Wùlkan

Wùlkan (z łac. Vulcanus – miono rzimsczégò bòga ògnia) – plac na pòwierzchni Zemi, z chtërnégò wrdobiwô sã lawa, wùlkaniczné gazë (solfatar, mòfetë, fùmarole) i materiôł piroplasticzny. Terminu tegò ùżiwô sã téż jakò òkreslenié fòrm terenu postał ich bez dzałanlosc wulkanu, chòc barżi pòprawné są taczé terminë jak góra wulkanicznô, stożk wùlkaniczny, kòpùła wùlkanicznô czë wùlkan tarczowi.

Rodzaje wùlkanów

Aktiwnosc wùlkanicznô zmieniwô sã z czasã. Òbserwòwónô aktiwnosc wùlkanów ùmòżliwiała wprowadzenié ich pòdzału na wulkanë:

• Czinné – stale abò spòradiczno òbjawiôjącé swòją aktiwnosc (np. Wezuwiusz, Etna, Strombòli),

• Drzemiącé – jich aktiwnosc òstała zaòbserwòwónô, jednak òd dłëgszigò czasu jie nie òkazywôł,

• Wëgasłé – jich aktiwnosc nie òstała zaòbsrwòwónô w czasach chistoricznych (np. Wùlkaniczné stożczi w Niemcach i Pòlsce).

Szacëje sã, że w òstatnych 10 tës. Lat na zemsczi kùli czinnych bëło 1500 wùlkanów. W tim czasu bëło 7900 erupcjow. Dzys dnia liczbã czinnych wùlkanów szacëje sã na kòl 800. Wiãcy jak pòłowa z nich je na òbszarze lądowim. Òkróm tegò mòżna spòtkac czile tesący nieczinnych wùlkanów na lądze i pôradzesąt tësący pò wòdą.

Jiny pòdzôł bierze pòd ùwôgã plac, z chtërnégò wëpłiwô magma. Wëróżniwô sã wùlkanë:

• stożkòwé

• tarczowé

• linijné – magma wëpłiwô z pòdłoża w jednym placu, ale wzdłuż dłudżi szczelinë. Ten tip wùlkaniczny dzałalnoscë pòwszechny je w strefach spreadingù na òceanicznym dnie.

Wùlkanë różnią sã dominującym rodzajã materiału, jaczi sã z nich wëdobiwô:

• Lawòwé (efùzywné) – wëpłiwô blos lawa, jich erupcja ma łagodni przebieg. Dzelą sã na:
  • Tarczowé (hawajscy) – nisczé i rozległé (lawa z nich wpływając je zasadowô, bazaltowô ò môłi lepiscë, sączeroczé na 40 km;
  • Kòpùłë lawòwé (Baro gãstô, kwasnô, krzemionkòwô lawa), chtënë Wydrzą jak pół sferë.

• Stratowùlkanë (mieszóné) – wërzucają gąstą, lepką lawã andezytową; òkróm tegò wëzecóné sã téż ateriółë piroklasticzné (bómbë wùlkaniczné, lapile i gazr wùlkaniczné. Należą do nôbarżi eksplozywnych. Stratowùlkane mają wësoczé, stromé stożczi (kąt nachileniô kòl 30 stopniów, np. Wezuwiuisz, Cotopaxi, Pòpòcatépetl);

• Eksplozywné – wërzucają twz. Materiół piroklasticzny, a téż nôgãstszé i nôbarżi kwasné lawë riòlitowé;

• maarë – erupcja freaticznô, spòwòdowónô cësnienim wòdny parë pòwstałi w winikù kòntaktu pówierzchniowich wòdów z magmą;

• wùlkanë błotné – z chtërnëch wëdobiwô sã na pòwierzchniã mbłotnistô mieszanina wódë, iłu, piôskù itp. Proces ten związóny je z przejawama wëgasającégò ju wùlkanu – wëdobiwaniém sã gòrący wòdë abò wòdny parëabò z czësto jinëma zjawiskama geologicznyma niż wùlkanizm.

Efektã intensywny dzaalnoscë wùlkaniczny je kaldera – krater pòwstałi òbczas za baro gwałtowny erupcjë wùlkanu albò pò zapadniãcu sã stropù kòmòrë wùlkaniczny.

Rozmieszczenié wùlkanów

Tradicyjnie lëdze uważalô, że wùlkanë na Zemi grëpùją sã na òbszarów górotwórczoscë alpejsczi,chóc je wiadomò téż, że wëstãpùją téż wùlkanë z nima niezwiązóné. Nówiący czinnych wùlkanów lądowich je w tzw. Ògnistim Piestrzeniu Pacyfikù, rozcygającym sã wkół Òcenau Spòkòjnégò. W ti strefie je wicy jak 90% czinnych wùlkanów lądowich na Zemi, z chtërnych nôwiãkszi jes Òjos dl Salado w Chile. Dzysô wiadomò, ze dzałanosc wùlkanicznô grëpùje sã w trzech zortach òbszarów: strefach spreadingu, strefach ë i tzw. plamach gòrących.

Nôwiãkszi wùlkanë na Zemi

Mauna Loa – nôwiãkszi czinny wùlkan na Zemi.

Masiw Tamù (pòdmòrsczi, Òcean Spòkójny): kòl 300 tësący km kwadratowich pòwierzchni, 4400 m wësokòscë (wëgasłi)

Nôwëższé wùlkanë na Zemi

Òjos del Salado ( Chile/ Argentina) 6880 m n.p.m. (wëgasłi)

Llullaillaco ( Chile/Argentina) 6723 m n.p.m.

Antofalla ( Argentina) 6450 m n.p.m.

Lascar ( Chile) 5990 m n.p.m.

Cotopaxi ( Ekwador) 5897 m n.p.m.

Kilimandżaro (szczit Kibo) (Tanzaniô) 5895 m n.p.m.

Òrizaba ( Meksyk) 5700 m n.p.m.

Wùlkanë pòza Zemią

Wùlkanë mòżna téż nalezc téż na jinëch òbiketach Ùkładu Słonecznégò pòsôdających atałą pòwierzchniã atéż dostatecznie mòcné bënowé zdrzódła cepła, terô abò czedës. Wëgasłé wùlkanë są na Marsu (znajdëje sã tam téż nôwiãkszi znóny wùlkan Òlimpùs Mòns) i Wenus, a współczasnie aktiwné na Io, ksãżëcu Jowisza. Na niebiesczich całach zbùdowónych w wiãszoscë z lodë, czili lodowich ksãżëcach planetów a téż zapewno na plutoidach mògą wëstãpòwac wùlkanë lodowé, tzw. Kriowùlkanë. Taczé twòrësą zaòbserwòwóné na Enceladuse i chiba téż na Titanie; òba cała sã ksãżëcama Saturna.

Pòwstôwanié wùlkanów

Wëstãpòwanié wùlkanów na Zemi je zwiążóné ze zserą górotwórczoscë i z òbszarama aktiwnych trzãseniów zemi. Związk tëch zjawiskow tłumaczi teòriô tektoniczi płitów litosferë. W placach, gdze jedna płita litosferë zagłãbiô sã pò drëgą, wùlkanë pòwstôwają wzdłuż jich keńtë – na kòntinence i wdłuż òceaniczych rówów, np. wëbrzeżé Pacyfikù, Eùropa Pôłniowô, Wëspë Japòńsczi, Filipinë. Wùlkane póòwstôwają téż w placach rozsëwaniô sã płitow litoserë, czili w chrzebtach strzódòceanicznych i wdolinach riftowich, np. Chrzebce Strzódatlanticczim i w Wiôldzich Rowach Afrikańsczich.

Wùlkanë wëstãpùją téż pònad plamama gòraca, chtërne mògą bëc pòłozoné z daleka òd grańców płitów, np. Na Hawajach abò Reùnionie. Wùlkanizm Islandië sparłãczony je zarówno z grańcą płitów (Chrzebt Strzódatlanticczi), jak téż z isntienim plamë gòrąca.

W czasach prehiostoricznych òkazją do òbsewacjë rodzeniô sã wùlkanë bëło pòwstanié wùlkanë Paricutín w Meksykù i wispë Surtsei kòl brzegów Islandië.

Bùtnowé lënczi

• Global Volcanism Program (ang.)