Deib22 0057

Cuaderno de trabajo Inicial 4 Años - Quechua - Collao Kuska yachasunchik - 4 watayuq wawakunapaq
at
ay u4
q wawa k
un a p
aq
PERÚ
Kuska yachasunchik
Ministerio
de Educación
Qullaw
Qichwa
Kuska yachasunchik
Kuska yachasunchik
at
at a y u 4 4
4 q
ww
a a p
a qa
y u qq ww awaakkuunna p
aw
1
Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
Kuska yachasunchik
Cuaderno de trabajo y folder - inicial 4 años Quechua Collao
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
Quinta edición, 2021

Tiraje: 9 283 ejemplares
Impreso en Setiembre 2021
Ruraq
Adela Sullca Peña
Mayt’ukuna allinchaypi yanapakuq

Karina Quispe Flores
Digeibira-DEIB nisqamanta llapan llank’aypi yanapaq

Madeleine Asunción Nuñonca Lupo
Mayt’u tupachiqkuna
César Adolfo Yeckle Castro
Rodrigo Vasquez Nuñonca
Siqiqkuna
Joel Samuel Choque Tomayconza
Archivo Digeibira-DEIB
Allichasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Impresión
Se terminó de imprimir en setiembre de 2021
en los talleres gráficos de
Quad G raphics Perú S.R.L
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: Nº 2021-07895
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa/Impreso en el Perú/Printed in Peru

Riqsichikuynin
Ancha munasqay wawaykuna:
Kay llamk’ana mayt’uqa qampaqmi. Paymi yachay wasipi sumaqta

yachayniykipi yanapasunki.
Yachachiqniykikunam, ancha munasqa sunquykuwan, kay qillqa mayt’uta

ruramuyku. Ichaqa, tayta mamayki, awichuykikuna hinallataq aylluykikunapa
yanapayninwan allinta yachayniykikunata qispichinaykipaq; hinallataq,
yachaqmasiykikunawanpas sumaqta llamk’aspa imaymanata yachanaykipaq
ima.
Kay llamk’aykunawanmi kawsayniykimanta aswanta yachanki; aylluykita,

Pachamamata ima munakunki. Rimaykunatapas simiykipi allinta t’uqyachinki,
runa masiykikunawanpas allin kawsaypi tiyanki.
Kay llamk’ana mayt’uwanqa sumaqtam kusisqa pukllanki, takinki, llimp’inki,

siq’inki qillqanki ima. Paywanmi kuska kawsakunki.
¡Kayqa yachaq masichaykim, chaymi sumaqllata uywanayki!
¡Allinpuni kachun; sumaqllata yachanki!

Musuq simikuna / Glosario
akllay seleccionar/ clasificar kutichiy responder, devolver sasachaykuna problemas
añaychaykuspa agradeciendo k’askachiy pegar
sayaynin tamaños
aqha chicha hojas de coca formadas de
k’intu dos o tres para ser utilizadas señaleros o señas de la
siñaskuna
apu cerro sagrado en una ritualidad naturaleza
k’uchu rincón siq’iy dibujo
aya marq’a killa mes de noviembre
k’uskiy investigar
ayllu familia/comunidad suchi remesa/encargo
k’utuchiy recortar
aymuray cosechar
takiy canción
llimp’iy pintar
aymuray killa mes de mayo
mallki árbol tapuykuna preguntas
ayriwa killa mes de abril
masachakuy casarse tarpuy siembra
chakata cruz
maway primeras papas
chakay/chimpuy marcar con x phallchay florear o echar flores
preparado de tierra para la mikhuy uqariy cosecha de productos
chakmay unquy enfermedad
siembra
millma rutuy trasquilado de la lana de oveja
chakra qunakuy killa mes de julio
muhu rikch’arichiy despertar de la semilla unu parischachiy matrimonio del agua
ritual para inicio del trabajo
ch’allakuy
comunal hacer ritual a la semilla antes
muhu t’inkay unu raymi killa mes de setiembre
de sembrar
ch’usaq vacío
ñawichay leer upyay tomar beber
chhullunku hielo
hallmay aporque paqarichiy producir
usuchiy derramar
hamk’ay tostar qasa helada
juntar animales para el
harawi poesía uywa chaquy
qatipay continúa/sigue trasquilado de su lana.
hatun raphi papelote
qillqana mayt’u cuaderno de trabajo uywanakuy crianza mutua.
hawkay kuski mes de junio qillqay escribir
wachkha q’isway hacer soga
ofrenda o alcanzo a la madre qhapaq sitwa killa mes de agosto
haywakuy sacarse algo de una chacra
tierra wakchakuy
qhata pared en Viernes Santo.
hunt’apay completa
qhichwaruna los quechuas watuchi adivinanza
huñusunchik juntamos/reunimos
raphi hoja willakuy cuento
iray trilla
raymi fiesta yachaq sabio
kallchay ciega de productos.
respetuwan respeto
yachachiq docente
kamachikuymanhina de acuerdo a lo que dice.
rikch’anachin comparar
kancha corral yaku/unu agua
rikch’aynin características
kantaray killa mes de octubre ruray hacer yarqha riachuelo
kawsayninchik nuestra vivencia rurukuna granos yupaykuna números

Atisqaykimanhina siq’ikuy.
Uranpi sutiykita qillqay,
chaymanta yachachiqniykiman,
yachaq masiykikunaman ima
qhawachiypas willaypas.
6
7
Sutiymi:
Ayllunchikpa
1 kawsayninwan
uywanakusunchik
8
9
Sutiymi:
Ayriway killapi llamk’ananchikpaq rimasunchik
Imaynatam llamk’asunchik
Qillqana mayt’upi, ayriwa killapi llamk’ayta Imakunan kanman

qallarinanchikpaq wawakunaman qillqana Qillqana mayt’upi siq’in.
mayt’uta rakisunchik.
Pikuna yanapanku
Siq’ita qhawaspa, lliw ayriwa killapi
llamk’aykunamanta rimasunchik. Yachachiq.
Qillqana mayt’upi llamk’aykunamantawan Maypin llamk’akun

rimaspa, hatun raphipi qillqasunchik. Yachay wasipi.
Kay killapi llamk’anapaq, hatun raphipi
qillqasqanchikta allichasunchik.
Qillqana mayt’uta qhawaspa, kay killapi
llamk’aykunamanta atisqakumanhina wawakuna
rimanqaku.
Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy.
10
11
Sutiymi:
Maway papamanta rimasunchik
Maway papa chakrata atispaqa ñawpaqta Chakraman ñawpa p’unchaw risqankumanta

rinkumanmi. yuyarinqaku.
Harawita hatun raphipi rurasunchik: Sapanka wawa, maway papa kawsayninmanta
rimarinqaku (imayna llamk’anamanta, imanaptin
Maway papachallay
maway nikun, allanamanta ima).
(harawi)
Papacha, papacha Qillqana mayt’upi, kamachikuyninmanhina
maway papacha sapanka wawa ruranku.
mikhuyniy tukurukuptin
Maway papa imayna llamk’anamanta wawakuna
yarqayniyta thasnuykuwanki.
rimanqaku.
Manañam llakikunichu,
Imakunan kanman
manañam waqakunichu
maway papachayta mikhuykuspa Maway papaman harawi.
kusisqallaña purikuchkani. Pikuna yanapanku
Harawimanta tapuykunata, wawakuna Yachachiq.
kutichinqaku.
Maypin llamk’akun
¿Imamantam harawi kasqa?, ¿maway
Yachay wasipi,chakrapi.
papamantari imatataq harawi nin?, ¿allinchu
maway papaman hawarirqanchik?, ¿imarayku?,
¿huk harawikunata paqarichisunmanchu?
Mayqin kaq siq’imanta rimarqanchik, chay kaqllata siq’ispa llimp’iy.
12
Imasmari, imasmari
Q’umirchallañas p’achachanpas,
paytapuni rikuyta munanki
chayqa ukhu p’achachantawan
ch’ustirquy misk’ichallaña
mikhuykunaykipaq.
¿Imataq kanma?
Imasmari, imasmari
Ñawpaqtapunis tarpukunchik
qarpay unullawansi
wiñakun, llulluchanpiqa
thupakunsi payayarquspataq
ch’awiyarqapun.
¿Imataq kanma?
13
Sutiymi:
Llullu mikhuykunamanta, watuchinakusunchik
Llullu kawsaykunata qhawarispa Sichus mana watuchikunata kutichinkuchu

llimp’inanmanta, sayayninmanta, chayqa, ayllukunapi imayna qaqapachinku
rikch’akuyninmanta, wiñasqanmanta chayhinata, kutichinankukama, watuchita
wawakuna rimarinqaku. rurasunchik. ¿Imamantam watuchikuna
Lliw kapninkunamanta, rikch’ayninmanta tapukusqa?, ¿utqhaytachu watuchita
qhawarispa ima, wawakunaman watuchiyta kutichirqanchik?, ¿ima rayku?, ¿huk
ñawinchasunchik. watuchiykunata paqarichusunmanchu?
Watuchiykuna: Tukuspa, huk watuchiykunata wawakuna

Imasmari, imasmari ruranqaku.
Q’umirchallañas p’achachanpas,
Atisqallankuman watuychiypi pukllanqaku.
paytapuni rikuyta munanki chayqa,
Manam qaqapachiypi pukllankumanchu.
ukhu p’achachantawan ch’ustirquy,
misk’ichallaña mikhunaykipaq. Imakunawan ruranqaku
Ñawpaqtapunis tarpukunchik, Qillqana mayt’u.
qarpay unullawansi wiñakun, Pikuna yanapanku
llulluchanpiqa thupakunsi, Yachachiq.
payarquspataq ch’awiyarqapun.
Maypin llamk’akun
¿Imataq kanman?
Yachay wasipi.
Mikhuykunapa siq’inta k’utuchiy, watuchisqanmanhina k’askachiy.
14
15
Sutiymi:
Chakrata phallchamusunchik
Hawapi, t’ikakunahina kuyuspa wawakuna ¿imaraykun chakrata phallcharqanchik?,

pukllanqaku. ¿sichus mana chakrata
Pukllaymanta lliwta wawakuna rimarinqaku. phallchasunmanchu, imataq kanman?
T´ika apamusqankumanta, kaqninkunamanta Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina,

wawakuna rimarinqaku. wawakuna llamk’anqaku.
T’ikawan chakra phallchanamanta, T’ikakunata llimp’inanmanhina wawakuna
rimallanqakutaq (ima t’ikawan phallchanku, akllanku.
imaynatam phallchanku). Chakrata phallchaysikamunku.
Chakraman rinapaq rimanakunku (atispaqa Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
huk chakrayuqwan mink’akunqaku). wawakuna llamk’anku
Chakra phallchanapaq t’ikakunata akllanqaku. Imakunawan ruranqaku
Chakrapiña, akllasqanku t’ikallawan, Lliklla, t’ikakuna/waytakuna.
phallchanku.
Pikuna yanapanku
Tapuykunata ruraspa wawakunawan Yachachik, tayta mamakuna.
rimasunchik:
Maypi llamk’akun
¿Maytam purirqanchik?, ¿imakunatam
rurarqanchik, chakra phallchanapaq?, Chakrapi.
Imakunawanmi chakrata phallchamurqanchik, chay stiker (S1) nisqakunata llikllaman

k’askachiy.
16
17
Sutiymi:
Wakchakuymanta, yachaqpa willakusqanta uyarisunchik
Huk yachaqpa wasinta, Imakunawan ruranqaku

rimanakusqanchikmanhina wawakunawan Qillqana mayt’uwan.
risunchik.
Maypi llamk’akun
Yachaqta, wakchakuymanta willakuyninta,
uyarisunchik. Yachaqpa wasinpi/yachay wasipi.
Yachay wasipi, lliw uyarimusqanchikmanta Pikunan yanapanku

rimarisunchik: Yachaq.
¿Imamantam yachaq willawarqanchik?,
¿imanaqtintaq wakchakunchik?, ¿allinchu
kanman wakchakuy?, ¿imarayku?
Yachaqpa willakusqanta uyarinku.
Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
wawakuna llamk’anqaku.
Yachaq uyarimusqaykimanta, ima munasqaykita siq’iy.
18
19
Sutiymi:
Chakmaymanta willakuyta uyarisunchik
Ñawpaqtaqa, chakmaymanta/yapuymanta chakmachin, kantaray killapi mikhuynin tarpunanpaq.

wawakunawan rimarisunchik. Wawakuna, lliw tapukuykunaman kutichinku:
Kay willakuyta wawakunaman willasunchik. ¿Tayta Martinqa, imatam chakranpi rurachirqan?,
¿imakunatam chakran chakmananpaq rurarqan?,
Tayta Martinpa chakra
¿pikunataq yanapakusqaku?, ¿imaynataq
chakmachikusqanmanta
yanapakusqaku?, ¿samaspari imatataq
(willakuy)
rurasqaku?, ¿imapaqtaq chakrata chakmanchik?,
Tayta Martinqa chakran chakmachinanpaqqa
ñawpaqtaqa Pachamamaman, apukunamantas
¿sichus chakrata mana chakmasunmanchu,
mañayukun. Ayllumasintapas mink’ayakamunsi. imataq kanman?, ¿imarayku?
Warmayananpas mikhuna waykhunanpaqsi Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
allichayukun, wasi masinkunata ima mink’ayakamun. wawakuna llamk’anqaku.
Chakmay qallarinankupaqqa, takllankutas waliykunku,
allin chakmayninku kananpaq. Wachu kapitantas Yuyasqankumanhina wakmanta willakunku.
mink’akunku hinaspas qallarinku. Rapaqkunapas
phawa phawayllas llamk’anku. Imakunawan ruranqaku
Kay chakra yapuypiqa iskay, iskaymantas takllawan/ Willakuywan.
chakitakllawan hayt’anku, huk runataq rapan, kaytam Pikuna Yanapakun
masa nispa sutichanku, Sichus huklla chakitakllawan Yachachiq.
hayt’an, huk runataq rapallanqa, chaytaqsi wiri sutiyuq.
Sayk’urquspañas samanku, mikhunku, aqhata Maypin llamk’anku
upyanku. Martín taytaqa kusisqa chakranta Yachay wasipi.
Willakuypi uyarisqaykimanhina, imatam runakuna llamk’arqanku, chayta stiker (S2) nisqawan

k’askachiy.
20
21
Sutiymi:
Hampi qurakunata pallamusunchik
Qurakunaq kasqanman Sapanka wawakuna, pallamusqanku

rimanakusqankumanhina rinku. qurakunata qhawaspa, sapanka wawakuna
riqsisqankumanhina (llimp’innamanta,
Quraq kasqanpi ch’askacha p’unchawpi qura
sayayninmanta, hampiyniynmanta), rimarinku.
pallanamanta rimanku,
Qurakunapi ima niraq kasqanta, ima Imakunawan ruranqaku
unquypaq kasqanta riksinku. Llikllakuna, q’ipinakuna.
Lliw qurakunata atisqankumanhina pallanku, Pikunan yanapanku
tukuspa, yachay wasiman apayamunku.
Taytakuna/mamakuna.
Wawakunaman aswanta, qurakunap
unquykunamanta willaspa Maypin llamk’akun
hampiwasqanchikmanta rimarisunchik. Qurakunaq kasqanpi.
Siq’ikunapi, hampi qurakunallata llimp’iy.
22
23
Sutiymi:
Hampi qurakuna pallasqanchikta huñusunchik
Qurakunahina kurkunkuta kuyuchispa Akllasqankumanta rimanqaku.

pukllanku.
Imakunawan ruranqaku
Yachay wasipi, qura pallaq risqankumanta
rimanku. Hampi qurakuna ñawpaq p’unchaw
pallamusqa.
Pallamusqa qurakuna taqrusqa
apamusqankuta, lliw niraqta allichanku Pikuna yanapakun
(rikch’ayninmanhina qurakunata huñunku, Yachachiq.
allinta riqsispa ima hampikunapaq).
Maypi llamk’akun
Qurakunata allichasqankupi, rimarinku.
Yachay wasipi.
Qillqana mayt’uta kamachikuyninmanhina
ruranku.
Wawakuna hampi qurakunata wasinkuman
apapunqaku.
Qurakunata rikch’akusqanmanhina,
sayayninmanhina akllanku.
Troquel (T1) nisqapi hampi qurakunata kikinta kama, huñupi churay.
24
25
Sutiymi:
Wachkata muyuchispa pukllasunchik
Wachkata ruranku (mana yachay wasipi Kimsa, kimsallamanta pukllankuman.

wachkata kaptin).
Ñawpaq p’unchawkuna, wachkhata Imakunan kanman
ruranankupaq rimanakunku, chaymanhina wachkata.
wachkata ruranku.
Pikuna yanapanku
wachkhata muyuchiy Yachachiq.
Imaynatam pukllakun
Maypi llamk’akun
Kimsa kimsamanta pukllakun, iskay
Hawapi, patio nisqapi.
wawakuna wachkata muyuchinku, huk
wawataq chawpiman haykunqa, ichaqa
chakinta wachkata tuparquptinqa huk
wawakunañataq pukllaq haykunqa.
Yupayta yachaspaqa tupankumanmi.
Kay pukllaypiqa yachachiq, aswanta

wichayman, urayman wachkata muyuchkaptin
wawakunaman rimarin.
llamk’anku.
Wachkata pukllaypi, wichayman kaqta llimp’iy, urayman kaqta muyuwan wisq’ay.
26
27
Ayriway killapi qillqa mayt’u
llamk’asqanchikkunamanta rimarisun
Munayta napaykukuspa wawakunata chaskisunchik. Kunan p’unchaw

llamk’ananchikmanta willarisunchik.
Ñawpaqtaqa allinta wawakuna rimamunankupaq tiyachisunchik.
Llapa ayriwa killapi qillqa mayt’umanta llamk’asqanchikmanta tapuykunawan
yanapanakuspa rimarisun:
• ¿Ayriwa killapi imakunamanta llamk’arqanchik?

• ¿Pikunam yachananchikpaq yanapawarqanchik?
• ¿Maykunatam rirqanchik?
• ¿Qillqa mayt’upi imakunata rurarqanchik?
• ¿Qillqa mayt’umanta mayqin llamk’aymi ancha munay
qamkunapaq karqan?
Chay kutichiykunawan mana allin wasapasqankutapas mat’ipaykusunmanmi.
Qillqana mayt’upi llamk’anku.
Ayriwa killapi mayqin llamk’aymi ancha munasqayki, kusi

llamk’asqayki, chayta atisqaykimanhina siq’iy.
28
29
Sutiymi:
2 Ayllunchikpi
aymurasunchik
30
31
Sutiymi:
Aymuray killapi llamk’anapaq rimanakusunchik
Qillqana mayt’upi Aymuray killapaq siq’ita Imakunawan ruranqaku

wawakunaman rakiy. Raphiwan,qillqana mayt’uwan.
Kay qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, lliw Pikunan yanapanku
aymuray killapi llamk’aykunamanta rimanku. Tayta mamakuna.
Qillqana mayt’upi llamk’aykunamantawan
rimaspa, hatun raphipi yachachiq qillqan. Maypi llamk’akun
Yachay wasipi.
Kay killapi llamk’anapaq umalliq qhatata
allichanku hatun raphipi qillqasqanchikta
allinchasunchik.
Qillqana mayt’uta qhawaspa, kay killapi
llamk’aykunamanta atisqankumanhina
wawakuna rimanqaku.
Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy.
32
33
Sutiymi:
Mikhuy uqarinapaq llamk’anakunata riqsisunchik
Hawaman lluqsispa, ima mikhuy allaypi/ Hatun-huch’uy llamk’anakunata riqsipanku.

hasp’iypi pukllamunku.
Yachay wasi ukhupi, pukllasqankumanta Imakunan kanman
rimanku. Llamk’anakuna, silueta nisqata.
Lliw niraq mikhuy uqariypi llamk’anakunata Pikunan yanapanku
qhawaykuspa rikch’akuyninmanta rimarinku. Yachachiq.
(Wawakuna llamk’anakunata kartulinapi
atinkumanmi rurayta). Maypi rurakun
Yachay wasi hawapi.
Llamk’anakunamanta rimarinku, akllanku,
huñunku: Mayqin llamk’anakunas
hatun - huch’uy, ñañu - rakhu, kasqankuta.
Akllasqankumanta sapanka wawa rimarin.
Qillqana mayt’uta kamachikusqanmanhina
ruranku.
Mayqinkaqmi mana hatunchu, nitaq huch’uychu, chaykaqta llimp’ispa wisq’ay.
34
35
Sutiymi:
Papa allaymanta/hasp’iymanta siq’ikunata ñawinchasunchik
Sapanka wawa, imaynas ayllupi, papa allaypa/ Tapuykunata utqhayllata kutichirqanchik

hasp’iypa aparikusqanmanta rimarinqa.
¿Imaynan tapuykunata kutichirqankichik?
Yachachiq, qillqa mayt’uta sapanka
wawaman rakispa, papa allaymanta/
hasp’iymanta siq’ikunata allinta qhawarispa Imakunan kanman
ñawichanankupaq Papa allaymanta hasp’iymanta siq’iy.
Ñawichaspanku ima siq’ikunatas rikunku, Pikuna yanapanku
hayk’as runakuna kachkan, imatas runakuna Yachachiq
ruranku, imawansi ruranku, imatas wayk’unku
chaykunata rimamunku. Maypi rurakun
Yachay wasi ukhupi.
Kay rimariykunata aswanta mat’iparispa,
qhipan kaq raphipi qillqa mayt’upi tapuykuna
kutichinku.
Llamkasqanchikta yuyarispa siq’ikunata llimp’iy.
36
¿Ayllupi imatam rurarqanku?
¿Imatam allarqanku?
¿Kay allayninku allin kananpaq imatam rurankuman?
37
Sutiymi:
Papa allaymanta/hasp’iymanta siq’ikunata ñawinchasunchik
Ñawpaq raphipi qhawasqanchikta yuyarispa, tapuykunamanta allin kaqta llimp’iy.
38
Sara
Saraqa sumaq
mikhuymi, yunkapi
wiñan, mut’ipi
mikhukun.
Sutiymi: 39
Mikhuykunamanta qillqasunchik
Qillqanapaq rimanakunku. Atisqankumanhina imallatapas qillqanku,

yachachiqpa yanapayninwan.
Lliw mikhuykunamanta rimarinku,
rikch’akuyninmanta, maypi wiñasqanmanta,
imayna llamk’anamanta.
Imakunan kanman
Qillqana mayt’uta rakispa, mikhuykunata Qillqana mayt’u.
qhawaspa rimanku.
Pikuna yanapanku
Qillqanankupaq, imapaqsi qillqasqanku pim Yachachiq.
ñawinchanman chaykunamanta rimanakunku.
Maypi rurakun
Qillqana mayt’upi mikhuykunaman qillqanku.
Yachay wasipi.
Tukuspa wawakunaq qillqasqanta yachachiq
qillqapan.
Kay qillqasqankuta tayta mamankuman
wasinkupi willanku.
Siq’ita qhawaspa atisqaykimanhina qillqay.
40
41
Sutiymi:
Wathiyata ruramusunchik
Ñawpaq p’unchawraq wathiya ruranankupaq Yachay wasipi kay llamk’aymanta yuyarinku:
rimanakunku. imatam ñawpaqta rurarqanku, hinaman
Hawapi, chakrapi wathiya ruranapaq imatas chaykunamanta rimarinku.
ñawpaqta rurana, chaymanta tukunakama ima Kayta yuyarispa qillqana mayt’upi
rimanku. kamachisqanmanhina llamk’anku, tukuspa
Chakrapi huch’uy, rakhu, ñañu llant’akunata, lliwman llamk’asqankuta rimarispa rikuchinku.
k’urpakunata achkha sayayniyuqta
huñumunku. Huk mama urnuta pirqaptin yanapakunku.
Urnuta pirqayta tukuspa, yanayamunankama
ninawan kananku. Imakunan kanman
Allin yanayaptinña, papata, uqata, q’umir Llant’a, q’awa, k’urpa, papa, uqa, qumir
hawasta huk mikhuykunatawan p’ampanku. hawas.
Chayanankama, mana pipas hisp’aynanmanta Pikunam yanapanku
yachayta, imayna pachapi chayananmanta Tayta mamakuna.
willanakunku, kaqllataq imatas ñawpaqta
Maypi rurakun
rurarqanku, qhipanman ima rurasqankuta
Chakra yapusqapi/chakmasqapi.
yuyarinku.
Chayaptinqa, hasp’inku, hinaman munayta
Pachamamaman, apukunaman phukurikuspa,
mikhunku.
Siq’ikunata k’utuchispa wathiya rurasqamanhina, qallariyninmanta, tukupusqankama

k’askachiy. Troquel (T2)
42
¿Pimantapunim kay willakuypi riman?
¿Maypim sara wikch’urayasqa?
¿Wikch’usqa mikhuyta rikuspa imanawaqmi?
43 Sutiymi:
Mama saramanta, willakuyta uyarisunchik
Ayllupi mana sara wiñaptinqa, wawakuna sara hukhuchakunapaq sarata saqiqpuni, chay
riqsinankupaq sarata qhawanku. Sarata qhawaspa p’unchawmantas, mana ima mikhuytapas usuchikchu,
rikuspapas uqarispa, much’aykuspa taqinman
imayna llamk’anamanta, maypi wiñasqanmanta ima
apapuq, munayta kawsakapun.
rimarinku.
Waqaq mama saramanta willakuyta willasunchik: Lliw niraq tapuykunaman wawakuna kutichinku.
Mama saramanta Qillqana mayt’upi kamachisqanmanhina
(willakuy)
Huk kutis runaqa, Qusqu yunkapi, sarata q’ipimusqa, tapuykunamanta llamk’anku.
chaysi ñanpiqa huk sara q’ipinmanta urmasqa, Llamk’ayta tukuspa, wawakuna dramatización
hinaspas saraqa ñanpi churallayachqam, uwihakunas
hamun saruratanpunkus, kawallukunas hamun nisqata rurankuman.
thullmitanpunkus, alqus hamun hisp’ayatamunsi,
saraqa waqansi: manachu pillapas uqariywanman, Tapuykunaman kutichinku.
kurpuymi nanaywachkan nispa, paqariqnintin
p’unchawsi kaqllataq runakunapas manapunis ¿Pimantam willakuy karqan? ¿Pikunam willakuypi
sarataqa uqariyunkuchu, hinallamansi achkha karqanku? maypin sara wikch’ulayasqa
p’unchawmanña huk’uchaqa, yarqaypi mikhunata
machkaspa purimuchkasqa, ñanpi wikch’usqa Pim yarqasqallaña rikhurimusqa, maymanmi
saratas rikurqun, kusiraqsi p’itayun simichanwan huk’ucha sarata apasqa, huk’uchaman imatan
hap’ispas qura sunquchaman chutaykun, chaypis saracha rikuchisqa, wikch’usqa mikhuyta rikuspa
saraqa rimarin: —añaychakuykin huk’uchacha
munakuwasqankima, ñanpi ñuqa lliwpa sarusqan imanasunmanmi, imanaptin.
waqachkarqani kunanqa manacha ñak’arichkaqñachu.
Huk’uchataqsi nillantaq: —pampachaway saracha,
amaya chhaynaqa mikhusqaykichu, Sarataqsi Imakunan kanman
q’ipiqninpa sara chakranta qhawarichispa kutichin: Willakuy, qillqana mayt’u.
Haqay sara chakrata rikuchkankichu, chaypi Pikuna yanapanku
mikhurqamuy, chay qhawachisqan chakramansi
huk’uchaqa huk huk’uchakunatawan mink’arikuspa Yachachiq.
risqaku, chaypi lliwta sarakunata mikhurqanpusqaku. Maypi rurakun
Saraqa, para chayamuptinsi wiñapusqa, sara
llamk’aq runataqsi lliwta saranta huk’ucha tukuptin Yachay wasi ukhupi.
Tapuykuna raphipi allinkapta (x) chimpuy.
44
Mikhuyniyman
(harawi)
allanis
papatapas
kinuwatapas rutunis
kallchachkanis
saratapas
mikhunaypaq.
hawastawan
45
Sutiymi:
Mikhuyninchikkunamanta harawita yachasunchik
Ñawpaqtaqa lliw mikhuykunamanta rimanku, Yachachiq ñawinchaqtin qatipakunku.

kaqllataq imamantas qillqa kanman, ima
qillqas kanman chaykunamantawan rimanku. Imakunan kanman
Qillqana mayt’u.
Yachachiq, harawi qillqata ñawinchachin,
wawakuna harawi qillqata, mayt’unkupi kaqta Pikunan yanapanku
qatipaspa ñawinchanku. Yachachiq.
Maypi rurakun
Ñawinchasqankumanta lliw tapuykunawan
rimarinku. Yachay wasi ukhupi.
Harawita ñawinchaspa yachanku.
Lliw imaymanapi harawinku (asiykuspa,

waqaspa, phiñasqa,llakisqa, ima).
Yachachiqniykipa yanapayniywan harawi qillqata qatipakuy.
46
47
Sutiymi:
Rurukunata/ñut’u mikhuykunata hamk’asunchik
Yachachiq, wawakunaman qillqata rikuchispa hamk’akun chaymanta aswanta rimarinku.
ñawinchan, llapa rurullas hamk’akunman nispa. Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
Kay rimaymanta k’uskirinqaku, chaypaq, ruranku. (tawa kaq simanapi)
rimanakunku: Pitas tapumunkuman.
(ñawpaq simanapi) Tayta mamankuta yachachiqpa
Tapumusqankuta, k’uskimusqankuta yachay rimayninmanta tapumunku.
wasipi willakunku, yachachiqtaq raphipi qillqan.
Rurukuna hamk’aypi yanapakunku.
Chiqaqchus, manachus llapa rurukuna
hamk’akun yachanapaq, lliw rurukunata Kay k’uskiymanhina qillqana mayt’uta ruranku.
apamunqaku. (iskay kaq simanapi)
Rurukuna apamusqankuta k’anallapi Pikunan yanapanku
hank’anku. Tayta mamakuna.
Huk mikhuykunata (papakunata), k’anallaman Maypi rurakun
churanku, imayna tukusqanmanta rimarinku. Wayk’una wasipi.
Ñawpaq yachachiqpa, llapa rurukunas Imakunan kanman
hamk’akun nisqanmanta, rimanku,
Hatun raphi, mikhuy rurukuna, k’analla/
rurasqankumanta pacha. (kimsa kaq simanapi).
kallana.
Hamk’ana rurukunamanta, imanaptin
Mayqinmi hamk’akun, imaynan hamk’asqaña karqapun, chayta stiker (S3) nisqawan

k’askachiy.
48
49
Sutiymi:
Manka mankachapi pukllasunchik
Manka mankapi pukllanankupaq, imayna Rimanakusqankumanhina pukllanku.

pukllanamanta, munaylla pukllanamanta
Lliw tapuykunata, pukllaymanta kutichinku.
rimanakunku.
Kuraq wawachakuna manka apaq kankuman,
Pukllaspaqa mana k’irinakunankuchu,
uña wawachakuna, mankacha kankuman.
maqanakunankuchu ima, aswanta
yanapanakunankumanta rimanku.
Manka mankapi Imakuna kanan
(pukllay) Wawakuna.
Wawakuna, kimsa kimsamanta huñukunku,
Pikunan yanapanku
chaymantaqa iskay wawa makinkuta
hap’inakunku, huk wawataq allpa manka Yachachiq.
kanqa, payta iskay wawakuna apanqaku.
Maypi rurakun
Kay apaypiqa, munayta apanqanku mana
urmachispa, chayaspa muyu ukhuman Patiyupi.
mankata tiyachinku. Sichus urmarachinku
chayqa manaña pukllanankuñachu.
Llapa wawakunaq pukllanankukama
pukllanku.
Siq’ikunapi, mayqin pukllaqkunacha karuraq chayanankupaq kaqta (x) chimpuy. Rimariy.
50
51
Sutiymi:
Llamk’asqanchikkunamanta rimarisun
Ñawpaqtaqa allin wawakunap rimamunankupaq sumaqta

tiyachisunchik.
Llapa aymuray killapi qillqana mayt’upi llamk’asqanchikmanta
tapuykunawan yanapaykukuspa rimarisun:
¿Aymuray killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
¿Pikunam yachananchikpaq yanapawarqanchik?
¿Maykunatam rirqanchik?
¿Qillqana mayt’upi imakunata rurarqanchik?
¿Qillqana mayt’umanta mayqin llamk’aymi chiqaq munay
qamkunapaq kasqa?
Chay kutichiykunawan mana allin wasapasqankutapas
mat’ipayasunmanmi.
Qillqana mayt’upi kamachisqamanhina llamk’anku.
Aymuray killapi mayqin llamk’aychá ancha munasqayki, kusi

llamk’asqayki chaymanta atisqaykimanhina siq’ispa llimp’iy.
52
53
Sutiymi:
3 Llaqtanchikkunapa
rayminkuna
54
55
Sutiymi:
Hawkay kuski killamanta rimarisunchik
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, kay Tapuykunaman kutichinku.

tapuykunawan: Imakunatam kay killapi ayllupi
rurakun rimanku. Imakunan kanman
Qillqana mayt’u.
Imaynatam kay ruraykunata llamk’anku,
pikunam chay llamk’aypi yanapakunku, Pikuna yanapanku
imatam mikhunku. Yachachiq.
Kay killapi wawakuna, kuraq runakuna Maypi rurakun
imakunawan unqunku. Yachay wasipi.
Kay killapi yachay wasipi imakutam
llamk’akunman.
Hatun raphipi proyecto nisqamanta,
rimanakunku, kay rimaykunata yachachiq
raphipi qillqanqa.
Kay qillqaqa yachachiqpa tiyanan k’uchupi
laq’alayanqa.
Kay llamk’aywanqa wawakuna hawkay kuski
killapi llamk’anankuta yachanqaku.
Siq’ita qhawaspa kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy, hinaspa rimariy.
56
57
Sutiymi:
Qasananpaq, kusi kusipa llikan qhaway
Hawaman, chakraman lluqsispa, kusi kusipa kurukunatawan qhawamunku.

kasqanta rispa, lliw kaqninkunamanta
rimarinku. Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
llamk’anku.
Kusi kusipa, llikanta qhawaspa, kay yachayta
ñawinchaspa rimanku. Yachachiqpa yanapayllanwan kusi kusita
qhawanku.
Kusi kusiq, yachay
Tapuykunaman kutichinku:
rikuchiwasqanchik
¿Wichaypichu, uraypichu? (Kusi kusi maypin
“Kusi kusiqa allpa t’uqupi llikantin tiyan.
Yachaynin: Sichus kusi kusi llikanwan tiyasqa Kusi kusi imawanmi wasinta qatasqa
wasinta qatan chayqa qasa qasayta Imapaqmi wasinta qatan Ayllunchikpi kusi kusi
qallarinqaña”. khaynata willawanchikchu).
Ayllupi imakunapuwanmi qasananpaq Imakunan kanman
willakusqanta rimanku. Kaqllataq phuyupa, Lupakuna.
liqichupa qasananpaq willakusqanmanta
willakunku. Kaypaqqa mana atispaqa huk Pikuna yanapanku
yachaqpata rinkuman. Yachachiq.
Kay llamk’aypiqa Minedu nisqa lupakuna Maypi rurakun
apachimusqanwan, aswayta huk Kusi kusipa, tiyasqanpi siq’ikuna.
Kusi kusi qasananpaq imawanmi t’uqunta qatan, chayta k’utuchispayki k’askachiy.
58
59
Sutiymi:
Ch’uñu ruranapaq, papakunata akllasunchik
Hawapi ch’uñu saruy pihina pukllanku, Tapuykunaman kutichispa rimanku:

pukllaymanta rimarinku.
Kay papakunamanta mayqintan achkhata
Ch’uñu ruraymanta rimanku, imawan akllaspa masamusunman.
ruranamanta, imayna ruranamanta, maypi
ruranamanta ima rimanku. Mayqinkaq papakunatan pisillata akllaspa
Papakunata hich’aspa, kay sasachayta nikun: masamusunman.
Taqrusqa papata imanasunmami ch’uñu
ruranapaq. Imakunan kanman
Papakuna.
Papakunata niraq niraqta, akllanku: Achkhata
pisita, wakillanta, llapanta. Pikunan yanapanku
Lliw ch’uñupaq papa akllasqankumanta, Tayta mamakuna.
rimarinku.
Maypi rurakun
Mana yachay wasipa chakran kaptinqa, Kanchapi, wasipi, chakrapi.
wawakuna ch’uñu ruranapaq papakunata
apamunqaku, mana hinataq huk taytaqta
rinkuman.
llamk’anku.
Achkha kaq papakunallata llimp’iy, pisi kaqtataq wachkhawan muyuchiy.
60
61
Sutiymi:
Ch’uñu ruraypi yanapakamusunchik
Huk taytaqta ch’uñu rurasqanman rinku. Papa masayta qhawallanqakuraq.

Taytawan imayna ch’uñu ruranamanta, Pikunan yanapanku
imayna masanamanta, maypi ruranamanta
Tayta.
ima rimanku.
Taytaq nisqanman hinalla papata Maypi rurakun
masaysikamunku. Ch’uñu ruranapi.
Yachay wasipiña, imayna ch’uñu Imakunan kanman
masaysimusqankumanta rimanku: Imaynata
Ch’uñu ruranapaq akllasqa papakuna.
papakunata masamurqanku.
Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina
llamk’anku.
Ch’uñu ruranapaq, stiker (S4) nisqapi papakunata rikch’akuyninmanhina k’askachiy.
62
63
Qasamanta k’uskisunchik
Qasamanta tapukamunku, rimanku, imayna mikhuykunatas manapuni qasachikunchu.
kasqanmanta, imakuna qasachinamanta. Kay rikch’anachisqankuta raphipi qillqanku.
Yachachiq huk hatun raphipi wawakunaman Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina
ñawinchan: Llapa mikhuykunata qasawan llamk’anku. (tawa kaq simanapi)
rurakun. (Aylluykipi mana qasa qasaptin k’uskiy
Kay sut’i rimayta chiqaqchus ichari imaynatam mallkikunata chiri tukuchin,
manachus, yachanankupaq tayta mamankuta utaq imaynatas mikhuyta mana qasallawan
tapumunqaku. (ñawpaq simanapi) qasachikunman chayta k’uskiychik).
Lliw tapumusqankuta willakunku, yachachiqtaq Imakunatam qasawan rurakun, imakunatas
raphipi qillqan, tapumusqankuwan aswanta mana qasawan rurakunchu chaykunata
ayllupi qasaymanta rimarinku. (iskay kaq tapumunku.
simanapi)
Yachachiqpa lliw mikhuykunatan qasawan
Pikunan yanapanku
rurakun nisqanmanta yachanapaq, yachaq
tapukuq rinku. (kimsa kaq simanapi) Tayta mamakuna.
Huk ayllukunapi qasa hark’anankupaq Maypi rurakun
algodunwan kiskawan churanku
Wasinkupi, yachay wasipi.
Yachaqpa risqankumanta rimanku,
yachachiqpa rimaynintawan rikch’anachinku. Imakunan kanman
Allinta rimarinku, yacharinku ima Qhulla ch’uñu, machu ch’uñu ruru
mikhuykunatas qasawan rurakunman, ima mikhuykuna.
K’uskisqaykimanhina, qhipa kaq siq’ikunapi, mayqintan qasawan rurakun, chaykaqllata

wisq’ay, atisqaykimanhina rimariy.
64
65
Sutiymi:
Taqichakuypi kawsaykuna mana usuchinamanta yachamusunchik
Rimanakusqakumanhina, yachaqpa wasinta Yachaqpa willakusqanta uyarinku.

rinku.
Imakunan kanman
Yachaqwan rimamunku imanaptinsi
Awichaman imapas quyqunapaq.
taqichakuypi, mana mikhuykuna
usuchinamanta, wikch’unamanta uyarimunku. Pikunan yanapanku
Mikhuyta usuchiptin imaynas ayllupi runaq Yachaq.
kawsaynin kapunman, usuchisqa mikhuypa
waqasqanmanta ima uyarimunku. Maypi rurakun
Yachaqpa wasinpi.
Yachay wasipi, yachaqwan
rimamusqankumanta yuyarinku.
Ima mikhuytapas ñampi wikch’ulayapta
rikuspaqa uqarinamanta rimanku.
Kay llamk’aypi rimakunmanmi, imaynas
wawakuna sapa p’unchaw mikhunata
mana mikhuyta tukunkuchu, p’ukunkupi
saqisqankumanta.
Yachaq uyarimusqaykimanhina iskaynin siq’imanta mayqinkaqtan rurana, kikillanta pura

tupanachiy, imanaptin chayta rimariy.
66
67
Sutiymi:
Inti taytaman haywakusunchik
Huk yachaqta rimanakusqankumanhina ¿Imanaptintaq kunan qhipa pachakunapiri
yachay wasipi chaskinku. inti sinchita ruphawanchik?
Yachaqpa ñawpaq pachapi imaynatan inti Huk raphipi, imakunas kay pachata
taytata raymichaqku, chaymanta rimayninta qhillichanman, chayta raphipi yachachiq
uyarinku. qillqan.
Hawaman lluqsispa yachaqwan kuska, Kay llamk’aypi imatas allin inti taytawan
tayta intiman aqhawan utaq winuwan kawsanapaq rurasunman chayta
haywakamunku. qillqankuman.
Kay haywakuypiqa chiqaq, manchaykuwan Yachay wasipi kay qillqakunata, huk
kawsayninkupaq mañakunku. runakunaq qhawaspa ñawichanankupaq
Yachay wasiman kutispa inti taytaman k’askachinkuman.
haywakamusqankumanta rimarinku:
Inti taytaman haywakunku qhawallaku.
Imanaptinsi inti raymichakun, (21) Inti Raymi
Imakunan kanman
killapi, chay p’unchaw kay pachamanta inti
Aqha, winu, kuka.
ayqikun, Inti ayqikuptin ñawpaqqa runakuna
kutimunanpaq raymichaqku, chaykunamanta Pikunan yanapanku
ima tapuykunawan yanapayukuspa rimanku: Yachaq.
¿Kunan pachakunari intita Maypi rurakun
raymichanchisraqchu, imaynata? Chakrapi, hawapi.
¿Intiwan imaynan kawsayninchik?
¿Mana inti kaptin imayna kasunman?
Inti taytawan sumaq kawsanapaq, mayqinmi allin, chay flechata llimp’iy.
68
Phaway uwihacha
(Takiy)
Phaway, phaway
uwihacha
chakrachakunaman
Paqtataq apasunkiman
wasichanman.
atuq
69
Sutiymi:
Uywa raymichaymanta rimaspa, takiyta yachasunchik
Wawakuna ima qillqa kasqanmanta Lliw tapuykunata kay ñawichaymanta,

watupakunku: Pimantas qillqa kanman, ima wawakuna kutichinku.
ninmansi, imapis tukupunman.
Aswanta qillqata taki yachanankupaq
Qillqata yachachiq ñawinchan. ñawichanku.
Phaway uwihacha Takita atirquspa: Sapanqa, iskaymanta, huñu
(Takiy) huñupi, takinku.
Phaway phaway uwihacha, Yachachiqpa yanapayninwan, ñawichanku.

Chakrachakunaman (kutiy) Takita takiraysikunku.
Paqtataq apasunkiman,
atuq wasichanman. (kutiy)
Ñawpaq watupakusqankuta Maypi rurakun

ñawichasqamanhina rikch’anachinku. Yachay wasipi.
Qillqata llapanku ñawichanku. Imakunan kanman
Qillqana mayt’upi qillqa.
Yachachiqpa yanapayninwan qillqata ñawichay.
70
71
Sutiymi:
Uywaman watuchiyta paqarichisunchik
Uywaman taki yachasqankuta takinku. Atisqankumanhinalla qillqanku, yachachiqman

ninku ima qillqasqankuta, payña ch’uyata
lliw watuchinakuyta ruranku.
qillqapanqa.
Yachachiq, wawakunaman rimarin imaynatas
huk watuchiyta rurakunanmanta. Imakunan kanman
Qillqana mayt’u.
Imapaqsi watuchita uywaman qillqankuman
chaymanta rimanku. Pikunan yanapanku
Qillqana mayt’upi wawakuna uywaman Yachachiq.
watuchita qillqanku.
Maypi rurakun
Yachay wasipi.
Uywata qhawaspa, atisqaykimanhinalla qillqay, yachachiqman rimariy ch’uya qillqananpaq.
72
73
Sutiymi:
Raymipi churakuna punchupa pallayninkunata riqsipasunchik
Rimanakusqankumanhina taytata yachay Taytapa pallaykunaq sutin willakusqanta

wasipi chaskinku. yuyarinku.
Taytaq punchumanta rimasqanta uyarinku:
Punchupa huk pallayninta huk chirusqawan
Imanaptintaq kay raymikunapi punchuwan
tupanachinku.
churakunku, ima raymikunapin kaq
churakullankutaq. Pukllanakunapi, pallaykunamanhina
Taytata punchunpa pallayninkunamanta rikch’akupta akllanku.
willananpaq tapukunku.
Taytapa ripusqan qhipamanña, chay
pallaykunata qhawaspa, yachay wasipi Pikunan yanapanku
chirusqakunawan rikch’anachinku
Tayta.
(q’inqukunata, mayukunata, ñawikunata,
t’ikakunata). Maypi rurakun
Kay pallaykunata huk raphipi kikinta ruranku. Yachay wasipi.
Pukllanakunapi punchupa pallayninmanhina
siq’ikunata tupanachispa pukllanku. Imakunan kanman
Qillqana mayt’upi qillqa.
llamk’anku.
Taytapa punchunpi pallaykunata siq’ispa hunt’ay.
74
75
Sutiymi:
Eucalipto ruruchata tanqaspa pukllay
Eucaliptupa wiñasqanmanta rurukunata Iskay, iskaymanta pukllanku.

pallamunku.
Imakunan kanman
Yachay wasipi rurukuna apamusqankumanta
rimanku. Eucalipto ruru, ima rurupas.
Imayna pukllanankupaq rimanakunku. Pikunan yanapanku
Qallarinapaq pampapi kinrayman siq’isqa Yachachiq.
kanan. Kakllataq chayanankupaq kinrayman Maypi rurakun
siq’i kanallantaq. Yachay wasipi.
Wawakuna huk k’aspimanta tanqanawan
eucalipto ruruta tanqanku.
Mayqinkunacha ñawpaqta tanqaspa
chayachinku paykuna llalliq kanku.
Ayllupi mana eucalipto ruru kaptinqa, ima
ruruwanpas pukllankumanmi, utaq mayu
rumichakunawan.
Maynintam ruruta tanqarqanki chay ñanta siq’iy.
76
77
Sutiymi:
Inti raymi killapi
Llamk’asqanchikkunamanta rimarisunchik

llamk’ananchikmanta willarqusunchik.
Ñawpaqtaqa allin wawakunapa rimamunankupaq tiyachisunchik.
Llapa inti raymi killapi kay qillqana mayt’umanta llamk’asqanchikmanta
tapuykunawan yanapayukuspa rimarisunchik:
¿Inti raymi killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
¿Qillqana mayt’umanta mayqin llamk’aymi ancha munay qampaq
karqan?
Chay kutichiykunawan mana allin wasapasqankutapas yachariy
mat’ipaykunapaq.
Qillqana mayt’upi llamk’anku.
Inti raymi killapi mayqin llamk’aychá munasqayki, kusi

llamk’asqayki, chaymanta atisqaykimanhina siq’iy.
78
4
Uywakuna uyway/
uywanchikkunata
raymichasunchik
80
81
Sutiymi:
Chakra qunakuy killapi llamk’ananchikpaq
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, rimanku, Tapuykunaman kutichinku.

kay tapuykunawan: Imakunatam kay killapi
ayllupi rurakun.
Imakunan kanman
Qillqana mayt’u.
pikunam chay llamk’aypi yanapakunku,
imatam mikhunku. Pikunan yanapanku
Kay killapi wawakuna, kuraq runakuna Yachachiq.
imakunawan unqunku chaymanta rimanku. Maypi rurakun
Kay killapi yachay wasipi imakunatam Yachay wasipi.
llamk’akunman chaymantapas rimarinku.
rimanakunku, kay rimaykunata yachachiq,
raphipi qillqanqa.
laq’alayanqa.
Kay llamk’aywanqa wawakuna kay killapi,
llamk’aykunata yachanqakuña.
Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atiskaykimanhina siq’iy.
82
PAQUCHA UWIHA
WALLPA K’USILLU
83
Sutiymi:
Ayllunchikpi uywakuna uywanamanta rimasunchik
Rimanakusqankumanhina Yachaqpa wasinta Yachaqpa rimasqanta uyarinku.

rinku.
Imaynatas lliw niraq uywakunata ayllupi Pikunan yanapanku
uywanamanta, yachaqwan rimamunku.
Yachaq.
Kay lliw niraq uywakunata hayk’aq
raymichanamanta, mayqinsi uywakunaq apun Maypi rurakun
chaykunatawan tapukunku.
Yachaqpa wasinpi/ yachay wasipi.
Yachay wasi ukhupi yachaqwan
rimasqankumanta yuyarinku. Imakunan kanman
Wakin ayllukunapi, Kay yachaykuna uywa uywanamanta, Kanchapi uywakuna.
kan: quwi mirananpaqqa pilunta, Kuka q’intuyupta
q’uncha qhipaman p’ampakun. Alquchapa uywaqninman
yachakunanpaqqa, paypa usutanpi mikhunata
mikhuchinam. Michita mana suwa kananpaq, mana
chinkakunanpaq ninri patachanta k’utuchinku. Wakakuna,
uwihakuna allin mirananpaqqa, raymichana, illata tarikuna.
Qillqana mayt’upi kamachisqamanhina

ruranku.
Troquel (T3) nisqata urquspa sutinmanhina uywakunata k’askachiy.
84
85
Uywakuna qhawaq risunchik
Hawaman lluqsispa, uywakunata Aswanta mayqin uywakunas achkha, pisilla,

yachapayaspa pukllanku, tukuspa lliw huklla, ima uywas mana kanchu kanchapi
pukllasqankumanta rimanku. kaqkunata qhawarinku.
Rimanakusqankumanhina huk kanchata
uywakuna qhawaq rinku. Pikunan yanapanku
Kanchapi uywakunata kaqninkunamanta Uywayuq.
rimanku, imayna, hayk’a kasqankuta
qhawarinku. Maypi rurakun
Yachay wasipi uywakuna Kanchapi, yachay wasipi.
qhawamusqankumanta rimarinku.
Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina Imakunan kanman
ruranku. Kanchapi uywakuna.
Uywakunata allinta qhawaspa, llamk’ariy: achkha qaqta llimp’iy, pisikaqtataq chakatay (x),
hukllata tarinki chayqa muyupi wisq’ay.
86
¿Maypin millmata rutusqaku?
¿Ima uywakunamantan millmanta rutukunman?
¿Millma rutusqa ima ruranapaqmi kanman?
87
Sutiymi:
Millma rutuymanta ñawinchasunchik
Yachachiq, manaraq ñawinchachkaspa tukuspa, millmata aqhawan ch’uyanku. Tukuspa

mikhunata mikhuykunku, tusuykunku uywankutataq
kay tapuykunata ruran: —Ima qillqatam
q’achuta quspa añaychaykunku.
ñawichasunman, pimantam ñawichasunman,
qillqapi imaninmanmi. Raphita qhawaspa, millma rutuymanta
Qillqaq sutinta willan. Millma rutuy. aswanta rimanku, lliw tapuykunaman
Kay sutinmanta sapanka wawakuna wawakuna kutichinku.
atisqankumanhina watupakuspa qillqapi ima Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
ninmansi chayta rimarinqaku. tapuykunaman kutichinku.
Kay killapi ayllupi millma rutuymanta
rimarinku. Kay llamk’aypa qhipanman, wawakuna
Hatun qillqa raphita millma rutuymanta millmata atisqankumanhina, t’isankuman,
ñawichanku, ñawpaqta yachachiq, chaymanta puchkankuman ima.
wawakunantin. Pisi tapuykunallamanraq kutichinku.
Millma rutuy
Aya marq’a killapi, chakra qunakuy killapi ima Imakunan kanman
ayllukunapi, millma rutuymi. Chay p’unchawmi, Millma rutuymanta qillqa.
uwihata, sapanka uywayuq mana michimunkuchu,
kancha ukhupi ñawpaqtaqa apukunamanta, Pikunan yanapanku
pachamamamanta ima incienso nisqawan Yachachiq, tayta mamakuna, uywayuq.
q’usñiyachikunku. Mañarukuspaña uywakunaq
millmanta, qharikuna rutuyta qallarinku, Maypin llamk’anku
warmikunataq mikhunata wayk’unku. Millma rutuyta Yachay wasipi.
Tapuykunaman allin kaq siq’ita (x) chimpuy.
88
1 2 3
4 5 6
89
Sutiymi:
Siq’ikunata ñawinchaspa, uywata rurasunchik
Kay siq’ipi uywamanta rimanku: Maypi Yachachiqpa yanapayninwan uywata ruranku.

tiyasqanmanta, ima mikhusqanmanta, imayna
kasqanmanta. Imakunan kanman
Uywa ruranapaq siq’ikunata qhawanku. Q’umir, puka raphikuna.
Yachachiq, uywa ruranapaq raphikunata Pikunan yanapanku
wawakunaman rakin. Yachachiq.
Siq’inmanhina qhawaspa, qatiyllaman uywata Maypi rurakun
raphimanta ruranku.
Yachay wasipi.
Yachachiqpa yanapayninwan raphimanta uywata ruray.
90
91
Sutiymi:
Sapanka uywanchikkunapa mikhuynin
Kay takita, yachapayashina takinku Huk pukllanakunawanpas pukllankumanmi.

Uywachaykunaq mikhuynin Qillqana mayt’uta kamachiyninmanhina
(K’anas qhachwa taki hina) llamk’anku.
(takiy)
Uywachakunaqa allintas mikhunku,
5 churayllapiraq ch’ulla, ch’ullata
qhalichallaña wiñakunankupaq.
tupanachinku.
Uwihachapas q’achutas mikhukun,
wallpachakunapas, trigutas mikhunku. Imakunan kanman
Silueta nisqakuna, Minedu pukllanakuna
Pillpintuchapas t’ikatas qhawachkan apachimusqan.
t’isti allquchapas tullutas k’utuchkan.
Pikunan yanapanku
Takispa pukllasqamanta rimarinku. Yachachiq.
Yachay wasi ukhupi, lliw silueta nisqawan Maypi rurakun
aswanta pukllanku, imakunas tupananman
takipihina: Yachay wasipi.
Uña uywa – hatun uywawan.
Huk uywa- kanchawan.
Stiker (S5) nisqata urquspa, sapanka uywaman, ima mikhusqanta k’askachiy.
92
93
Sutiymi:
Perú suyunchikpa uywankunata riqsisunchik
Kay chakra qunakuy killapi uywakunamanta Qichwakunaqa uywakunawanqa sumaqta,

llamk’ayta yuyarinku. kawsasqankumanta rimanakunku.
Kaqllataq Perú suyupa kay killapi Qillqana mayt’uta kamachikusqanmanhina
raymichayninta yuyarikun, chaymanta ruranku.
rimarinku, wawakunaman kay tapuyta
rimarikun: ¿Perú suyupiri ima uywakunataq Ayllunkupi uywakunamanta rimanku Perú
kanman? suyupa uywankunata riqsipanku.
Atispaqa wawakuna qhawankuman:
Lámina nisqapi, video nisqata, utaq uywa Imakunan kanman
siq’isqakunata. Minedu lamina apachimusqanta.
Yachachiq, Perú suyupi, huk niraq Video uywakunamanta.
uywakunamanta rimapayan. Uywakunamanta siq’iy.
Perú suyupa mapanta qhawarinku, chaypi Pikunan yanapanku
riqsirinku maypis paykuna tarikunku, kaqllataq Yachachiq.
uywanku tiyasqanmanta.
Sapanka suyupi ima uywakunas kawsan, Maypi rurakun
imatas mikhunku chaykunata qhawaspa Yachay wasipi.
rimarinku.
Tukunankupaq rimanakunku: Munay ima
uywapas uywanamanta.
Perú suyu mapapi, maypin tiyanki, ima uywakunan tiyasqaykipi chay uywakunata stiker (S6)
nisqata urquspa k’askachiy.
94
95
Sutiymi:
Uywakunamanta rimaspa yuyariypi pukllasunchik
Uywakunahina pukllanku, tukuspa rimarinku. Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina

ruranku.
Qhayna p’unchaw uywamanta
llamk’asqankuta yuyarinku.
Yachachiqpa yanapayninwan pukllanku.
Qillqana mayt’upi yuyariypi pukllana raphita
wawakuna urqunku, tarhitakunata urqunku. Pikunan yanapanku
Yachachiq imayna pukllanankupaq Yachachiq.
aswanta rimarin: Tarhitakunata
hamp’arankupi hukninkaq raphimanta Maypi rurakun
rapk’a kaqta t’iqrasqatakama churanku, Yachay wasipi.
yuyarisqankumanhina, huk llapsa kaq
tarhitawan churanku. Kay pukllayta Imakunan kanman
pukllankuman iskay, iskaymanta, huñu, huñupi Qillqana mayt’upi tarhitakuna, dado.
ima.
Kay pukllanapaqqa, dado nisqawan
qallarinankupaq pukllankuman.
Pukllasqankumanta rimarinku, hayk’a uywatas
pukllaypi watunku.
Pukllasqaykita yuyarispa, ima uywakunan kasqa, chaykunata siq’iy.
96
97
Sutiymi:
Uywakunapa uyanta rurasunchik
Hawaman lluqsispa atuqwan, uwihapiwan Yachachiqpa qillqa ñawichasqanmanhina

pukllanku: 2 (iskay) wawakuna kanman atuq, ruranku.
wakintaq uwihakuna, urqupi mikhuchkaptinku Imaynatas kay uywakunapa uyan
atuqkuna rikhurimuspa mikhuyta munanqaku, rurasqankumanta rimarinku.
ichaqa uwihakuna ayqikuspa huñunkuman
rinanku, mana hap’ichikunankupaq.
Imakunan kanman
Yachachiq, lliw tapuykunata kay pukllaymanta Qillqana mayt’upi siq’ikuna, k’utuchina, q’aytu.
ruran.
Pikunan yanapanku
Uywakunapa uyan ruranapaq rimanakunku.
Yachachiq.
Qillqana mayt’upi imayna ruranapaq
kasqanmanhina ruranku. Maypi rurakun
Tukuspa imayna kay uywakunapa uyan Yachay wasipi.
rurasqankuta sapanka wawa rimarin
qallariyninmanta, tukukunankama.
(Kay uywakunamanta llamk’anapaqqa títeres
nisqatapas uywakunamanta rurakunmanmi).
Qillqata qhawaspa, uywakunapa uyanta ruray.
98
99
Sutiymi:
¿Maykunapitaq uywakunari tiyanku?
kay takita takinku: kanmanmi: ¿imanaptintaq wakin uywakunari unupi mana

Uywakunaman tiyankumanchu?, wawakunawan rimanakunku.(iskay kaq
(Takiy) simanapi)
Urpichay, urpichay maypim wasichayki (kutiy) Mallkikunapa kasqanta rillankutaq, lliw ima uywakunacha
Wasichay, wasichay, mallki patachapi (kutiy). tiyanku kawsayninmanta rimanku (kimsa kaq simanapi.)
Challwaschay, challwaschay, maypim wasichayki (kutiy)
Wasichay, wasichay, mayu ukhuchapi (kutiy) Allpapi tiyaq uywakuna qhawaq rillankutaq,
K’ayrachay, k’ayrachay, maypim wasichayki (kutiy) kawsayninmanta rimanku.
Wasichay, wasichay, yarqha ukhuchapi (kutiy) Yachay wasipiña, k’uskimusqankumanhina rimarinku.
(turus pukllana takipihina). Qillqapi tapuyman kutichinku, yachachiq wawakunapa
Lliw tapuykunata kutichinku: rimariyninta qillqan.
¿Pikunamantaq takirqanchik?, ¿maypim uywakuna Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina ruranku (tawa
tiyanku? kaq simanapi).
Yachachiq kay llamk’aypaq, tapuyta wawakunaman (Kay llamk’ayta uywakunamanta ulbum nisqata ruraspa
qillqapi rikuchin: hunt’apay).
Maykunapitaq uywakunari tiyankuman, chiqaqchu, Uywakunaq, maypi tiyasqanmanta k’uskiraysikamunku.
takipihina uywakunari chaypi tiyankuman, Imakunan kanman
uywasqanchik,uywakunari maypitaq tiyanku. uywakuna, yarqha, mallqi, mayu, allpa.
Yachachiq, raphipi tapuykuna k’usk’inankupaq,
Pikunan yanapanku
maykuna k’uskiq purinankupaq qillqan. (ñawpaq
Yachachiq.
simanapi).
Rimanakusqankumanhina mayuta, utaq yarqhata Maypi rurakun
uywakunamanta k’uskiq rinku, chayaspa machkhanku Mayupi, yarqhapi, mallkikunapa kasqanpi, allpapi,
pikunas tiyanku,qhawaspa rimanku, tapukuy yachay wasipi.
K’uskimusqaykimanhina Troquel (T4) nisqapi uywakunata, maypi kawsasqanmanhina

k’askachiy.
100
101
Sutiymi:
Uywa chaquypi pukllay
Kay killapi lliw antipi, qichwa ayllukunapi 5.- Iskay mana qhipakama hap’ichikuqkuna,
uywa chaquymanta, imayna chaqunamanta, pukllayta qallarichillankutaq.
rimarinku.
Pukllasqankumanta rimanakunku.
Yachachiq wawakunata, hawaman
pusan,chaypitaq huñukuspa, imayna
ruranku.
pukllanankupaq uyarinku:
1.- Muyuripninkupi siñaschanku mana
Atisqankumanhina pukllanku.
chaymanta lluqsinankupaq.
2.- Ima tapukuykunawanpas iskay Pikunas qhipakama mana hap’ichikuqkunata
wawakunata qallarinankupaq akllanku, sutinta willamunku.
wakintaq uywakunamanta ruraspa
ayqikunku. Pikunan yanapanku
3.- Iskayninku rimanayukuspa Yachachiq.
makinkumantawan hap’inayukuspa,
wachkhapas kankumanhina, hap’iyta Maypi rurakun
qallarinku. Hawapi, q’achu pampapi.
4.- Hap’isqankumanhina Imakunan kanman
wachkhachakusqanku hatunyan, Hawapi, utaq q’achu pampa.
chaywanqa huk nisqallata qhipaqkunata
k’uchunarqapunku. Imaynan uywa
chaquypi rurakun kasqallanta.
Imaynan pukllamurqanki, chayta (x) chimpuy, imanaptin chaymanta rimariy.
102
103
Sutiymi:
Anta sitwa killapi
llamk’asqanchikkunamanta rimarisunchik
Ñawpaqtaqa allin wawakunaq rimamunankupaq tiyachisunchik.
Llapa anta sitwa killapi kay qillqana mayt’umanta llamk’asqanchikmanta
tapuykunawan yanapaykukuspa rimarisunchik:
¿Anta sitwa killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
karqan?
Chay kutichiykunawan yachay mana allin wasapasqankutapas
mat’ipaykusunmanmi.
Qillqana mayt’uta llamk’anku.
Yachachiq, wawakunaq yachasqanku yachananchikpaqqa
sapankatam tapurisunchik. Chaymantataq iskay iskaymanta chay
killapi llamk’asqankumanta rimarillankutaq.
Anta sitwa killapi mayqin llamk’aychá ancha munasqayki, kusi

llamk’asqayki chaymanta atisqaykimanhina siq’ispa llimp’iy.
104
105
Sutiymi:
5 Ayllunchikkunapa
rurayninkuna
106
107
Sutiymi:
Qhapaq sitwa killamanta rimasunchik
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, rimanku, Tapuykunaman kutichinku.

kay tapuykunawan: Imakunatan kay killapi
ayllupi rurakun. Imakunan kanman
Imaynatam kay ruraykunata llamk’anku, Qillqana mayt’u.
pikunan yanapakunku, imatam mikhunku. Pikunan yanapanku
Kay killapi yachay wasipi imakunatam Yachachiq.
llamk’asunchikman.
Maypi rurakun
Hatun raphipi proyecto nisqamanta, Yachay wasipi.
raphipi qillqanqa.
laq’alayanqa.
Kay llamk’aywanqa wawakuna kay killapi, ima
llamk’aykunata yachanqakuña.
Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy hinaspa rimariy.
108
109
Sutiymi:
Allin kawsayninchikpaq Pachamamaman haywarikusunchik
Pachamamaman haywakunapaq ñawpaqta Yachay wasipi, Pachamamaman
huk yachaqwan, tayta mamawan, haywakamusqankumanta tapuykunata ruraspa
wawakunawan ima rimanakunku. rimarinku:
Rimanakusqankumanhina Pachamamaman ¿Pimanmi haywakamurqanchik?
haywakuq purinku. ¿Imakunawanmi haywakamurqanchik?
Hatun sunquwan munayta yachaqpa ¿Imanaptin Pachamamanchikta yuyarinchik?
rurasqanta qhawanku, kamachisqamanhina ¿Sichus mana Pachamamanchikman
imatapas rimanku, ruranku ima. haywakusunman chayri imam kanman?
Pachamamaman allin kawsay kananpaq, ¿Huk p’unchawkunari imaynatam,
qhali kanankupaq, wasinkuq allin kananpaq Pachamamanchikta añaychakusunman?
haywarikunku. Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
ruranku, tukuspa lliwman rimarispa
Yachaqta tapuykunku:
qhawachinku.
¿Imaraykum Pachamamaman
haywakunchik? Kay haywakuypi qhawallanku.
¿Imanaptin wasi ruranapaq pacha
Imakunan kanman
mamamanraq haywakunku?
Kuka, nina, q’apachi, winu, ñawin aqha.
¿Imakunatam pachamamanchik munan?
¿Imaynapitaq yachanchik Pikunan yanapanku
Pachamamanchik chaskiwasqanchikta? Yachaq, tayta mamakuna, wawakuna.
Ima ruraykuna kamachisqata tukuspa yachay Maypi rurakun
wasiman kutinpusunchik. Chakrapi/hawapi.
Qhali kawsananchikpaq mayqin kaqtaq rurananchik chaykaqta llimp’iy.
110
111
Sutiymi:
Kawsayninchikpaq pachata qhawaysikusunchik
Kay llamk’aypaqqa chakra killapiraq risunchik (4 qhipa simanapi)

wawakunawan, tayta mamankuwan ima Pacha qhawayta tukumuptinku wawakuna
rimanakunku. imayna k’uskimusqankuta qhawachispa
Qhapaq sitwa killapi qichwa runakunaqa, killantin p’unchaw rimarinku.
p’unchaw, pachata qhawanqaku, sapa p’unchawsi huk
killa, ichaqa huk p’unchaw qhapaq sitwa killapis qallarinku,
iskay qhapaq sitwa killaqa unu raymi killañas, ichaqa Tayta mamaykiq yanapayninwan huk mitallata
wakin ayllukunapitaqsi huk p’unchaw qhapaq sitwa killapi k’uskimunku.
qallarinku qhulla puquywan. Kay pacha qhawaypiqa iskay
mitatapunis yupanku. Kaypis yachanku ima killakunapis
para tarpunankupaq, wasi ruranankupaq, uywakuna Pikunan yanapanku
qhatunankupaq, hampikunankupaq, lliw kawsayninkupaq Tayta mamakuna, yachachiq.
ima para chayanqa.
Huñukuypi wawakunawan, tayta Maypi rurakun
mamakunapiwan rimanakusqankumanhina Wasinkupi, yachay wasipi.
siq’ita, pachata qhawaspa ruramunankupaq Imakunan kanman
apanku.( 1,2 3 simanapi) Qillqana mayt’upi sapanka killapi siq’ikuna.
Kay pacha qhawasqankumantaqa
sapa p’unchawpuni yuyachisunchik,
hunt’achkankuchus manachus chaymanta.
Yachay wasipi kay misti kawsaypi pachata
qhawankuchus manachus chaymanta tapukuq
Tayta mamaykiq yanapayninwan sapa qhipakaq rakhu raphipi, sapa p’unchaw imaynas pacha
qhawasqaykimanhina chayta (x) chimpunki, imaynas kay wata kasqanta ch’usaqpi siq’iy.
112
Ichhucha mana mamayuq
(Takiy)
mana mamayuq, mana taytayuq

Ichhucha Ichhucha
kay kawsaypi kawsanapaq

imaynallaraq kaykullasun (kutiy)
rurakusqayta, rurakusqayta
Wasicha Ch’ukllacha
Irqi masiy kanarusqa imaynallaraq kaykullasun.

wiñamullayña (kutiy)
Ichhucha
ruranaypaq
Wasichaykunata
sumaqchallaña tiyanaypaq (kutiy)
113
Sutiymi:
Wasichakunapaq ichhumanta rimaspa takiyta yachasunchik
Ayllupi, qhapaq sitwa killapi, wasi ruranamanta Wasicha rurakusqayta, ch’ukllacha rurakusqayta
rimarinku. irqi masiy kanarusqa imaynallaraq kaykullasun.
Ichhucha wiñamullayña (kutiy)
Wasi ruranankupaq ichhu huñumunankumanta Wasichaykunata ruranaypaq.
rimallankutaq: ¿Maykunapim ichhukuna Ch’ukllachaykuna ruranaypaq.
kanman, ima niraq ichhukunam ayllupi kan,
imapaqsi ichhukuna kasqammanta rimanku? Lliw tapuykunata wawakuna takimanta
Yachachiq qillqana mayt’upi kay qillqata kutichinku.
wawakunaman rikuchin. Kay takiy qillqata yachanankukama
kay qillqata qhawaspa ima kasqanmanta ñawichanku. Atirquspa takinku tukaykuspa,
watupakunku, rimanku. tusuykuspa, t’aqllaykuspa ima.
Yachachiq, ñawichan qillqata, wawakuna Taki qillqapi imakuna rikusqankumanta
watupakusqankuta ñawichasqawan rimarinku.
tupanachinku. Pikunan yanapanku
Llapanku ñawichanku kay takiy qillqata. Yachachiq.
Ichhucha mana mamayuq
takiy Maypi rurakun
Ichhucha mana mamayuq, ichhucha mana taytayuq Yachay wasipi.
kay kawsaypi kawanapaq imaynallaraq, kaykullasun
(kutiy) Imakunan kanman
Qillqana mayt’upi takiy qillqa.
Qillqata yachachiqpa yanapayninwan ñawichay.
114
115
Sutiymi:
Wachkha q’ichwaymanta, hunt’asqa simikunata qillqasunchik
Ayllunkupi imamantas wachkhata qichwanku (Atispaqa ichhuta apamuspa wachkhata

chaymanta rimanku. q’iswanku).
Qhapaq sitwa killapi qhiswa runakunapa
wachkha q’ichwasqankumanta rimanku. Ayllunkupi wachkha q’ichwasqankumanta
rimanku.
Wachkhata q’ichwanku wasi ruranankupaq,
ichhu wasita ruraspaqa, qatanman allinta Imakunan kanman
wachkhawan watanankupaq.
Qillqana mayt’upi kamachikuy raphi,
Wiksayuq warmiqa, manapunis wachkhataqa k’utuchina, k’askachina, qillqana.
qhichwanmanchu, wiksanpi wawa
mayt’ukunman. Pikunan yanapanku
Yachachiq, tayta mamakuna.
Qillqana mayt’upi wachkha q’ichwaymanta
siq’ikunata qhawanku, imayna Maypi rurakun
rurayninmanhina k’utuchispa uranpi Yachay wasipi.
k’askachinku.
Kay allin churasqa siq’ikunaman wawakuna
urampi hunt’asqa simita qillqanku.
Yachachiq qillqasqankuta ch’uyata qillqapan.
Wachkha q’ichwaypi siq’ikunata rurayninmanhina k’utuchispa k’askachiy, urampi ima

rurasqanta yachachiqman qillqananpaq willay.
116
117
Sutiymi:
Ichhuta aruwi ruraqman apasunchik
(Ñawpaq p’unchaw, ichhu wawakunapa Aruwi ruraqwan imaya aruwi ruranamanta,

apamunankupaq rimanakunku) aynipi llamk’anamanta rimanku.
Hawapi qayllallaman churakuspa, ichhu Yachay wasipi ichhu apasqankumanta
t’iraypi/pilaypi pukllanku. Tapuykunaman rimanku: May risqankumanta, ima
kutichinku: ¿Imapim pukllamurqanchik? apasqankumanta, imapaq apasqankumanta,
¿Pikunam ñawpaqta ichhu t’iraq/pilaq mayqin wawas ñawpaqta chayarqan 2°
haykusqaku, pikunam 2° qhipaman, 3° qhipata, 3° qhipata, 5° qhipata.
qhipaman haykusqaku? Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina
Kuskan muyupihina, ichhu apamusqankuta llamk’anku.
qhawaspa rimanku: ¿Pim achkhata, pisita Tayta mamapa yanapayninwan kay llamk’ayta
apamurqan, imanaptinsi ichhuta aruwi rurankuman.
ruraqman apankuman? (ayllupiqa ayni, aynipi
Pikunas ñawpaqta, qhipaman 3° qhipaman
imatapas llamk’anku).
chayasqankuta willakamunku.
Wachullapi wawakuna churakunku, aruwi
ruraqman ichhuta apanku. Pikunan yanapanku
Ñan purusqankupi, mayqin wawakunas Tayta mamakuna, yachachiq.
ñawpaqta rinku, qhipan qatiqkunatawan Maypi rurakun
qhawaspa sutinta ninku. Yachay wasipi, aruwi ruraqpa wasinpi.
Aruwi ruraqpaman chayaspa ichhu Imakunan kanman
apasqankuta qayllallamanta quykunku. Ichhu, wachkha.
Siq’ita qhawaspa rimariy, hinamantaq, ñawpaq kaq ichhu apaqta, 3° qhipa kaq ichhu
apaqtawan llimp’iy.
118
119
Sutiymi:
Wasichakuypi aynikamusunchik
Rimanakusqankumanhina lliw apamusqankuta Aya,wayayay, wawallay, k’illin wasichallay, mamallay

Waman wasichallay taytallay.
huñuspa, ayllupi wasichakuqpata rinku.
Apasqankuta wasiyupman chayaspanku Yachay wasipiña huñunakuypihina, kay
qunku. Pachamamaman, apukunaman wasichakuypi lliw yanapakamusqankumanta,
qallarinankupaq haywakusqankumanta lliw rikumusqankumanta rimarinku.
rimanku. Kaqllataq imaynam ñawpaq Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina
wasichakuy ayllupi karqan, kunanri kaqllachus ruranku.
kachkan chaykunamanta rimanku.
Ayninakusqankumanta, mikhusqankumanta, Wasi rurasqankuta qhawallanku.
raymisqankumanta, imapaq wasita ruranku,
chaykunamanta rimallankutaq. Imakunan kanman
Wasi ruraqman imallapas aparinapaq (kuka,
Wasichakuypi, imapi yanapakunankupaq aqha, papa).
kamachisqallata ruraysikunku.
Pikunan yanapanku
Wasichakuypi, kay wanka takita
Ayllupi wasi ruraq tayta mamakuna,
takinkumanmi.
yachachiq.
K’illin wasillay, waman wasillay, mamallay ñañallay (kutiy)
Wawaykunata uywaysiwanki, mamallay ñañallay(kutiy) Maypi rurakun
wakcha kaspapas, wakcha kaspapas, mamallay Wasi ruraypi.
ñañallay(kutiy)
Wawaykunata uywaysiwanki, mamallay ñañallay (kutiy).
Wasi ruray tukukuptin, imaynas wasi kanman, chayhinata ruray.
120
121
Sutiymi:
Qichwakuna q’uñi killapi imanaptin masachakunku
Rimanakusqankumanhina huk yachaqpa Yachaqpa rimayninta uyarinku.

wasinta rinku.
Imakunan kanman
Yachaqpa willakusqanta q’uñi killapi
Qillqana mayt’u.
qichwakunapa masachakusqanmanta
uyarinku. Pikunan yanapanku
Ayllupi masachakunankupaq Yachaq.
imanaptin wasitaraq qichwa runakuna
Maypi rurakun
rurakusqankumanta tapukunku.
Yachaqpa wasinpi (atispaqa yachaq, yachay
Yachay wasipi, yachaqpa willamusqanmanta, wasita hamunman).
tapukamusqankumanta ima rimanku.
Yachachiq mistikunapa masachakuyninmanta
wawakunaman willarin.
ruranku.
Siq’ikunata qhawarispa rimariy, yachaqpa willamusqanta yachachiqman qillqananpaq willay.
122
Kumita phalachiy
takiy
123
Sutiymi:
Wayrawan pukllaykunamanta takita qillqasunchik
Ñawpaqtaqa kay killapi wayrasqanmanta Atisqankumanhina taki qillqasqankuta

rimanku. Imakunatas ayllupi wayrawan yachachiqman qillqapananpaq rimarinku.
ruranku, wawakuna imapis wayrawan
pukllasqankunanta ima rimanku. Pikunan yanapanku
Yachachiq.
Qillqana mayt’upi raphita wawakunaman
yachachiq rakin, raphita qhawaspa rimanku. Maypi rurakun
Siq’ikunata qhawaspanku qillqanku. Yachay wasipi.
Tukuspa imayna qillqasqankumanta, ima Imakunan kanman
rimanku. Qillqa mayt’upi raphi, qillqana.
Siq’ita qhawaspa atisqaykimanhina takita qillqay, tukuspa ñawinchay hinaspa takiy.
124
125
Sutiymi:
Wayrapi pukllamusunchik
Hawapi pukllanku qullanapa kamachikuyninpi: Munayta rimanayukuspanku pukllanku.
Huk wawa, qullanamanta kanqa, qullanaqa Pukllasqankupi yupanku hayk’a kumitakunas
tiyanapi tiyanqa, yachachiqtaq qullanapa willaqnin aswan wichayman uqarikunku, hayk’a
kanqa, wawakuna yachachiqpa takisqanta kumitakunas mana uqarikunkuchu
uyarispa ruranku. Yachay wasipiña lliw pukllamusqankumanta
Takiy: rimanku, hayk’as imakuna yupasqankupas kasqa.
Hakuchu kunanqa puriramusunchik, Yachachiq kay yupasqankuman yupayninta
qullananchikmi kamachimuwanchik, riqsirichin.
ch’ulla ch’ullallas puriramusunchik. Qillqana mayt’uta kamachisqanmanhina ruranku.
Hakuchu kunanqa tusuramusunchik Yachachiqpa, tayta mamapa ima yanapayninwan
Iskay, iskaymantas tusuramusunchik. pukllamunku.
Hakuchu kunanqa p’itarqamusunchik Iskaykama allinta yupanku pukllayninkupi.
Kimsa...
Pukllasqankumanta rimanku. Pikunan yanapanku
Yachachiq, tayta mamakuna.
Qayna p’unchaw wayrapi pukllanamanta
wawakunaq qillqasqankumanta rimarinku. Maypi rurakun
Rimanakusqankumanhina ayllupi maypicha Wayrawan pukllana patapi.
wayrawan pukllana patata puririnku.
Pukllana patapi, kumitankuta qhawaspanku Imakunan kanman
kaqninkunamanta rimanku, kaqllataq yuparqunku: Wayrawan pukllanakuna (kumitakuna,
Hayk’a kumitakunas chupasapa, hayk’a molinetekuna).
kumitakunas hatun, huch’uy.
Sapanka siq’ikunata yupaspa, uranpi yupayninta churay.
126
127
Sutiymi:
Qhapaq sitwa killapi

Ñawpaqtaqa wawakuna allin rimarinankupaq tiyachisunchik.
Llapa qhapaq sitwa killapi kay qillqana mayt’u llamk’asqanchikmanta
rimarisunchik. Tapuykunawan yanapaykukuspa:
¿Qhapaq sitwa killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
karqan?
Qhapaq sitwa killapi mayqin llamk’aycha munasqayki, kusi

llamk’asqayki chaymanta atisqaykimanhina siq’iy.
128
129
Sutiymi:
6 Tarpunapaq
allichakusunchik
130
131
Sutiymi:
Unu raymi killamanta rimasunchik
Kay llamk’aywanqa wawakuna kay killapi, ima Kay qillqaqa yachachiqpa tiyanan k’uchupi
llamk’anankuta yachanqakuña. laq’alayanqa.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, rimanku,
kay tapuykunawan: Imakunatam ayllupi kay Tapuykunaman kutichinku.
killapi rurakun,
Unu raymi killapi qhichwa runakunapa Maypi rurakun
tarpunankupaq allichakusqankumanta Yachay wasipi.
rimarinku: Yarqha pichasqankumanta, unu Imakunan kanman
phallchasqankumanta, wanu astaymanta, Qillqana mayt’u.
llamk’anakuna allichanamanta, siñaskuna
qhawanamanta ima.
pikunam yanapakunku, imatam mikhunku.
Kay killapi yachay wasipi imakunatam
llamk’asunchikman.
raphipi qillqanqa.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspayki munasqaykita siq’iy, hinaspa rimariy.
132
133
Sutiymi:
Yarqhanchikta pichaspa yaku mamanchikta phallchamusunchik
Ñawpaq p’unchawraq, yaku/unu kasqan mañayukuspa, unuta phallchanku.
rinankupaq rimanakunku. Phallchayta tukuspa mana unu/yaku
Wawakunawan ayllupi unukunamanta, qhillichanamanta, mana yanqa unu pila
quchamanta tapuykunata ruraspa rimanku: kichanamanta, unuqa/yakuqa mamahina
Ayllunchikpi ununchik, quchanchik, mayunchik kasqanmanta ima rimarinku.
kanchu, - imaynan kunan kachkan mayukuna, Unuta/yakuta añaychayukuspa yachay
quchakuna, unukuna, imanaptinmi unuta/ wasiman kutinpunku.
yakuta runakuna q’upachanku. Yachay wasipi yarqhamanta,
Unuta raymichasunmanchu, imaynata. q’upa pallamusqankumanta,
Rimanakusqankumanhina unuq/yakuq t’ikachamusqankumanta ima rimarinku.
kasqanta, puririnku. Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina
Yakuq/unuq kasqanpi, unuta/yakuta ruranku.
qhawaykuspa, kaqninkunamanta, Atisqankumanhina, yarqhamanta q’upata
kawsayninmanta, raymichayninmanta, pallanku, unu phallchayta yanapakunku.
runakunapa q’upachasqankumanta ima Pikunan yanapanku
rimanku. Yachachiq.
Yarqhamanta, q’upakunata pallanku, kay Maypi rurakun
q’upakunata ayllupi q’upa churanaman Yarqhapi, unupa/yakupa kachkanpi.
wikch’umunku. Imakunan kanman
Q’upa pallayta tukuspa t’ikakuna T’ikakuna/waytakuna, lliklla, lastikukuna q’upa
apasqankuwan, pachamamamanta churanapaq.
Qhawasqaykimanhina, mayqin kaq siq’in unuchikpa kawsayninpaq allin, chayta llimp’iy,

imanaptin chayta rimariy.
134
¿Pimantam willakuy karqan?
¿Imanaptintaq unuta parischachisunman?
¿Imatam qam rurawaq mana unu ch’akinanpaq?
135
Sutiymi:
Unumanta willakuyta uyarisunchik
Qhayna p’unchaw unu Liw niraq tapuykunaman kutichinku.
t’ikachamusqankumanta rimaspa yuyarinku. Qillqana mayt’upi kamachiykuyninmanhina
Muyupihina wawakunata tiyachispa, kay tapuykunata kutichinku. Tukuspa lliwman
ñawpa willakuyta uyarinku. rimarispa qhawachinku.
Unu/yaku parischachiy.
Ñawpa willakuy ¿Pimanta willakuy karqan?, ¿pikunam
Ñawpa pachakunapiqa, ayllukunapi mana para willakuypi karqanku?
paramuptin unu/yaku ch’akiyta qallariq, chaysi
llapa runakunaqa unu parischachinankupaq ¿Maypin kay willakuy apakusqa?, ¿ima
rimanakuqku. Chay p’unchawqa apukunamanta, unutan parischachisqaku? ¿Imanaptinmi,
Pachamamantawan mañaykukuspas puririnku. ayllupi runakuna unuta parischachinkuman
Mayumanta quchapa kasqankamas runakuna
churakunku. Mayumantas mark’aspa unuta karqan?
ayllupi machula kaq wisinanpaq, chaytas allin
waynanman qun, chay unuyuq mark’aspas
Pikunan yanapanku
q’ipimunku. Wakin runakunaqa ñamkunapi
suyanku. Sayk’usqankumanhinas wakin ñanpi Yachachiq.
suyaq runakunaña apanku. Quchapa kasqanman
chayaptinku munayta ayllu runakunaqa, quchaman Maypi rurakun
mayu unu apasqankuta hich’aykunku. Chaysi Yachay wasipi.
unukunaqa parischaykukun. Kay parischaypipas
apukunaman, Pachamamaman, tinyankuta, Imakunan kanman
q’inankuta tukaykuspa añaychaykunku. chaysi Willakuymanta qillqana mayt’u.
paraqa parakanpullam; kusisqa ayllu runakunaqa
ayllunkuman kutinpunku.
Unumanta willakuy uyarisqaykimanhina, tapuykunata kutichiy.
136
137
Sutiymi:
Yaku mamanchikwan munay uywanakunapaq qillqasunchik
Ñawpa p’unchawkuna unumanta Atisqankumanhina qillqanku, tukuspa

llamk’asqankumanta rimarinku. yachachiqman, allin qillqapananpaq willanku.
Yaku mamawan munay uywanakunamanta Pikunan yanapanku
rimanku: Unu mama kaptinmi kay pachapi Yachachiq.
runakuna, uywakuna, kawsanku, chaymi
Maypi rurakun
unutaqa allinta qhawana.
Yachay wasipi.
Wawakunaman, qillqa mayt’upi siq’ita
qillqanankupaq rakikun. Imakunan kanman
Qillqana mayt’upi qillqanapaq siq’ikuna.
Qillqana mayt’upi sapanka siq’ita qhawaspa
qillqanku.
Qillqayta tukuptinku yachachiq aswan
ch’uyata, qillqapanqa.
Kay qillqakunata hatun raphipi qillqaspa
yachay wasi pirqakunapi lliw ruranakunapa
ñawichanankupaq k’askachinqaku.
Sapanka siq’ita qhawaspa, yaku mamawan munay uywanakunapaq imatam rurasunman

chayta qillqay.
138
Ayllunchikpi maykunamatan unu hamun Imaynatam unuta upyana chayman apay
Ima niraqmanmi unukuna tukum Mana unu kupuptin imaynam kakusunchikman
139
Sutiymi:
Ununchikmanta yachasunchik
Unuta p’ukupi qhawanku, imayna Unuqa imaymanaman tukum: Upwanapaq,

kasqanmanta rimarinku. t’impuchisqa unuqa waqsinmi, sinchita
Kay tapuyta wawakunaman nikun: unuta chiriman churasqataq chuchuwapun
¿Maymantataq aylluychikpiri unuri (chhullunkuhina, heladoshina).
paqarimun?, ¿llapa unutachu upyasunman?,
¿sapanka t’aqaman kamachikun ayllupi Ayllunkupi maymantan unukuna
tapumunankupaq? (ñawpaq simanapi). t’uqyamusqanta tapumunku.
Tapumusqankumanhina, maymantacha Lliw niraq unuta qhawaspa rimarin.
ayllupi unu rikhurimusqanman (pukyuman,
unu reservorio nisqaman) rinku. Kaypi lliw Pikunan yanapanku
qhawasqankumanta rimanku: Puqyuta Tayta mamakuna, yachachiq, ayllupi tumiru
mana sarunamanta, reservorio unupas (unumanta yachaq runa).
cloro nisqawan churasqamanta (iskay kaq
Maypi rurakun
simanapi).
Wasinkupi, yarqhapi, mayupi, pukyupi, unu
Llapa rikumusqankuwan, reservorio nisqapi.
tapukamusqankuwan ima unumanta yachayta
mat’ipanku: —unuta t’impusqatapuni Imakunan kanman
upyananku. Unukuna, unu t’impusqa, chhullunku, helado
nisqa.
Llamk’asqaykimanhina, qillqa mayt’upa mañakusqanta ruray.
140
yupaynin yupaynin yupaynin
141
Sutiymi:
Suchi saqiypi pukllasunchik
Hawaman lluqsispa, yachachiq wawakunaman Pukllayta tukuspa rimanku: Imayna

imayna suchi suchipi pukllanamanta willan. pukllasqankumanta, hayk’a wawakunan
Suchi saqiy suchita saqispa pukllarqanku, pikunam
1.- Wawakuna muyupihina tiyanku, huk wawata mana pukllayta wasaparqankuchu imanaptin
chawpiman haykunanpaq akllanku. Kay haykuq wawaman chaykunata ima yuyarinku.
ima suchitapas (k’uyusqa thantata) qunku.
2.- Pukllayqa qallarin kay suchi hap’iq wawa tiyapkunapa Ima pachapi kay pukllaykuna pukllanankupaq
qhipanta muyumuptin kayta nispa: Suchiyta saqiykusqayki, rimasqa qhipanku.
suchiyta saqiykusqayki. Kay muyumusqanpi suchitapas
mayqin tiyaq wawaman saqinmanhina muyumun. Achkha
kutita muyuspaña mana pipas rikusqallam, mayqin Yachachiqwan kuska pukllanku.
wawamasinman suchita saqin.
Pimanchá suchita saqirqan chay wawañataq utqaylla Pikunan yanapanku
suchita muyuchimunan, ñawpaq suchi muyuchiptaq qhipa
kaq wawaq tiyasqanpi tiyapunan.
Yachachiq.
3.- Sichus kay ñawpaq saqiqman qhipa kaq suchi apaq Maypi rurakun
wawa p’itaspa manaraq tiyachkaptin ayparqun chayqa ima Hawapi, pukllana patapi.
p’achantapas ch’ustikuspa chawpiman churanan.
Kay pukllaypi munayta yanapanakuspa, Imakunan kanman
mana ch’iqminakuspa, mana k’irinakuspa Thanta q’umpu.
pukllanankupaq allinta rimanakunku.
Rimanakusqankumanhina pukllanku.
Yupaykunata aswanta mat’ipaspa yupay, hayka’n wawakuna pukllachkanku yupayninta

qillqay.
142
Wanu astaymanta
Willakuy
Ruraq
143
Sutiymi:
Tarpunapaq wanu apaymanta qillqasunchik
Ayllupi wawakuna, wanu astaymanta Siq’ita qhawaspa qillqanku.

yachasqankuta rimarinku. Qillqayta tukuspa, qillqasqankuta ñawichanku.
Unu raymi killapi qichwa runakunapa
tarpunankupaq chakraman wanu Harawita qillqanku.
apasqankumanta rimarinku.
Qichwa runakunaqa watantin uywankuq Maypi rurakun
wanunta huñuspa ch’akichinku, hinas Yachay wasipi.
Unu raymi killapiqa tutallaraq wanuta
Imakunan kanman
kawallunkupi, llamankupi, asnunkupi ima
Qillqana mayt’upi qillqanapaq raphi.
chakraman apanku, kay wanuqa chakrapi
aswanta ismunqaraq, tarpuy chayamuptin Pikunan yanapanku
kay wanuwan churanankupaq, kaq Yachachiq.
wanuwanqa mikhuykunaqa sumaqta
wiñan runaq kawsayninpaqpas mana
unquyniyup.
Qillqana mayt’upi qillqanapaq raphipi

wawakuna qhawanku, aswanta siq’imanta
rimanku.
Siq’ita qhawaspayki, tarpunapaq wanu astaymanta willakuyta qillqay.
144
145
Sutiymi:
Wanu quwaqninchik uywakunata huñusunchik
Uywakuna qhawaq kanchata rinku. Kanchapi Huk taytaqsi, 3 uhankunalla, wanu rurananpaq
kanchanpi kasqa, hinas uhakunaqa pisi wanullatas
ima uywakunapa wanu qusqanmanta rimanku.
akasqaku, chaysi taytaqa nin aswanyá wakaytawan
Llapa uywallachu wanuta quwanchik, kanchaman apaykusaq nispa, hinas taytaqa
imam kanman mana uywakuna wanuta uhankunaq kasqanman 2 wakankunatawan
quwaptinchik, imapaqmi uywakunapa wanun apaykukun. Hayk’an kanchapi uywakuna kanqa.
kanman. Pukllasqankupiqa imayna rurasqankuta
Kanchapi uywakunata qhawanku, hayk’as ima rimarinku. Qillqana mayt’uta
uywapas kachkan, kancha ukhupi, hawapi ima kamachisqanmanhina llamk’anku.
uywakunata yupanku.
3 uywakunallawan huñunqaku.
Yachay wasipi uywakuna qhawaq
risqankumanta yuyarinku. Minedu Pikunan yanapanku
apachimusqan uywa pukllanakunawan Yachachiq.
pukllanku. Kay sasachaymanhina: Kay Maypi rurakun
pukllanakunamanta llapa uywallachu wanuta Yachay wasipi.
quyanchik, chaymahina t’aqanku, t’aqaspa
huñunku. Imakunan kanman
Kanchapi uywakuna, Minedu apachimusqan
Kay niraq sasachaykunata yachachiq
pukllana uywakuna, q’aytukuna ima.
wawakunaman niptin pukllanku.
Stiker (S7) nisqata urquspa wanu ruraq uywakunata kancha ukhuman huñuspa k’askachiy,
chaymanta yupaspa tapuykunaman kutichiy.
146
Atuqchallay
(Takiy)
,
Atuqchallay Atuqchallay
Munay wawa
Utqaychalla willakamuy
tarpuyniyta qallarinaypaq.
Q’asakunamanta,
urqukunamanta
atuqchaqa waqamunqa
tarpuyniyta qallarinaypaq.
147
Sutiymi:
Atuqpa siñaschawasqanchikmanta takisunchik
Yachachiq wawakunaman qillqapa sutillantaraq yanapayukuspa rimanku:
watupakunankupaq qhawachin. Ima siñaskunatam tarpuy qallarinapaq
Watumusqankumanhina kay uywamanta rimanku. qhawanchik.
Qillqana mayt’upi kay takiy yachanankupaq Tarpuy qallarinapaq, imakunam siñaschawanchik
raphita wawakunaman rakin. Watupasqankuta atuqpa waqayninta uyarirqankichikchu
qillqata qhawaspanku rikch’anachinku. atuq waqayninri ima pachapin uyarikun
mana atuq waqaptin imas kanman
Kay qillqata ñawichanku.
aswanta takita atinankukama takinku. Atuqmanta
Atuqchallay rompecabezas nisqapi pukllanku.
(Takiy)
Atuqchallay, atuqchallay Yachachiqpa ñawichaptin, qillqata qatipaspa
munay wawa ñawichanku.
utqaychalla willakamuy
tarpuyniyta qallarinaypaq. Atuqpa siq’inpi rompecabezas nisqata ruranku.
Q’asakunamanta, Pikunan yanapanku

urqukunamanta Yachachiq.
atuqchaqa waqamunqa Maypi rurakun
tarpuyniyta qallarinaypaq (morenada)
Yachay wasipi.
Imakunan kanman
Takisqakumanhina tapuykunaman Qillqana mayt’upi takiy, rompecabezas nisqa
kutichinakunku. Tarpuy qallariypaq atuq ruranapaq rakhu raphi.
waqayninpa willakuyninta tapuykunawan
Yachachiqpa yanapayninwan takita ñawinchay, tukuspa rompecabezas nisqata atuqmanta

ruray. Troquel (T5)
148
149
Sutiymi:
Chakitaklla ruraymanta yachaqta uyarimusunchik
Rimanakusqankumanhina yachaqpa wasinta Yachaqpa willakusqanta uyarinku.

rinku. Imaynam chakitaklla rurakusqanmanta
yachaqpa willakusqanta uyarimunku. Pikunan yanapanku
Ima niraqkunas kanman chakitakllakuna, ima Yachaq, yachachiq.
llamk’anapaqsi chakitaklla kanman, musuq
chakitakllata imaynatas arinku, imanaptinmi Maypi rurakun
chakitaklla sutin kanman, chaykunata Yachaqpa wasinpi.
tapukamunku.
Imakunan kanman
Huk chakitakllata mañakuspa qhawanku,
Chakitaklla.
ima ayllukunapim, chakrakunapim kay
chakitakllawan llamk’ankumanraq chaytapas
tapukunku.
Yachay wasipi, yachaqpa risqankumanta
rimanku. Lliw tapuykunawan yuyarinku.
ruranku.
Imamantan yachaq willamuwarqanchik, chayta ch’usaqpi siq’iy. Imayna uyarimusqaykitataq

(x) chimpuy.
150
yupaynin
151
Sutiymi:
Tarpuypaq, llamk’anakunata allichasunchik
Hawaman lluqsispa, tarpuypi huk llamk’anapa Cartulina nisqamanta llamk’anakunata
sutinta akllakunku. Imatataq llamk’ana kaspari wawakuna ruranku, llamk’anakunata yupanku.
rurasunman, Kay llamk’anawan tarpuspahina Hayk’a kasqanta yupayninta atipanku.
pukllanku. Kay llamk’aypiqa huk pukllanakunapiwan
Pukllasqankumanta rimanku, ima llamk’ana aswanta yupaspa pukllanku.
kasqanmanta, imaynam chay llamk’ana, Kay llamk’anakunawan pukllasqankuta hayk’a
imakuna tarpusqankumanta, hayk’an kasqanmanhina raphipi ruranku.
sapanka niraq llamk’anakuna kasqa, huk Qillqana mayt’upi kamachiyniymanhina
tapuykunamantawan rimanku. ruranku.
Kay yachayta uyarinku. 3 yupaykama llamk’anakunata,
Q’uya raymi killapi lliw ayllupi runakuna, ima niraq pukllanakunata yupanku.
llamk’anakunata imanpas mana allin kasqanta
allichakunku. Murq’a kaptinqa k’iriruman apaspa allin Pikunan yanapanku
kananpaq takachimunku. Sinchi mana allin llamk’anakuna Yachachiq.
kaptintaq, musupta ruranku, ichaqa kay llamk’anakunan
akchkhanpi kanan. Tarpuy killapi mikhuykuna Maypi rurakun
tarpunankupaq. Yachay wasipi.
Lliw niraq llamk’anakunata qhawaspa
Imakunan kanman
kapninkunamanta rimanku, hayk’as
Lliw niraq llamk’anakuna, silueta nisqakuna,
llamk’anakuna chayta yupanku.
pukllanakuna.
Chakra llamk’aq runapa hayk’am chakitakllankuna kachkan, yupaspa yupayninta qillqay.
152
153
Sutiymi:
Q’uya raymi killapi

Ñawpaqtaqa allinta wawakuna rimamunankupaq tiyachisunchik.
Llapa q’uya raymi killapi kay qillqana mayt’umanta
llamk’asqanchikmanta tapuykunawan yanapaykukuspa rimarisunchik:
¿Q’uya raymi killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
¿Qillqana mayt’upi imakunatam rurarqanchik?
karqan?
mat’ipayasunmanmi.
Q’uya raymi killapi mayqin llamk’aychá munasqayki, kusi

llamk’asqayki, chaymanta atisqaykimanhina siq’ispa llimp’iy.
154
155
Sutiymi:
7 Ayllunchikpi hatun
tarpuy
156
157
Sutiymi:
Kantaray killamanta rimasunchik
Kay llamk’aywanqa wawakuna kay killapi, ima Tapuykunaman kutichinku.

llamk’anankuta yachanqakuña.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, rimanku, Maypi rurakun
kay tapuykunawan: ¿Imakunatam ayllupi kay Yachay wasipi.
killapi rurakun?
Kantaray killapi qichwa runakunapaqqa hatun Imakunan kanman
tarpuymi. Qillqana mayt’u.
Kay tarpuypi imakuna tarpusqankuta, imawan Pikunan yanapanku
tarpusqankuta, maypi tarpusqankuta, imayna Yachachiq
tarpusqankuta, tarpuypi mirinday mikhuna,
ayninakusqanku, muhu t’inkasqankumanta
ima rimanku.
¿Yachay wasipi kay llamk’aykunawan
imakunatam aswanta yachankuman?
raphipi qillqanqa.
Kay qillqaqa, lliwpa kusa qhawananpaq
qhatapi laq’alayanqa.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspayki munaskaykita siq’iy, hinaspa rimariy.
158
159
Sutiymi:
Muhu rikch’arichiymanta willakuyta uyarisunchik
Ayllupi tarpuymanta rimanku. Lliw niraq tapuykunata kay willakuymanta

Yachachiq watupachin ima qillqa kasqanmanta. kutichinku:
Sutillantaraq willaspa wawakunapa yachayninta
pachkarin, paykunaqa watupakunku. Qillqana mayt’uta kamachikusqanmanhina
ruranku.
Wawakuna willakuyta uyarinku:
Muhu rikch’arichiy (willakuy) ¿Pimanta willakuy karqan?, ¿pikunan willakuypi
Qichwa runakunaqa, muhuta allaypiraqsi karqanku?, ¿imapin qallarisqa?, ¿imas kanman
akllaspa taqiman waqaychapunku, chaypis mana muhuta rikch’achiptinku?
tarpuykama puñum. Tarpunankupaqñas
kayhinata rikch’arichinku: Warmis q’ala Pikunan yanapanku
chakilla musuq llikllapi muhuta taqimanta
Yachachiq.
urqumun, chaytas llapa wasipi aylluntin
sumaqta ñawin aqhawan ch’allaykuspa Maypi rurakun
rikch’arichinku, ichaqa kay muhutaqa Yachay wasipi.
k’uyusqallatas chakraman apanku mana
animun lluqsinanpaq, chaymantapas Imakunan kanman
ñawpaqtapuni chay punchaw tarpupunku. Rikch’arichiymanta willakuy.
Qhichwa ayllukunapiqa, kay muhu rikcharichiypi warmilla
taqimanta muhuta urqun ichaqa warmiqa quñi maki, kay
muhuqa warmihina miranqa, ichaqa manapunis qhariqa
taqimantaqa ima muhutapas urqunmanchu chiri makis
qhariqa, manas allinchu tarpuyninku kanman.
Willakuy uyarisqaykimanhina siq’ikunata k’utuchispa allinta churaspa k’askachiy.
160
Arroz a la jardinera nisqa
Kanan:
Kanan:
arus siwilla
sanawriya ahus
arwihas aceite
pallillu kachi
Wayk’uynin:
Ñawpaqtaqa makita maqllikuna, huk
mankapi siwillata, ahusta, pallilluta
aceitiwan thiqtichikun.
Wayk’uynin:
Arusta hamk’ana. Arus hamk’asqata,
arwihasta t’iqwasqata, sanawriyata
pikasqata thiqti mankaman
t’impusqa unuyupta churakun. Unuta
ch’akinankama t’impuchikun.
Sirwiynin Sirwiynin:
Latupi ima q’umir
mikhuyniyuptapas, utaq
aychayuptapas.
161
Sutiymi:
Tarpuypaq wayk’unamanta qillqasunchik
Huñunakuypihina, ima mikhunakuna Imakunas mikhuna wayk’unanpaq kasqanta

tarpuypaq wayk’ukusqanmanta rimanku. willakuspa qillqanku.
Qillqana mayt’upi llaqtapi mikhuna Pikunan yanapanku
wayk’uymanta ñawinchanku, tukuspa rimanku.
Yachachiq.
Arroz a la jardinera nisqa
Kanan: Maypi rurakun
Arus, sanawriya, arwihas, pallillu, siwilla, ahus, Yachay wasipi, wayk’una wasipi.
aceite, kachi.
Wayk’uynin: Imakunan kanman
Ñawpaqtaqa makita maqllikuna, huk mankapi
siwillata, ahusta, pallilluta aceitiwan thiqtichikun. Qillqana mayt’upi wayk’unamanta raphi.
Arusta hamk’ana. Arus hamk’asqata, arwihasta
t’iqwasqata, sanawriyata pikasqata thiqti mankaman
t’impusqa unuyupta churakun. Unuta ch’akinankama
t’impuchikun.
Sirwiynin.
Latupi ima q’umir mikhuyniyuptapas, utaq
aychayuptapas.
Munasqankumanhina ima mikhuna

wayk’unankupaq qillqanku.
Huk mikhunata akllay, ch’usaqpi imakunawansi wayk’ukusqanta siq’iy, llimp’iy ima uranpi
sutinta qillqay.
162
yupaynin
163
Sutiymi:
Tarpuypi ayninakusunchik
Hawapi wawakunata kasqanmanhina Yachay lliw pukllanakunamanta imatapas

iskay huñuman t’aqakum. Ñawpaqtaqa ruranankupaq akllanqaku, chaypaq
paykuna mink’anakunku ayninakunankupaq, mink’anakunku. Ayninakuspa pukllanku,
hinamantaq ima tarpuypipas yachapayaspa kay pukllasqankupi hayk’a wawakuna
pukllanku. Kay pukllasqankumanta lliwta llamk’asqankuta yupanku.
tapunakuspa rimanku. Ayllupi ayninakuspa Yachachiq ima yupay aswanta wawakunapa
llamk’aymanta, kay rimaywan yanapayukuspa yachanankupaq, riqsinankupaq yupachin,
yuyarinku. Ichaqa ayninakuypi manapuni yupaykunata rikuchin.
ari hukllaqa llamk’anmanchu achkhapuni
llamk’anku.
ruranku.
Qhichwakunaqa ñawpa kawsayninkupi,ima Tawa yupaykama aswanta yachanku.
llamk’aytapas aynillapipunim llamk’aqku, ichaqa
aynipi llamk’aspaqa utqaylla tarpurqunku. Yachachiqpa yanapayninwan ima ruraypipas
Warmikunapas tarpuypiqa, muhuta churaspa ayninakuspa pukllanku.
tarpuysikunku, wakintaq mikhunata wayk’umunku.
Pikunan yanapanku
Ichaqa kay qichwakunapi tarpuyqa ima Yachachiq.
llamk’aypas ancha kusikuymi. Kunanqa pisitañam
ayninakapuchkanku, yaqapas tractorllawanñas Maypi rurakun
imatapas llamk’apuchkanku, kaypi runaqa sapallanña Hawapi, yachay wasipi.
llamk’am mana piwanpas rimanayukuspa.
Imakunan kanman
Yachay wasi ukhupi pukllanakuna.
Chaqrapi hayk’a runakunan llamk’achkan, yupaspa uranpi hunt’ay yupayninta qillqay.
164
165
Sutiymi:
Imas kanman mana muhuta t’inkaptinchik
Rimanakusqankumanhina huk taytapa wasinta Muhu t’inkayta qhawallanku.

rinku.
Tarpunapaq muhu t’inkayta qhawamunku. Pikunan yanapanku
Ayllupi tayta.
Imanaptinmi muhuta tarpunapaq t’inkanku,
imas kanman mana muhuta t’inkaptinku Maypi rurakun
chaykunamanta taytawan rimanku. Taytapa muhu waqaychana taqipi.
Yachay wasipi t’inkayman risqankumanta Imakunan kanman

rimanku. Wasinkupi tayta mamanku muhuta Taytaman apanapaq.
t’inkankuraqchus manachus imanaptin
chaykunamanta willakunku.
ruranku.
Siq’ikunata qhaway, imas kanman mana muhuta t’inkakuptin. Aylluykipi imaynatam

muhukunata t’inkankichik chayta siq’iy.
166
Tarpuynin Imanmi lluqsimun Aswanta wiñaptin Puquptin
167
Sutiymi:
Imaynatam mikhuykuna wiñan
Wawakunaman tarpuypi mikhuykunamanta nisqantawan, paykunapa tarpusqanku

wiñasqanmanta willan. Stiker nisqata wiñasqantawan rikch’anachinku, kaymanta
urquspa, rurapa wiñayninta, tarpusqamanta rimarinku. (5 qhipa simanapi)
aymurapunakama k’askachinku. (ñawpaq
Yachachiqpa yanapayninwan, lastikumanta
simanapi)
uhanapi siwarata wiñachinku.
Chiqaqchus manachus kayhina rurakunapa
Wiñasqanta sapa simanan qhawaspa stiker
wiñasqanta, rikch’achinankupaq huk raphipi
nisqawan churanku.
kayhinata sapanka ruranku, sapa llamk’aypi
llamk’asqankumanhina siq’inku. Pikunan yanapanku
Chakrapi ima mikhuytapas tarpunku. (huk Yachachiq, tayta mamakuna.
lastiku uhanapipas siwarata algodonpi, Maypi rurakun
unuyupta churanku). (2 qhipa simanapi) Yachay wasipi, chakrapi.
Tarpusqankuta qhawaspa, imayna
Imakunan kanman
wiñamusqanmanhina raphipi imayna kasqanta
Siwara muhu, lastikumanta uhana, algodon,
siq’inku. (3 qhipa simanapi)
unu.
Imayna rurakunapa wiñasqanta, wiñayta
tukuspa, imayna kasqanmanta tayta
mamankuta tapumunku. (4 qhipa simanapi)
Mikhuypa wiñasqanmanhina siq’ita
hunt’apanku. Ñawpaq simanapi yachaqpa
Yachachiqpa sapa simanapa nisqapi kamachisqanta ruray.
168
Imasmari, imasmari:
Mullpha k’ulluchapi,
misk’i mikhuycha
uchukutapi mikhukum.
(inchis) mani
Imasmari, imasmari:
Tiyaspalla muhuchana,
tullunta tarpukun,
saphinta mikhukun
yunkapi wiñam. (rumu)
yuca.
Imasmari, imasmari:
Thiqtipipas mikhukun,
wayk’upipas sumaqllana,
ñawinpas kakunsi
ichaqa manas rikunchu.
(papa)
169
Sutiymi:
Mikhuykunamanta watuchiykunata qillqasunchik
Tarpuy killapi qichwa ayllukunapi lliw niraq Saphinta mikhukun, yunkapi wiñam. (rumu)
mikhuykuna tarpusqamanta rimanku. Imasmari, imasmari:
Aswantaqa sapanka ayllupi ima Yuca
mikhuykunatas tarpunku, imaynas chay Thiqtipipas mikhukun, wayk’upipas sumaqllana,
mikhuykuna, imayna tarpunamanta rimanku. ñawinpas kakunsi ichaqa manas rikunchu. (papa)
Qillqana mayt’upi imayna huch’uy liwrucha Imasmari, imasmari:
ruranamanhina ruranku. Kulli t’ikachayup, kurupa manchakunan
Watuchinakuspa pukllanku. Tukuspa mikhunapaqtaq, t’impuchina chulluchina, (tarwi)
wasinkuman kay liwruchata tayta chocho puna mikhuychan kani, ruphaypi ñaq’ichiway
mamankuman watuchimunankupaq apanku. misk’ichallanam kani.(uqa) oca.
Yachachiqpa yanapayninwan liwruta ruranku. Atisqankumanhinalla huk watuchiyta qillqanku.
Yachachiq watuchiptin stiker nisqata Maypi rurakun
watuchiyman watuspanku churanku. Yachay wasipi.
Mikhuykunaman watuchiypi sutinta qillqanku. Imakunan kanman
Imasmari, imasmari: Qillqana mayt’upi liwru ruranapaq,
Mullpha k’ulluchapi, k’askachina, stiker nisqata.
misk’i mikhuycha Pikunan yanapanku
uchukutapi mikhukum. (inchis) mani. Yachachiq.
Imasmari, imasmari:
Tiyaspalla muhuchana,
tullunta tarpukun,
Siq’ita qhawaspa liwruta ruray, stiker (S8) nisqata urquspa watuchikunaman churay, sutinta
qillqay.
170
171
Sutiymi:
Tarpunapaq muhukunata huñusunchik
Hawaman lluqsispa tarpuyman takispa Qillqana mayt’upi kamachikusqanmanhina

pukllamunku: ruranku.
Tarpuyman
(Takiy)
¿Imatas rurasunman iskay niraq mikhuy
Papata tarpuy nirqayki, kaypipas maypipas tarpunapaq?
manaraq para chayamuptin, kaypipas maypipas.
Rusacha husk’asqanpi huk hukmanta papata
churan, iskay husk’asqapi hayk’a papatataq
Sarata tarpuy nirqayki, kaypipas, maypipas
churan.
manaraq para chayamuptin, kaypipas, maypipas
Pukllasqankumanta ima mikhuykuna
tarpusqankumanta rimanku. Maypi rurakun
Hawapi, yachay wasipi.
Wawakunaman huk sasachayta nikun:
Imas kanman mana muhukuna kaptin, Imakunan kanman
imanaptin, llapa mikhuyllachu tarpuna, Rumichakuna, ruruchakuna, yachay wasipi
tarpuypiri huk niraq mikhuyllatachu tarpunku, pukllanakuna.
ima mikhuykunatam ayllupi tarpunku, Pikunan yanapanku
chaykunamanta rimarinku.
Yachachiq.
Yachay wasipi pukllanakunawan
muhuwanhina huñuspa pukllanku.
Huñusqankumanta willakunku.
Qhipa raphipi mikhuykunamanta mayqinkunan tarpukun, Troquel (T6) nisqata urquy, llikllaman
huñuspa k’askachiy.
172
173
Sutiymi:
Ayllupa tarpuyninmanta ñawichasunchik
Ayllunkupi imatan kunan killa llamk’achkanku 1. ¿Pim masata purichichkan?

chaymanta rimanku. 2. ¿Ima uywam muhuta apamunman karqan?
Tarpuy rikusqankumanta mayqillanpas 3. ¿Imananmantaq mana tarpuqtinchik?
willakamun.
Yachachiq tarpuymanta siq’ita qhawarichin. Maypi rurakun
Wawakuna siq’ita ñawichanku, lliw Yachay wasipi.
tapuykunaman kutichinku:
Imakunan kanman
¿Pikunam tarpuchqanku?, ¿ayllukichikpi Qillqana mayt’upi ñawichana raphi.
kayhinata tarpunkischu?, ¿ayllukichikpi
imaynan tarpuy, imapaq ayllupi tarpunku?,
¿imas kanman mana pipas tarpuptinku?
Qhipa raphipi tapuykunaman kutichinku.
Ñawpaq raphita qhawaspa imaynatam tarpuypi llamk’achkanku, chayta rimariy.
174
1. ¿Pim masata purichichkan? 2. ¿Ima uywam muhuta
apamunman karqan?
175
Sutiymi:
Ayllupa tarpuyninmanta ñawichasunchik
Ñawpaq raphipi tapuykunaman, allinta qhaway, 2 iskay tapuypi siq’iy.
176
177
Sutiymi:
Kantaray killapi llamk’asqanchikkunamanta
rimarisunchik
Ñawpaqtaqa allin wawakuna rimamunankupaq tiyachisunchik.

Llapa kantaray killapi kay qillqana mayt’umanta llamk’asqanchikmanta
¿Kantaray killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
¿Píkunam yachananchikpaq yanapawarqanchik?
karqan?

Qillqana mayt’uta atisqankumanhina llamk’anku.
Kantaray killapi mayqin llamk’aycha munasqayki, kusi

178
179
Sutiymi:
8 Apunchikkunawan
uywanakusunchik
180
181
Sutiymi:
Aya marq’ay killamanta rimasunchik
kay llamk’aywanqa wawakuna kay killapi, ima Lliw ima niraq llamk’aykunamanta,
llamk’anankuta yachanqakuña. kawsaykunamanta sapanka rimanku.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspa, kay Maypi rurakun
tapuykunawan rimanqaku: Yachay wasipi.
¿Ima raykun aya marq’ay killa nispa Imakunan kanman
sutichanchik kay killata? Qillqana mayt’u.
¿Imakunatam ayllupi kay killapi rurakun? Pikunan yanapanku

Yachachiq.
raphipi qillqanqa.
Kay qillqaqa, lliwpa allin qhawananpaq qhatapi
laq’alayanqa.
Qillqana mayt’upi siq’ita qhawaspayki atisqaykimamhina rimariy.
182
yupaynin
183
Sutiymi:
Wañuqkuna watukuy
Wawakunawan Aya marq’api kawsaqkunapa, Yachachiq ima yupaypa kasqanta aswanta

wañupkunapa p’unchawninmanta rimanku. yacharichin.
Maypim wañupkunata watukunchik, imatam Qillqana mayt’upi ruranku.
wañupkunaman apanchik, hayk’a runa
wañupninman watukuq rinku. Ayllunkupi wañupkuna watukusqamanta
Wañuq watukuypi pukllanku. Kay pukllaypaq rimanku.
ayakunapa wasin kananpaq akllanku. Yachachiqpa yanapayninwan pukllanku.
Yachachiq wawakunata nin: ¿Imaynatam
Maypi rurakun
pukllasunman?, ¿ayllunkupi imaynatam
Hawapi, yachay wasipi.
wañupta watukunku, kikinta pukllanku?
Imakunan kanman
Pukllayta tukuspa, rimanku imayna Llikllakuna, t’ikakuna, waykunapi
pukllasqankumanta, hayk’am pukllarqanku, pukllanakuna, lastiku purunkukuna.
imakunatam wañupman aparqanku
chaykunamanta rimanku. Pikunan yanapanku
Yachachiq.
Huk hatun raphipi lliw hayk’a kasqankuta
yachachiqman yupayninta willamunku.
T’ika Troquel (T7) nisqawan urquspa corona nisqaman k’askachiy, kunanqa yupay, hayk’a
runan wañupninman watukuq risqa ch’usaqpi mañakuyman qillqay.
184
T’antawawa
Mayqin kunawanmi Imapin t’anta wawa Munasqayki

t’anta rurakunman rurakun t’antata siqi’y
185
Sutiymi:
T’anta ruray
T’anta wawakunata qhawaspa rimanku: T’antata, urnupi chayachinku, chayasqataña

Imayna kasqanmanta, wañuqpa, kawsaqpa lliwta rurasqakuta yuyarispa rimanku,
p’unchawninpi ruranamanta. ¿imaynatan kay mikhunku. (kimsa qhipa simana nisqapi)
t’anta rurakunman?, ¿imakunawanmi t’anta T’anta ruraymanta lliw tapumusqakuta,
rurakunman?, tapumunankupaq rimanakunku rurasqankumanta ima yuyarinku. Tukuspa
(ñawpaq simana nisqapi) qillqana mayt’uta ruranku. (tawa qhipa simana
T’anta ruranapaq tapumusqankuta, nisqapi).
willakunku. Yachachiq huk raphipi qillqan
lliw wawakunapa tapumusqankuta. Imawan T’anta ruranapaq tayta mamankuta
t’anta ruranankupaq lliwta apamunankupaq tapumunku. T’anta ruraqta qhawanku, wakin
rakinakunku. (iskay qhipa simana nisqapi) tapuykunaman kutichinku.
Lliw apamusqankuwan t’anta rurayta
qallarinku. Pikunan yanapanku
T’anta ruraypi tapuykunata ruranku: Imanaptin Tayta mamakuna, t’anta ruraq.
hak’u mich’usqa punkin_Huk p’ukupi hak’uta Maypi rurakun
mana levadura nisqallayupta churanku, huk Wasinkupi, yachay wasipi, t’anta ruranapi.
p’ukupitaq levadura nisqayupta. Imaynam
kay iskaynin hak’ukuna kasqanta qhawaspa Imakunan kanman
rimanku. Imaynan t’anta rurana kayhinata T’anta ruranapaq, t’anta rurana, p’ukukuna.
ruranku.
Raphipi sapa simana rurasqaykimanhina hunt’ay siq’ispa.
186
187
Sutiymi:
Ayllunchikpi apukunamanta yachaqta uyarimusunchik
Rimanakusqankumanhina yachaqpa wasinta Yachaqta uyarinku.

rinku.
Pikunan yanapanku
Ayllupi lliw apukunamanta willakuyninta Yachaq.
uyarimunku. Maypi rurakun
Imayna apukunawan ayllupi kawsanamanta Yachaqpa wasinpi.
tapukunku. Imakunan kanman
Yachay wasipi yachaqpa willamusqanmanta Qillqana mayt’u.
yuyarinku.
Ayllupi Apukunamanta rimanku.
Qillqana mayt’uta ruranku.
Yachaqpa willamusqanmanta aylluykipi huk aputa siq’iy, sutinta willakuy.
188
¿Pinmantan willakuy karqan?
Imawanmi qhichwakuna apunkuta haywakunku
¿Imapim iñinki?, ¿imanaptin?
189
Sutiymi:
Chakatamantawan, apukunamantawan willakuy
Hawaman lluqsispa lliw apukunata qhawaspa Chaymanta pachas chakatakunaqa apukunawan kuska,
kawsanku. Sapanka ayllupi chakrakunata, uywakunata
mañakunku. runakunata uywaspa. Kay Chakatakunaqa apukunawan
Wawakunawan lliw qichwa ayllukunapi kuska chikchikunata, qasakunata hark’anku, ima
apukunamanta, urqukunapi unquykunatapas qatinku.
chakatakunamanta ima rimanku. Lliw tapuykunata ñawinchasqamanta

kutichinku, rimaspallaraq, hinamantaq qillqana
Yachachiq qillqana mayt’upi willakuyta
maytupiña.
qhawachin, wawakuna lliw imaymanakuna
rikusqankumanta rimanku, ima nispam qillqa ¿Pimantam willakuy karqan?
rimanman chaykunata watupakunku.
¿Imawanmi apunkuta qichwakuna
Qillqata ñawichanku: haywakunku?
Huk qhipa watakunas qichwakunaqa intipi, unupi,
¿Imapim iñinki, imanaptin?
killapi, apukunapi, imalla iñirqanku, hinallamansi
karu suyukunamanta mana riqsisqa runakunaqa Pikunan yanapanku
chayamusqaku. Chaysi paykunaqa chakatakunata, Yachachiq
ayllukunapa apunkuq kasqanman churanku. Amaña
intipiqa, nitaq urqupiqa iñiychikchu nispas mistikunaqa Maypi rurakun
kamachinku. Ichaqa wakillanñas qichwakunaqa Hawapi,yachay wasipi.
kunankamapas apunkuman, intiman, killaman, unuman
ima iñinkuraqsi. Chaypaqsi hatun p’unchawkunapi, Imakunan kanman
llamk’aykunapi haywarikunku, ch’uyarikunku ima Qillqana mayt’u.
kusisqallaña tiyakunku.
Ñawichasqamanhina tapuykunata (X) chimpuy, qhipa kaqta siq’iy.
190
1
2
3
4
5
191
Sutiymi:
Apukunapa uywakuna uywasqanta yupasunchik
Hawaman lluqsispa uywakunamanta takispa Ayllunkupi ima apukunas uywankuta

pukllamunku. uywasqanmanta rimanku.
Uywachakunamanta (Takiy Yachay wasipi uywa pukllanakunamanta
Wakachaykichus kayman (kutiy) mayqinkunatas apukuna uywan chayta
kancha ukhuchamanta, muuu,muuu yupanku.
nispa nimuykiman.
Yupasqankuta raphipi siq’inku, yachachiq kay
Atuqchaykichus kayman (kutiy)
yupaykunata aswanta yacharichin.
q’asachakunamanta wiiii, wiii Qillqana mayt’uta ruranku.
nispa nimuykiman.
Quwichaykichus kayman (kutiy) Huk taqrusqamanta uywakunata yupaspa 3, 4,
wasi ukhuchamanta... 5 ima akllanku.
Akllasqanku uywakunata yupayninmanhina
Aswanta ayllupi ima niraq uywakunaman siq’inku.
takinku. Kay rimayta yachachiq willarin
wawakunaman: Maypi rurakun
Qichwa ayllukunapiqa uywakunataqa apukunas aywan, Hawapi, yachay wasipi.
kansi sapanka uywapa apukuna paykunatas ima uywa
raymichaypiqa mañakunku, sumaq uywananpaq,mana
Imakunan kanman
unqunanpaq, mirananpaq, maykunapipas purisqanpi mana Uywa pukllanakuna uywa siluetakuna.
qaqapananpaq ima mañakunku.
Raphipi yupaymanhina uywakunata Troquel (T8) nisqawan kaskachiy.
192
193
Sutiymi:
Apunchikkunawan sumaqta uywanakunchik
Kay killapi apukunamanta llamk’asqankuta Aswanta, rakhu raphikunapi qillqakunmani

rimaywan yuyarinku. qhatakunapi k’askachinapaq.
Hawaman lluqsispa ayllupa apukunata Qillqana mayt’uta ruranku.
qhawaspa sumaqta añaychakunku,
uywankupaq, kawsayninkupaq, ayllunkupaq Apukunaman mañakunku. Imayna
mañakunku. apukunawan munay uywanakunapaq rimanku.
Qiruman aqhata utaq winuta churaspa Maypi rurakun
sapanka k’intunkuta churakunku, 3 phukuspa Hawapi, apukunata qhawaspa.
makinkuwan ch’allakunku.
Imakunan kanman
Mañakuyta tukuspa, ayllupi apukunata Aqha/winu, kuka.
qhawaspa rimanku, maypi tarikusqankuta, ima
Apu kasqanta.
Kay tapuyta wawakunaman nin: ¿Imas
kanman mana ayllupi apukuna kaqtin?,
¿imatam sumaq apukunawan pacha
mamawan kawsanapaq rurasunman?
Wawakunapa kutichiyninta raphipi qillqakun.
Raphipi aylluykipi apukunata siq’iy hukkaqpitaq imayna paykunawan kawsasqaykita (x)

chimpuy.
194
195
Hallmay qallariymanta harawita qillqasunchik
Yachachiq kay harawita ruran: Kay harawita ñawichanku:

Mikhuychallay, mikhuychallay Sara hallmay
ima munaytam wiñamuchkanki, Aya marq’a killapiqa
parachawan ruphaychawan sarachaytan hallmakuni,
hallmaytañas mañakamunki. sumaqchata wiñananpaq
sarachayta hallmakuni.
Kay harawimanta lliw tapuykunata ruraspa
Ñawichaspa qillqana mayt’upi harawita
rimanku.
paqarichinku.
Aya marq’a killapi ñawpaq tarpuykuna
hallmanamanta yuyarinku.
Sapanka wawa imaynatas ayllunkupi mikhuyta Maypi rurakun
hallmanku chaymanta willakunqa. Yachay wasi ukhupi.
Harawi qillqanapaq rimanakunku. Imakunan kanman
Qillqana mayt’uta qhawaspa harawita Qillqana mayt’upi raphi.
qillqanku.
Mikhuy hallmaypaq harawiman, hunt’apay.
196
Yupaynin
197
Sutiymi:
Latata urmayachispa pukllay
Hawaman lluqsispa imayna pukllanankupaq Hayk’a lata tawqasqankuta yupanku,

rimanku: urmayachisqankuta yupallankutaq.
Latakunata tawqaspa, huk hayt’ana
q’umpuwan wikch’uspa urmayachikum. Sasachaykunata ruranku.
Sapanka wawa latakunata yupaspanku Pikunan yanapanku

churanku, hayt’ana q’umpuwan wikchuspa Yachachiq.
hayk’a urmakusqanta yupanku.
Maypi rurakun
Kay sasachaykunata rurakun: Ch’askacha Pukllana patapi hawapi
irqi, 5 latawan pirqan, hayt’ana qumpuwan
Imakunan kanman
wikch’uqtin 2 latata urmayachipum, hayk’a
Latakuna, hayt’ana q’umpukuna.
latallañan qhiparqun
Huk sasachaykunata ruraspa, yachachiq
aswanta imaynatas qichuspa pukllaymanta
yachachin.
Yachay wasipi pukllamusqankumanta
rimanku.
Qillqana mayt’uta ruranku.
Luwischa 5 latata tawqan, hayt’ana q’umpuwan wikch’uspa 2 latata urmayachin, hayk’allañan

qhipan yupayninta qillqay.
198
199
Sutiymi:
Aya marq’ay killapi

Ñawpaqtaqa allin wawakunapa rimamunankupaq tiyachisunchik.
Llapa aya marq’ay killapi kay qillqa mayt’umanta llamk’asqanchikmanta
¿Aya marq’ay killapi imakunamanta llamk’arqanchik?
¿Píkunam yachananchikpaq yanapawarqanchik?
¿Qillqa mayt’upi imakunatam rurarqanchik?
¿Qillqa mayt’umanta mayqin llamk’aymi ancha munay qampaq
karqan?
Qillqa mayt’upi kamachikuyninmanhina llamk’anku.
Aya marq’ay killapi mayqin llamk’aychá ancha munasqayki, kusi

200
la k aykunapaq
ay ukuna
HUNT’AYKUNA Sapa p’unchaw imaynan hunt’asqay
Imaynan
Makiyta rurayniy
Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Ch’askachay
mayllikuni

Imaynan
Kiruyta rurayniy
mupch’ikuni
Qhali kawsanapaq
Makiyta mayllikuni
Sapa punch’aw makita mayllikunayki.
Mikhuynaykipaq makita mayllikunaykipuni.
Hisp’ana wasimanta lluqsimuspa makita mayllikunayki.
Sapa p’unchaw, kiruykita muqch’ikunayki.
Mikhuyta tukuspa muqch’ikunayki.
Kay ruraykunata sapa p’unchaw hunt’achkaykita, mana

hunt’achkaykitapas imawanpas siq’iy.
Imaynan
Q’upata q’upa rurayniy
churanaman Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Ch’askachay
churasunchik

Imaynan
Imatapas rurayniy
waqaychasunchik Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Ch’askachay
Allin kawsanapaq
upa a q upa u ana an

u asun k
Imayna llamk’asunchik
Ima q’upatapas rikunki chayqa uqarispa q’upachuranaman churanayki.
Wasiykipipas, yachay wasipipas munay rikukunam.
Ima pukllana uqarisqaykita kaqta churapuy, waqaychapuy ima.
Wasiykipipas imatapas allin waqaychayta yachanayki.

Imaynan
rurayniy
Napaykukusunchik Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Ch’askachay

Imaynan
Añaychaykuspa rurayniy
imatapas Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Ch’askachay
chaskiykusunchik
Allin kawsanapaq
apaykukusun k
Ayllupi, manchakuywan piwanpas tupaspa napaykukunayki.
Yachay wasipi napayukuspa chayamunayki.
Kuraqkunataqa napaykuykupunim.
Wasikiypi, imatapas añaychaykuspa utaq urpiy sunquy nispa

chaskikunayki.
Yachay wasipi qhali warma mikhunata, uhanata añaychaykuspa

chaskikuy.
Pipas imata quykusunki chayqa añaychaykuypuni.

Imaynan
Makita rimanapaq rurayniy
uqarina

Imaynan
Yanapanakuspa rurayniy
kawsakunanchik
Allin kawsanapaq
ak a anapaq uqa na
Pipas rimaqtin allinta uyarinayki.
Rimanaykipaqqa makiykita uqariy.
Llapalla rimaspaqa mana allintachu uyarinakusunman.
Ayllu masin kankichik, imayna tayta mamaykichik aynipi llamk’anku.

Kaqllatataq qamkuna yanapanakunaykichik.
Huch’uy wawakunata munayta yanapanaykichik.
Wasipipas tayta mamata, imallatapas yanapanaykichik.

a sayn an a lla kayk
Ñuqan kani.
Sutiyqa:
Munasqay
k unakuna
Sutiyqa:
aykuna ay a a ay
Taytay Mamay
Sutiyqa:
ylluy a qs sayk
Hatun
papituy
Hatun Hatun
papituy mamitay Hatun
mamitay
Tiyuy Tiyay
Papay/
Taytay Mamay
Turay/
Ñañay /
wayqiy
panay Ñuqa
Munasqay pukllanakuna
Trokel (T1) Pag. 23
Trokel (T2) Pag. 41
Trokel (T3) Pag. 83
Trokel (T4) Pag. 99

Trokel (T5) Pag. 147


Stiker (S1) Pag. 15
Stiker (S2) Pag. 19
Stiker (S4) Pag. 61 Stiker (S3) Pag. 47

Stiker (S5) Pag.91
Stiker (S6) Pag.93

Stiker (S7) Pag. 145
Stiker (S8) Pag. 169

Siq’ikunapi qhipanpi huk k’aspichata k’askachiy. Chayta hap’ispa pukllachiy.
Kay pukllanata k’askachispa rurasun. Chaymanta chaywan pukllay.
6 2 5
1
TARPUYPI LLALLINAKUY
Kay k’askaq siq’ikunawan sumaqta h’untapay.
YUYARIYPI PUKLLASUN
1 2 3
4 5 6
7 8 9
Sutiymi:
TARPUYPI LLALLINAKUY
1 2 3 4
Tarpuna
paq,
imakun
a
chakrap tam,
i rurank
u.
napa
Llamk’anaku
y.
sutinta nimu
7
8 6 5
Sayarispayki
yapuqhina ruray. Tar
puy
Ima uywan p
yapuypi yan i qam
apa , im
Tarpunapaq yanapawanchik. kuw apim
imakunam aq.
willamuwanchik.
11 14
9 10 12 13 15
Pimantan
hik
Aylluykipi mañakunc
q. Tarpuypaq
imakunata
m tarpunapa takita
tarpunku. takirquy.
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, acceso a las oportunidades económicas, sociales,
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 3. Competitividad del País
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, Para afianzar la economía, el Acuerdo
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, se compromete a fomentar el espíritu de
vigilar o defender los compromisos asumidos. competitividad en las empresas, es decir,
Estos son tan importantes que serán respetados mejorar la calidad de los productos y servicios,
como políticas permanentes para el futuro. asegurar el acceso a la formalización de las
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o fomentar la colocación de nuestros productos
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, en los mercados internacionales.
debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 4. Estado Eficiente, Transparente y
objetivos que son los siguientes: Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla
1. Democracia y Estado de Derecho con sus obligaciones de manera eficiente y
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos transparente para ponerse al servicio de todos
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
una verdadera democracia. El compromiso del modernizar la administración pública, desarrollar
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
en la que los derechos son respetados y los indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
ciudadanos viven seguros y expresan con libertad poder y la economía para asegurar que el Estado
sus opiniones a partir del diálogo abierto y sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
2. Equidad y Justicia Social de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
Para poder construir nuestra democracia, es y difundir constantemente sus acciones a la
necesario que cada una de las personas que sociedad en general.
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
BANDERA NACIONAL
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL
ESCUDO NACIONAL
DISTRIBUCIÓN GRATUITA
PROHIBIDA SU VENTA

Deib22 0057

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Deib22 0057

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Deib22 0057

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Cuaderno de trabajo Inicial 4 Años - Quechua - Collao Kuska yachasunchik - 4 watayuq wawakunapaq

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Quinta edición, 2021

Mayt’ukuna allinchaypi yanapakuq

Digeibira-DEIB nisqamanta llapan llank’aypi yanapaq

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: Nº 2021-07895

Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa/Impreso en el Perú/Printed in Peru

Kay llamk’ana mayt’uqa qampaqmi. Paymi yachay wasipi sumaqta

Yachachiqniykikunam, ancha munasqa sunquykuwan, kay qillqa mayt’uta

Kay llamk’aykunawanmi kawsayniykimanta aswanta yachanki; aylluykita,

Kay llamk’ana mayt’uwanqa sumaqtam kusisqa pukllanki, takinki, llimp’inki,

¡Kayqa yachaq masichaykim, chaymi sumaqllata uywanayki!

¡Allinpuni kachun; sumaqllata yachanki!

kawsayninchik nuestra vivencia rurukuna granos yupaykuna números

Qillqana mayt’upi, ayriwa killapi llamk’ayta Imakunan kanman

Qillqana mayt’upi llamk’aykunamantawan Maypin llamk’akun

Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy.

Maway papa chakrata atispaqa ñawpaqta Chakraman ñawpa p’unchaw risqankumanta

Mayqin kaq siq’imanta rimarqanchik, chay kaqllata siq’ispa llimp’iy.

Llullu kawsaykunata qhawarispa Sichus mana watuchikunata kutichinkuchu

Watuchiykuna: Tukuspa, huk watuchiykunata wawakuna

Mikhuykunapa siq’inta k’utuchiy, watuchisqanmanhina k’askachiy.

Hawapi, t’ikakunahina kuyuspa wawakuna ¿imaraykun chakrata phallcharqanchik?,

T´ika apamusqankumanta, kaqninkunamanta Qillqana mayt’upi kamachikuyninmanhina,

Imakunawanmi chakrata phallchamurqanchik, chay stiker (S1) nisqakunata llikllaman

Huk yachaqpa wasinta, Imakunawan ruranqaku

Yachay wasipi, lliw uyarimusqanchikmanta Pikunan yanapanku

Yachaq uyarimusqaykimanta, ima munasqaykita siq’iy.

Ñawpaqtaqa, chakmaymanta/yapuymanta chakmachin, kantaray killapi mikhuynin tarpunanpaq.

Willakuypi uyarisqaykimanhina, imatam runakuna llamk’arqanku, chayta stiker (S2) nisqawan

Qurakunaq kasqanman Sapanka wawakuna, pallamusqanku

Siq’ikunapi, hampi qurakunallata llimp’iy.

Qurakunahina kurkunkuta kuyuchispa Akllasqankumanta rimanqaku.

Troquel (T1) nisqapi hampi qurakunata kikinta kama, huñupi churay.

Wachkata ruranku (mana yachay wasipi Kimsa, kimsallamanta pukllankuman.

Kay pukllaypiqa yachachiq, aswanta

Wachkata pukllaypi, wichayman kaqta llimp’iy, urayman kaqta muyuwan wisq’ay.

Munayta napaykukuspa wawakunata chaskisunchik. Kunan p’unchaw

• ¿Ayriwa killapi imakunamanta llamk’arqanchik?

Ayriwa killapi mayqin llamk’aymi ancha munasqayki, kusi

Qillqana mayt’upi Aymuray killapaq siq’ita Imakunawan ruranqaku

Siq’ita qhawaspa, kay killapi llamk’aykunata atisqaykimanhina siq’iy.

Hawaman lluqsispa, ima mikhuy allaypi/ Hatun-huch’uy llamk’anakunata riqsipanku.

Mayqinkaqmi mana hatunchu, nitaq huch’uychu, chaykaqta llimp’ispa wisq’ay.

Sapanka wawa, imaynas ayllupi, papa allaypa/ Tapuykunata utqhayllata kutichirqanchik

Llamkasqanchikta yuyarispa siq’ikunata llimp’iy.

¿Kay allayninku allin kananpaq imatam rurankuman?

Ñawpaq raphipi qhawasqanchikta yuyarispa, tapuykunamanta allin kaqta llimp’iy.

Qillqanapaq rimanakunku. Atisqankumanhina imallatapas qillqanku,

Siq’ita qhawaspa atisqaykimanhina qillqay.

Siq’ikunata k’utuchispa wathiya rurasqamanhina, qallariyninmanta, tukupusqankama

¿Maypim sara wikch’urayasqa?

¿Wikch’usqa mikhuyta rikuspa imanawaqmi?

Tapuykuna raphipi allinkapta (x) chimpuy.

Ñawpaqtaqa lliw mikhuykunamanta rimanku, Yachachiq ñawinchaqtin qatipakunku.

Harawita ñawinchaspa yachanku.