі з «асноўным колерам». Было ўсталявана, што аптычнае змешванне некаторых пар колераў можа даваць адчуванне белага колеру. Так, да трыяды асноўных колераў Чырвоны-Зялёны-Сіні дадатковымі з’яўляюцца Блакітны-Пурпурны-Жоўты — колеры. На каляровым крузе гэтыя колеры размяшчаюць апазіцыйна, так што колеры абедзвюх трыяд чаргуюцца. У паліграфічнай практыцы ў якасці асноўных колераў выкарыстаюць розныя наборы «асноўных колераў».
Колеры каляровага круга
[правіць | правіць зыходнік]У сістэме RGB (чырвоны—зялёны—сіні) колеры падзяляюцца на 12 асноўных таноў: 3 асноўных колера, 3 дадатковых да асноўных, і яшчэ 6 прамежкавых таноў.
| № | Колер | Парадак | Тон (адценне), 0-239 | Тон, 0-360 (HSV) | Шаснаццатковы код |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Чырвоны | I | 0 | 0/360 | FF0000 |
| 2 | Аранжавы | III | 20 | 30 | FF8000 |
| 3 | Жоўты | II | 40 | 60 | FFFF00 |
| 4 | Зялёны | III | 60 | 90 | 80FF00 |
| 5 | Зялёны | I | 80 | 120 | 00FF00 |
| 6 | Зялёны | III | 100 | 150 | 00FF80 |
| 7 | Блакітны | II | 120 | 180 | 00FFFF |
| 8 | Сіні (лазурны, блакітны) | III | 140 | 210 | 0080FF |
| 9 | Сіні | I | 160 | 240 | 0000FF |
| 10 | Фіялетавы | III | 180 | 270 | 8000FF |
| 11 | Пурпурны | II | 200 | 300 | FF00FF |
| 12 | Пунсовы (малінавы) | III | 220 | 330 | FF0080 |
У наступнай табліцы паказаны 12 колераў каляровага круга, у якім у якасці асноўных выкарыстоўваюцца чырвоны, жоўты і сіні колеры (RYB). Колеры тут падпадзяляюцца на асноўныя (або колеры першага парадку), складовыя (колеры другога парадку) і складаныя (трэці парадак)[1].
| № | Колер | Парадак колера |
|---|---|---|
| 1 | Чырвоны | I |
| 2 | Чырвона-аранжавы | III |
| 3 | Аранжавы | II |
| 4 | Жоўта-аранжавы | III |
| 5 | Жоўты | I |
| 6 | Жоўта-зялёны | III |
| 7 | Зялёны | II |
| 8 | Сіне-зялёны | III |
| 9 | Сіні | I |
| 10 | Сіне-фіялетавы | III |
| 11 | Фіялетавы | II |
| 12 | Чырвона-фіялетавы (пурпурны) | III |
Ахраматычныя колеры
[правіць | правіць зыходнік]Адценні шэрага (у дыяпазоне белы — чорны) носяць парадаксальную назву ахраматычных колераў — гэта значыць бескаляровых) колераў. Найболей яркім ахраматычным колерам з’яўляецца белы, найболей цёмным — чорны. Можна заўважыць, што пры максімальным паніжэнні насычанасці тон (стаўленне да вызначанага колеру спектру) адцення становіцца неадметным.
Характарыстыкі колеру
[правіць | правіць зыходнік]Кожны колер валодае колькасна вымяранымі фізічнымі характарыстыкамі (спектральны склад, яркасць):
Яркасць
[правіць | правіць зыходнік]Аднолькава насычаныя адценні, якія адносяцца да аднаго і таму жа колеру спектру, могуць адрознівацца друг ад друга ступенню яркасці. Да прыкладу, пры памяншэнні яркасці сіні колер паступова набліжаецца да чорнага.
Любы колер пры максімальным паніжэнні яркасці становіцца чорным.
Варта адзначыць, што яркасць, як і іншыя каляровыя характарыстыкі рэальнага афарбаванага аб’екта, значна залежаць ад суб’ектыўных прычын, абумоўленых псіхалогіяй успрымання. Так, да прыкладу сіні колер пры суседстве з жоўтым здаецца больш яркім.
Насычанасць
[правіць | правіць зыходнік]Два адцення аднаго тона могуць адрознівацца ступенню блакласці. Напрыклад, пры памяншэнні насычанасці сіні колер набліжаецца да шэрага.
Светлата
[правіць | правіць зыходнік]Ступень блізкасці колеру да белага завуць светлатой.
Любое адценне пры максімальным павелічэнні светлаты становіцца белым.
Каляровы тон
[правіць | правіць зыходнік]Любы храматычны колер можа быць аднесены да якому-небудзь вызначанаму спектральнаму колеру. Адценні, падобныя з адным і тым жа колерам спектру (але якія адрозніваюцца, напрыклад, насычанасцю і яркасцю), прыналежаць да аднаго і таго жа тону. Пры змене тону, да прыкладу, сіняга колеру ў зялёны бок спектру ён змяняецца блакітным, у зваротную — фіялетавым.
Часам змена каляровага тону суадносяць з «цеплынёй» колера. Так, чырвоныя, аранжавыя і жоўтыя адценні, якія адпавядаюць агню і выклікалыя псіхафізіалагічныя рэакцыі, завуць цёплымі танамі, блакітныя, сінія і фіялетавыя, як колер вады і лёду — халоднымі. Варта ўлічыць, што ўспрыманне «цеплыні» колеру залежыць як ад суб’ектыўных псіхічных і фізіялагічных фактараў (індывідуальныя перавагі, стан назіральніка, адаптацыя і інш.), так і ад аб’ектыўных (наяўнасць каляровага фону і інш.).
Не варта блытаць суб’ектыўнае адчуванне «цеплыні» колеру з яго фізічнай характарыстыкай — каляровай тэмпературай. У прыватнасці, цёплыя таны маюць ніжэйшую каляровую тэмпературу, а халодныя — больш высокую.
Іншыя колеры, у тым ліку неспектральныя
[правіць | правіць зыходнік](Гл. больш поўны спіс колераў)
Каларыметрыя і прайграванне колеру
[правіць | правіць зыходнік]Сувязь колеру і спектральных колераў
[правіць | правіць зыходнік]Існуе некалькі каляровых шкал, зручных для ўжывання ў розных галінах. Для вымярэння колеру выкарыстоўваюць калараметры і спектрафотаметры.
Ужыванне колераў
[правіць | правіць зыходнік]Колер шырока ўжываецца, як сродак для кіравання ўвагай чалавека. Некаторыя спалучэнні колераў лічацца больш спрыяльнымі (напрыклад, сіні + жоўты), іншыя — меней прымальнымі (напрыклад, чырвоны + зялёны). Псіхалогія ўспрымання колеру тлумачыць, чаму тыя або іншыя спалучэнні здольныя моцна ўздзейнічаць на успрыманне і эмоцыі чалавека.
- Мастацтва спалучэння колераў завецца каларыстыка.
Псіхалогія ўспрымання колеру
[правіць | правіць зыходнік]Колер у гістарычнай навуцы
[правіць | правіць зыходнік]- Колер, геральдыка — колеры ў геральдыцы.
Гл. таксама
[правіць | правіць зыходнік]Зноскі
- ↑ Уилан Б., Гармония цвета: Новое руководство по созданию цветовых комбинаций / Б. Уилан; Пер. с англ. Г. Щёлоковой. — М.: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство АСТ», 2005
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Артюшин Л. Ф., Основы воспроизведения цвета в фотографии, кино и полиграфии, М., 1970;
- Вавилов Н. Свет и цвет в природе
- Гуревич М. М., Цвет и его измерение, М. — Л., 1950;
- Кустарёв А. К., Колориметрия цветного телевидения, М., 1967;
- Ивенс Р. М., Введение в теорию цвета, пер. с англ., М., 1964:
- Wyszecki G., Stiles W. S., Color science, N. Y. — L. — Sydney, 1967.
- Deane B. Judd and Gunter Wyszecki — Color in business, science and industry 1975, ISBN 0-471-45212-2
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]На англійскай мове
[правіць | правіць зыходнік]- Munsell Color Science Laboratory — лабараторыя вывучэння колеру
- Comparative Article examining Goethean and Newtonian Color — параўнанне падыходу Гётэ і Ньютона да паняцця колеру Архівавана 3 красавіка 2007.
- Kruithof curve citation
- Article by technical lighting manufacturer on rod/cone vision, with cites to literature Архівавана 21 снежня 1997.
- Stanford Encyclopedia of Philosophy entry
- Чаму прадметы маюць колер? Архівавана 12 чэрвеня 2010.
- Why Should Engineers and Scientists Be Worried About Color?
- Колер, Кантраст & Прастора ў сучасным дызайне Архівавана 15 верасня 2008.
- Навука аб колеры
