Ֆեոդոր Դոստոևսկի

Ֆեոդոր Դոստոևսկի; ռուս.՝ Фёдор Михайлович Достоевский
Ծնվել է	հոկտեմբերի 30 (նոյեմբերի 11), 1821[…]
Ծննդավայր	Մոսկվա, Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	հունվարի 28 (փետրվարի 9), 1881[…] (59 տարեկան)
Վախճանի վայր	Սանկտ Պետերբուրգ, Սանկտ Պետերբուրգի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[…]
Գերեզման	Տիխվինսկոե գերեզմանատուն
Գրական անուն	Д., Друг Кузьмы Пруткова, Зубоскал, —ий, М., Летописец, М-ий, Н. Н., Пружинин, Зубоскалов, Ред., Ф. Д. և N.N.
Մասնագիտություն	թարգմանիչ, վիպասան, ակնարկագիր, վիպասան, լրագրող, փիլիսոփա, կենսագիր, գրող, հրապարակախոս և արձակագիր
Լեզու	ռուսերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Նիկոլաևյան ինժեներական դպրոց և Նիկոլայան ճարտարագիտական ուսումնարան
Գրական ուղղություններ	ռեալիզմ
Ուշագրավ աշխատանքներ	Գրառումներ ընդհատակից, Ոճիր և պատիժ, Ապուշը, Դևեր, Կարամազով եղբայրներ, Գրառումներ մեռյալ տնից, Խաղամոլը, Խեղճ մարդիկ և Նմանակը
Ստեղծագործությունների ցանկ	Fyodor Dostoyevsky bibliography?
Անդամակցություն	Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա
Աշխատավայր	Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա
Ամուսին	Աննա Դոստոևսկայա և Մարիա Դոստոևսկայա
Զավակներ	Լյուբով Դոստոևսկայա
	Ներշնչվել է
Կայք	fedordostoevsky.ru
	Ֆեոդոր Դոստոևսկի Վիքիքաղվածքում
	Fyodor Dostoyevsky Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Դոստոևսկի (այլ կիրառումներ)

Ֆեոդոր Միխայլովիչ Դոստոևսկի (ռուս.՝ Фёдор Михайлович Достоевский, հոկտեմբերի 30 (նոյեմբերի 11), 1821^[1]^[2]^[3]^[…], Մոսկվա, Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն^[2]^[4] - հունվարի 28 (փետրվարի 9), 1881^[2]^[1]^[5]^[…], Սանկտ Պետերբուրգ, Սանկտ Պետերբուրգի նահանգ, Ռուսական կայսրություն^[6]^[7]^[1]^[…]), ռուս մեծ գրող, գրականագետ, մտածող, փիլիսոփա, հրապարակախոս։ Դոստոևսկին ռուս գրականության դասականներից է և համաշխարհային նշանակության լավագույն վիպագիրներից մեկը^[10]։

Դոստոևսկու ստեղծագործություններն իրենց արժանի տեղն են զբաղեցնում համաշխարհային գրականության գանձարանում։ «Կարամազով եղբայրները» համարվում է բոլոր ժամանակների 100 լավագույն վեպերից մեկը^[11]։ 1877 թվականից Պետերբուրգի ԳԱ թղթակից-անդամ է։

Կենսագրություն

Ծագում

Հոր գծով Ֆեոդոր Միխայլովիչը ծագում է Դոստոևսկիների ազնվական տոհմից, որը սկզբնավորվել է 1506 թվականից։ Գրողի կենսագիր Լյուդմիլա Սարասկինը նշում է, որ Դոստոևսկին չգիտեր իր տոհմի՝ այդքան հին լինելու մասին։ Դոստոևսկիների տոհմաբանությամբ նրա մահից հետո միայն սկսեց զբաղվել գրողի այրին^[12]։

Հայրը՝ Միխայիլ Անդրեևիչը (1787-1839 թթ.), սովորել է Կայսերական բժշկա-վիրաբուժական ակադեմիայի Մոսկվայի բաժանմունքում, ծառայել է որպես բժիշկ՝ Բորոդինոյի հետևակային գնդում, որպես օրդինատոր՝ Մոսկվայի զինվորական հոսպիտալում, որպես բժիշկ՝ Մոսկվայի դաստիարակչական տան Մարիինյան հիվանդանոցում (աղքատների հիվանդանոց, որ հայտնի էր Բոժեդոմկի անունով)։ Գրողի մայրը՝ Մարիա Ֆեոդորովնա Նեչաևան (1800-1837 թթ.), Կալուգայի նահանգի Բորովսկ քաղաքից սերող, մոսկովյան 3-րդ գիլդիայի վաճառական^[13] Ֆեոդոր Տիմոֆեևիչ Նեչաևի (1769-1832 թթ.) դուստրն էր։

Գրողի մայրը՝ Մարիա Ֆեոդորովնան

Հայրը՝ Միխայիլ Անդրեևիչը

1827 թվականին Դոստոևսկին երկարամյա գերազանց ծառայության համար արժանացավ կոլեգիական դատական ատենակալի կոչման, որը ժառանգական ազնվականության իրավունք էր տալիս։ Ավելի ուշ՝ 1829 թվականին, ջերմեռանդ աշխատանքի համար պարգևատրվեց Սուրբ Վլադիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշանով, իսկ 1832 թվականին արժանացավ պալատական խորհրդատուի կոչման և Սուրբ Աննայի 2-րդ աստիճանի շքանշանի («Анна на шее»)^[12]:

Չնայած նրան, որ 1857 թվականին Դոստոևսկուն վերադարձվեց ազնվականության իրավունքը, 1917 թվականի հեղափոխությունից հետո գրողի դասային պատկանելությունը բնորոշվեց քաղքենի կամ տարատոհմիկ հասկացություններով։ Դոստոևսկու մասին հոդվածում Լունաչարսկին գրողին մասնավորապես ներկայացրել է որպես «կիսաջախջախված քաղքենի տարատոհմիկ», ով ձգտում էր «հեղափոխության բարոյական ոչնչացման»^[14]։

1831 թվականին Միխայիլ Անդրեևիչը ձեռք բերեց Դարովոյե փոքրիկ գյուղը Տուլայի նահանգի Կաշիրյան գավառում^[15], իսկ 1833 թվականին՝ նաև հարևան գյուղը՝ Չերեմոշնիան (Չերմաշնիան), որտեղ 1839 թվականին, ըստ լուրերի^[16], սպանվեց սեփական գյուղացիների ձեռքով։

Մանկություն և պատանեկություն

Այստեղ ծնվել է Ֆեոդոր Դոստոևսկին: Աղքատների Մարիինյան հիվանդանոցը՝ գրողի՝ Մերկուրովի կողմից ստեղծված և 1936 թվականին այստեղ տեղափոխված հուշարձանով

Ֆեոդոր Միխայլովիչ Դոստոևսկին ծնվել է 1821 թվականի հոկտեմբերի 30-ին (նոյեմբերի 11-ին) Մոսկվայում^[13]։ Նա ընտանիքի ութ զավակներից երկրորդն էր։ Կրտսեր քույրը՝ Լյուբովը, մահացավ 1829 թվականին՝ ծնվելուց շատ չանցած, երբ ապագա գրողը 7 տարեկան էր։

Ֆ. Դոստոևսկին հիշում էր, որ իր «մայրն ու հայրը աղքատ աշխատավորներ էին»։ Չնայած հոր չքավորությանը՝ Դոստոևսկին հիանալի կրթություն և դաստիարակություն է ստացել, ինչի համար ողջ կյանքում երախտապարտ է եղել ծնողներին։ Կարդալ նրան սովորեցրել է մայրը՝ «Հին և Նոր կտակարանների հարյուր չորս սուրբ պատմություն» գրքով։ «Կարամազով եղբայրներ» վեպում ծերունի Զոսիման պատմում է, որ մանկության տարիներին այդ գրքով է կարդալ սովորել^[17]։ Երեխայի վրա մեծ ազդեցություն է թողել նաև բիբլիական Եհովայի գիրքը։ Արդյունքում այդ գրքի մասին մտորումներն օգտագործվել են «Դեռահասը» վեպի վրա աշխատելիս։

Մանուկ հասակից, իսկ հետո հատկապես աքսորավայրում, որտեղ Դոստոևսկին կարող էր կարդալ դեկաբրիստների կանանց նվիրած՝ 1823 թվականի հրատարակության Նոր կտակարանը, Աստվածաշունչը դարձավ գրողի կյանքի գլխավոր գիրքը։

1831 թվականից ընտանիքն սկսեց ամառներն անցկացնել Մոսկվայից դուրս՝ իր համեստ կալվածքում, որտեղ Դոստոևսկին ծանոթացավ գյուղացիների հետ և ճանաչեց ռուսական գյուղը։ Հենց այդ ժամանակ՝ առաջին ուղևորության ընթացքում, վախեցած տղային հանգստացրեց ճերմակած հողագործը։ Այդ դեպքի մասին իր հիշողությունը Դոստոևսկին նկարագրել է «Գրողի օրագրում», «Մուժիկ Մարեյը» պատմվածքում^[18]։

Գրողի խոսքերով, մանկությունը նրա կյանքի լավագույն շրջանն է եղել։ Հայրն ավագ որդիներին լատիներեն էր սովորեցնում։ Տնային ուսուցումն ավարտելուց հետո Ֆեոդորն ավագ եղբոր՝ Միխայիլի հետ մոտ մեկ տարի ֆրանսերեն էր ուսումնասիրում Եկատերինյան և Ալեքսանդրովյան ուսումնարանների ուսուցիչ Ն. Դրաշուսովի կիսապանսիոնում. վերջինիս որդին՝ Ալեքսանդր Դրաշուսովը, տղաներին մաթեմատիկա էր ուսուցանում, իսկ մյուս որդին՝ Վ. Դրաշուսովը՝ գրականություն։

1834-1837 թվականներին Միխայիլ և Ֆեոդոր Դոստոևսկիներն ուսանում էին Լ. Չերմակի մոսկովյան հեղինակավոր պանսիոնում։

Երիտասարդություն

Երբ լրացավ Դոստոևսկու 16 տարին, թոքախտից մահացավ մայրը, և հայրն ավագ որդիներին՝ Ֆեոդորին ու Միխայիլին (ով արդյունքում նույնպես գրող դարձավ) ուղարկեց Պետերբուրգ՝ Կ. Կոստոմարովի պանսիոն՝ ինժեներական ուսումնարան ընդունվելուն նախապատրաստվելու։

1837 թվականը Դոստոևսկու համար խիստ կարևոր դարձավ. մահացավ մայրը, մահացավ Պուշկինը, ում ստեղծագործություններով մեծացել էին ինքն ու եղբայրը, տեղափոխվեց Պետերբուրգ և ընդունվեց Գլխավոր ինժեներական ուսումնարան։

Միխայիլ և Ֆեոդոր Դոստոևսկիները ցանկանում էին զբաղվել գրականությամբ, սակայն հայրը գտնում էր, որ գրողի աշխատանքը չի կարող ապահովել եղբայրների ապագան, և ստիպեց, որպեսզի տղաներն ընդունվեն ինժեներական ուսումնարան, որն ավարտելուց հետո ստանձնած ծառայությունը նյութական բարեկեցություն էր երաշխավորում։ «Գրողի օրագրում» Դոստոևսկին հիշում էր, թե ինչպես էին եղբայրներով Պետերբուրգի ճանապարհին «երազում միայն պոեզիայի և բանաստեղծների մասին», իսկ ինքը «մտքում անդադար վեպ էր հորինում վենետիկյան կյանքի վերաբերյալ»։

Հոր մահը

Միխայիլ Անդրեևիչ Դոստոևսկու հանելուկային մահը 1839 թվականից առայսօր քննարկման առարկա է գրողի կենսագիրների շրջանում։ Գոյություն ունի նրա մահվան երկու վարկած։ Ըստ պաշտոնական վարկածի՝ գրողի հայրը մահացել է դաշտում՝ կաթվածից։ Մյուս վարկածը հիմնված է ասեկոսեների վրա, թե իբր Դոստոևսկուն սպանել են սեփական գյուղացիները։ Երկու վարկածներն էլ մանրամասնորեն նկարագրել է Դոստոևսկու կենսագիր Լ. Սարասկինան^[12] (մաս 2, գլուխ 2, «Հոր մահը և ճակատագրի ընտրությունը»)։

Սպանության վարկածն առաջ քաշող հետազոտողները մատնանշում են գրողի կրտսեր եղբոր՝ Անդրեյ Միխայլովիչի հիշողությունները.

Նրա հակումը սպիրտայինի հանդեպ, հավանաբար, աճել էր, և նա գրեթե անընդհատ ոչ նորմալ վիճակում էր։ Նոր բացված գարունն էլ ոչ մի լավ բան չէր խոստանում․․․ Հենց այդ ժամանակ Չերմաշին գյուղում՝ անտառի մոտի դաշտերում, մոտ 10-15 հոգուց բաղկացած մուժիկների մի խումբ էր աշխատում։ Տարածքն այդ հեռու էր բնակելի տներից։ Հունից դուրս գալով գյուղացիների ինչ-որ արարքից (կամ գուցե իրեն է այդպես թվացել)՝ հայրս բորբոքվել է և սկսել գոռգոռալ գյուղացիների վրա։ Նրանցից մեկը՝ ամենահամարձակը, գոռգոռոցին պատասխանել է կոպտությամբ և դրանից հետո, իր իսկ կոպտությունից վախեցած, բղավել. «Տղե՛րք, վերջ տանք սրան․․․»: Եվ այս բացականչությամբ բոլոր գյուղացիները, մինչև 15 հոգի, հարձակվել են հորս վրա և մի ակնթարթում, իհարկե, վերջը տվել․․․ (Ա. Դոստոևսկու հիշողություններից)^[19]

:

Բացի այդ, կենսագիրները մեջբերում են անում գրողի դստեր՝ Լյուբով Դոստոևսկու հուշերից. «Իմ պապը՝ Միխայիլը, միշտ շատ խիստ էր վարվում իր ճորտերի հետ. որքան շատ էր խմում, այնքան ավելի վայրագ էր դառնում, մինչև որ նրանք, վերջ ի վերջո, սպանեցին նրան»^[20]։

Ո՛չ Ա. Դոստոևսկին, ո՛չ Լ. Դոստոևսկայան ականատես չեն եղել այդ իրադարձությանը։ Բացի այդ, դոստոևսկիագետ Նիկոլայ Նասեդկինը գտնում է, որ «Դոստոևսկու դստեր գիրքը պարունակում է բավականաչափ ոչ ճշգրիտ փաստեր, սխալներ և վիճելի պնդումներ, բայց, չնայած դրան, պարունակում է նաև բավականին հետաքրքիր և նոր տեղեկություններ՝ գրողի ստեղծագործությունն ուսումնասիրողների համար»^[21]։

Այնուամենայնիվ, սպանության վարկածը պաշտպանել են Դոստոևսկու կյանքի և ստեղծագործության շատ ուսումնասիրողներ, մասնավորապես, բառարանների ֆրանսիական Լառուս հրատարակչությունը. «1839 թվականի մի առավոտ դոկտոր Դոստոևսկին հայտնաբերվեց ճամփեզրին։ Նրա մարմինը բզկտված էր. առանց կասկածի, նրան սպանել էին այն մուժիկները, ում խիստ բարկացրել էր նրա դաժանությունը»^[22]։

Այսպես թե այնպես, հոր սպանության փաստը, որպես հասարակական վրեժխնդրություն, ջրի երես է դուրս գալիս «Կարամազով եղբայրներ» վեպի էջերում. «Ո՞վ չի կամենում հորս մահը․․․,- դատավարության դահլիճում, որտեղ ուր որ է պետք է դատապարտեին Միտյային, նողկանքով հանդիսատեսին է դիմում Իվան Կարամազովը,- բոլորն են ցանկանում դա․․․ Չլիներ հայրասպանությունը, նրանք բոլորն էլ կզայրանային և կցրվեին չարացած․․․»: Լ. Սարասկինան գրում է, որ «բարոյազուրկ և հարբեցող հոր մասին լեգենդի սիրահար կենսագիրներն իրենք էլ հիասթափված և «չարացած կցրվեին»», քանի որ վերջին տարիներին բավականաչափ նյութեր են հավաքվել, որոնք խոսում են Միխայիլ Դոստոևսկի-ավագի մահվան բնական պատճառների մասին։

Հոր մահը չափազանց ծանր ազդեցություն է թողել պատանու վրա^[23]։ Դուստրը հիշում է. «Ըստ ընտանեկան ավանդության՝ հոր մահվան մասին լուրը Դոստոևսկու էպիլեպսիայի առաջին նոպայի պատճառը դարձավ»^[22]։ Սակայն, ըստ գրող Դմիտրի Գրիգորովիչի հիշողությունների՝ Ֆեոդոր Դոստոևսկու մոտ այդ նոպան եղել է հոր մահից երկու ամիս հետո^[24]։

Իր հայտնի հոդվածում Ֆրոյդը գրել է, որ «Դոստոևսկու ատելությունը հոր հանդեպ, այդ չար հոր մահը կամենալը» գերաճել է Էդիպյան բարդույթի^[25]։ Հոր մահվան (կամ սպանության) մասին լուրը (որ համընկնում էր սեփական ամենագաղտնի ու անտանելի ցանկությունների հետ) ստանալով՝ մեղքի զգացումը հաղթահարելիս, որդին ինքնիրեն պատժեց առաջին էպիլեպտիկ նոպայով։ Իրականում չկան հավաստի աղբյուրներ, որոնք հաստատեին Դոստոևսկու էպիլեպսիայի փաստը ո՛չ մանկության, ո՛չ պատանեկության տարիներին։ Իր իսկ՝ գրողի վկայությամբ, առաջին նոպան նա ունեցել է ավելի ուշ՝ աքսորավայրում։ Դոստոևսկու հինգհատորյա կենսագրության հեղինակ Ջոզեֆ Ֆրանկն առարկում է ավստրիացի հոգեվերլուծաբանին. «Որպես ապացույց Ֆրոյդը բերում է «փաստեր», որոնք, լավագույն դեպքում, կարելի է որակել որպես կասկածելի, իսկ վատագույն դեպքում՝ որպես մոլորություն։ Դոստոևսկու հիվանդության պատմությունը, որ Ֆրոյդը կառուցում է՝ փորձելով «բացատրել» հոգեվերլուծաբանական տերմիններով, բացարձակ կեղծիք է»^[26]։

Միխայիլ Անդրեևիչ Դոստոևսկու մահվան ճշգրիտ օրը՝ 1839 թվականի հունիսի 6-ը, առաջինը որոշել է Գ. Ֆեոդորովը 1975 թվականին^[27]^[28]։ Արխիվների ուսումնասիրությունից հետո Ֆեոդորովը հրապարակեց նոր փաստեր, որոնք ապացուցում են գրողի հոր բնական մահը, որն արձանագրել են իրարից անկախ երկու բժիշկներ։ Գյուղացիների կողմից սպանության վարկածը տարածել է հարևան կալվածքի տերը՝ Պ. Խոտյաինցևը։ Քանի որ այդ վարկածն ընդունում էին նաև Դոստոևսկու ազգականները, գրողի որոշ կենսագիրներ պաշտպանեցին Միխայիլ Անդրեևիչ Դոստոևսկու սպանության փաստը։ Մինչ այսօր Դոստոևսկու կենսագիրները բաժանված են երկու բանակի՝ կախված այն բանից, թե գրողի հոր մահվան ո՞ր վարկածին են հակված։

Ֆեոդոր Միխայլովիչը եղբոր՝ Միխայիլի հետ պայմանավորվել էր արգելք դնել հոր մահվան մասին բոլոր տեսակի քննարկումների վրա, որի մասին նրանք առաջին անգամ հիշատակեցին այդ ողբերգական իրադարձությունից շատ տարիներ անց միայն։

Ինժեներական ուսումնարանը ժամանակի լավագույն ուսումնական հաստատություններից մեկն էր, որը տալիս էր ոչ միայն նեղ մասնագիտական՝ զինվորական, այլև՝ լայն հումանիտար կրթություն։ Ուսումնարանում սովորելու տարիներին Դոստոևսկին կարդում էր Հոմերոսի, Կոռնեյլի, Ռասինի, Բալզակի, Գյոթեի, Հյուգոյի, Հոֆմանի, Շեքսպիրի, Բայրոնի գործերը, իսկ ռուս գրողներից՝ Դերժավինի, Լերմոնտովի, Գոգոլի և անգիր գիտեր Պուշկինի գրեթե բոլոր ստեղծագործությունները։ Ըստ ռուս աշխարհագրագետ Սեմյոնով-Տյան-Շանսկու հուշերի՝ Դոստոևսկին «իր ժամանակի շատ գրական գործիչներից, ինչպես, օրինակ, Նեկրասովից, Պանաևից, Գրիգորովիչից, Պլեշչեևից և նույնիսկ Գոգոլից ավելի կրթված էր»^[29]։

Ուսումն ուսումնարանում ճնշում էր պատանուն։ Նա իր ապագա ծառայության հանդեպ ոչ մի հակում չուներ։ Իր ողջ ազատ ժամանակը Դոստոևսկին տրամադրում էր ընթերցանությանը, իսկ գիշերները ստեղծագործում էր։ 1838 թվականի աշնանը Ինժեներական ուսումնարանի ընկերները Դոստոևսկու ազդեցությամբ գրական խմբակ հիմնեցին, որում ընդգրկվեցին Ի. Բերեժեցկին, Դ. Գրիգորովիչը, Ա. Բեկետովը և Ն. Վիտկովսկին։ Ուսումնարանն ավարտելուց հետո՝ 1843 թվականին, Դոստոևսկին ընդգրկվեց Պետերբուրգի ինժեներական խմբում՝ որպես դաշտային ինժեներ-փոխտեղակալ, բայց արդեն հաջորդ տարվա ամռան սկզբում, որոշելով ամբողջովին նվիրվել գրականությանը, թոշակի անցավ և 1844 թվականի հոկտեմբերի 19-ին ազատվեց զինվորական ծառայությունից՝ փոխտեղակալի աստիճանով։

Առաջին գրական ստեղծագործություններ

Դեռևս ուսումնարանում սովորելու տարիներին՝ 1840-1842 թվականներին, Դոստոևսկին աշխատում էր «Մարիա Ստյուարտ» և «Բորիս Գոդունով» դրամաների վրա։ 1844 թվականի հունվարին նա գրել է եղբորը, որ ավարտել է «Ժիդ Յանկել» դրաման։ Այդ առաջին պատանեկան ստեղծագործությունները չեն պահպանվել։ 1843 թվականի վերջին և 1844 թվականի սկզբին Դոստոևսկին թարգմանում էր Էժեն Սյուի «Մաթիլդա» վեպը, իսկ ավելի ուշ՝ Ժորժ Սանդի «Վերջին Ալդինին» վեպը՝ միաժամանակ սկսելով աշխատել սեփական՝ «Խեղճ մարդիկ» վեպի վրա։ Երկու թարգմանություններն էլ մնացել են անավարտ։

Զինվորական ծառայությունից ազատվելուց մոտ մեկ տարի առաջ՝ 1844 թվականի հունվարին, Դոստոևսկին ավարտեց Բալզակի «Էժենի Գրանդե» վեպի առաջին ռուսերեն թարգմանությունը։ Թարգմանությունը կարելի է համարել ազատ վերապատում, քանի որ պարունակում է որոշ անճշտություններ, բացթողումներ, ինչպես նաև՝ որոշ հավելումներ հենց Դոստոևսկուց։ «Էժենի Գրանդեի» թարգմանությունն արված է ամենավաղ՝ 1834 թվականի հրատարակությունից, այդ պատճառով էլ որոշ չափով հեռացած է բնագրի վերջնական տարբերակից։ Առաջին անգամ Դոստոևսկու թարգմանությունը տպագրվել է 1844 թվականին՝ «Խաղացանկ և պանթեոն» ամսագրում, առանց թարգմանչի անունը հիշատակելու^[30]։

1845 թվականի մայիսի վերջին սկսնակ գրողն ավարտեց իր առաջին վեպը՝ «Խեղճ մարդիկ»։ Դ. Գրիգորովիչի միջնորդությամբ ձեռագրին ծանոթացան Նիկոլայ Նեկրասովը և Վիսարիոն Բելինսկին։ «Անզուսպ Վիսարիոնը» սկզբում բարձր գնահատեց այդ ստեղծագործությունը։ Դոստոևսկին գրկաբաց ընդունվեց Բելինսկու խմբակում^[31] և հայտնի դարձավ նախքան Նեկրասովի կողմից 1846 թվականի հունվարին վեպը հրատարակելը։ Բոլորն սկսեցին խոսել «նոր Գոգոլի» մասին։

Շատ տարիներ անց «Գրողի օրագրում» Դոստոևսկին հիշում էր Բելինսկու խոսքերը.

«Ճշմարտությունը բացված և ավետված է Ձեզ՝ որպես արվեստագետի, տրված է Ձեզ՝ որպես պարգև. գնահատե՛ք Ձեր այդ պարգևը, հավատարի՛մ մնացեք նրան և կդառնաք մեծ գրող...» ․․․Դա իմ կյանքի ամենահիասքանչ պահն էր։ Աքսորավայրում, այդ պահը վերհիշելով, ես գոտեպնդվում էի։

- Ֆ․ Դոստոևսկի, «Գրողի օրագրերը», հունվար, 1877, գլուխ 4։

Սակայն հաջորդ՝ «Նմանակը» ստեղծագործությունն անըմբռնողությամբ ընդունվեց։ Դ. Գրիգորովիչի խոսքերով, Դոստոևսկուն տրված հիացական գնահատականն ու «գրեթե հանճարի աստիճանի» հասցնելը փոխարինվեց հիասթափությամբ և դժգոհությամբ։ Բելինսկին փոխեց իր նախնական բարյացակամ վերաբերմունքը սկսնակ գրողի հանդեպ։ «Բնական դպրոցի» քննադատները ծաղրանքով էին գրում Դոստոևսկու՝ որպես նորահայտ և չընդունված հանճարի մասին։ Բելինսկին չկարողացավ գնահատել «Նմանակի» նորարարությունը, որի մասին Միխայիլ Բախտինը գրեց միայն շատ տարիներ անց։ Բացի «անզուսպ Վիսարիոնից», Դոստոևսկու առաջին երկու ստեղծագործություններին դրական գնահատական տվեց միայն սկսնակ և խոստումնալից քննադատ Վալերիան Մայկովը^[32]։

Դոստոևսկու մտերիմ հարաբերությունները Բելինսկու խմբակի հետ խզվեցին 1846 թվականի վերջում՝ Իվան Տուրգենևի հետ ընդհարումից հետո։ Այդ ժամանակ էլ Դոստոևսկին վերջնականապես գժտվեց «Սովրեմեննիկի» խմբագրության հետ՝ ի դեմս Նեկրասովի և սկսեց տպագրվել Անդրեյ Կրաևսկու «Օտեչեստվեննիե զապիսկի» ամսագրում։

Մեծ ճանաչումը թույլ տվեց Դոստոևսկուն ընդլայնել ծանոթությունների շրջանակը։ Շատ ծանոթներ ապագա ստեղծագործությունների հերոսների նախատիպերը դարձան, մյուսների հետ կապեց բազմամյա մտերմությունը, հայացքների նմանությունը, գրականությունն ու հրապարակախոսությունը։

1846 թվականի հունվար-փետրվար ամիսներին Դոստոևսկին քննադատ Վալերիան Մայկովի հրավերով այցելեց Նիկոլայ Մայկովի գրական սալոնը, որտեղ ծանոթացավ Իվան Գոնչարովի հետ։ Ալեքսեյ Նիկոլայևիչ Բեկետովը, ում հետ Դոստոևսկին սովորում էր ինժեներական ուսումնարանում, գրողին ծանոթացրեց իր եղբայրների հետ^[33]։

Ձմեռվա վերջին, 1846 թվականի գարնան սկզբին Դոստոևսկին դարձավ Բեկետով եղբայրների (Ալեքսեյ, Անդրեյ և Նիկոլայ) գրական-փիլիսոփայական խմբակի անդամ, որում ընդգրկված էին նաև բանաստեղծ Ապոլոն Մայկովը, քննադատ Վ. Մայկովը, Ալեքսեյ Պլեշչեևը, գրողի ընկեր և բժիշկ Ստեպան Յանկովսկին, Դ. Գրիգորովիչը և ուրիշներ։ Նույն տարվա աշնանը խմբակի անդամները հիմնեցին ընդհանուր տնտեսությամբ «ասոցիացիա», որը գոյատևեց մինչև 1847 թվականի փետրվարը։ Նոր ծանոթների շրջանում Դոստոևսկին գտավ իսկական ընկերներ, ովքեր օգնեցին նրան վերագտնել իրեն՝ Բելինսկու խմբակի անդամների հետ գժտվելուց հետո։

1846 թվականի նոյեմբերի 26-ին Դոստոևսկին գրեց եղբորը՝ Միխայիլին, որ լավ ընկերներ Բեկետովները և մյուսները «բուժել են» իրեն «իրենց ընկերակցությամբ»։

1846 թվականի գարնանը Ա. Պլեշչեևը Դոստոևսկուն ծանոթացրեց Շարլ Ֆուրյեի երկրպագու Միխայիլ Պետրաշևսկու հետ։ Բայց Դոստոևսկին միայն 1847 թվականի վերջերից սկսեց այցելել Պետրաշևսկու կազմակերպած «ուրբաթները», որտեղ հիմնական քննարկվող թեմաներն էին գրատպության ազատությունը, նավաշինության բարեփոխումները և գյուղացիների ազատագրումը։ Պետրաշևականների շրջանում գործում էին մի քանի ինքնուրույն խմբակներ։ Դոստոևսկին այցելում էր Սերգեյ Դուրովի գրական-երաժշտական խմբակը, որը բաղկացած էր «ուրբաթների» մասնակիցներից, ովքեր Պետրաշևսկուց առանձնացել էին քաղաքական հայացքների պատճառով։

1848 թվականի աշնանը Դոստոևսկին ծանոթացավ իրեն կոմունիստ անվանող Նիկոլայ Սպեշնևի հետ, որի շուրջը շուտով համախմբվեցին յոթ ամենաարմատական պետրաշևականները՝ կազմելով խիստ գաղտնի միություն։ Դոստոևսկին դարձավ այդ միության անդամ, որի նպատակն էր անլեգալ տպագրության ստեղծումը և հեղաշրջումը Ռուսաստանում։ Դուրովի խմբակում Դոստոևսկին մի քանի անգամ կարդաց արգելված «Բելինսկու նամակը Գոգոլին»։ «Սպիտակ գիշերների» հրապարակումից շատ չանցած՝ 1849 թվականի ապրիլի 23-ին, գրողը, մյուս պետրաշևականների հետ միասին, ձերբակալվեց և 8 ամիս բանտարկված մնաց Պետրոպավլովյան ամրոցում։ Պետրաշևականների գործի քննությունն անտեղյակ մնաց Սպեշնյովի յոթնյակի գոյությունից։ Այդ մասին հայտնի դարձավ շատ տարիներ հետո միայն՝ բանաստեղծ Ա. Մայկովի հուշերից։ Հարցաքննությունների ժամանակ Դոստոևսկին քննությանը ներկայացնում էր մինիմում վարկաբեկիչ տեղեկատվություն։

Չնայած Դոստոևսկին հերքում էր իրեն ներկայացված մեղադրանքները, դատարանը նրան ճանաչեց «ամենագլխավոր հանցագործներից մեկը»^[16]։

Զինվորական դատարանը մեղադրյալ Դոստոևսկուն մեղավոր է ճանաչում այն բանում, որ նա, սույն թվականի մարտին Մոսկվայից ազնվական Պլեշչեևից ստանալով․․․ գրական գործիչ Բելինսկու հանցավոր նամակի կրկնօրինակը, կարդացել է այն ժողովների ժամանակ. սկզբում՝ մեղադրյալ Դուրովի, այնուհետև՝ մեղադրյալ Պետրաշևսկու մոտ։ Ուստի զինվորական դատարանը դատապարտում է նրան գրական գործիչ Բելինսկու՝ կրոնի և իշխանության վերաբերյալ հանցավոր նամակի մասին չիրազեկելու և այն տարածելու համար․․․ զինվորական վճիռների ժողովածուի հիման վրա զրկել․․․ բոլոր կոչումներից և սեփականության իրավունքից և դատապարտել մահվան՝ գնդակահարության միջոցով^[34]։

Երիտասարդ Դոստոևսկին տառապում էր ավելի շուտ մտահղացումների ու սյուժեների առատությունից, այլ ոչ նյութի պակասից։ Դոստոևսկու ստեղծագործության առաջին շրջանի աշխատանքները պատկանում էին տարբեր ժանրերի՝ հումորային պատմվածք («Վեպ ինը նամակներով», 1845), ֆիզիոլոգիական ակնարկ («Պետերբուրգյան տարեգրություններ» ֆելիետոնները, 1847), պատմվածք («Պարոն Պրոխարչին», 1846, «Պոլզունկով», 1847, «Ազնիվ գողը», 1848), ծննդյան տոների պատմվածք («Տոնածառ և հարսանիք», 1848), վիպակ («Տիրուհին», 1847, «Թույլ սիրտը», 1848, «Սպիտակ գիշերներ», 1848), վեպ («Նետոչկա Նեզվանովա» անավարտ դաստիարակչական վեպը, 1848-1849)։

Ալեքսեևյան ռավելինում Դոստոևսկին գրեց «Փոքրիկ հերոսը» (1849) պատմվածքը։ Երիտասարդ գրողի ստեղծագործական շատ ձեռնարկումներ և մտահղացումներ իրենց առավել լայն մարմնավորումը ստացան նրա հետագա գործերում։

Աքսոր

Դատն ու մահվան դատավճիռը 1849 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Սեմյոնովսկի հրապարակում իրականացվեց որպես մահապատժի ներկայացում. վերջին պահին դատապարտյալներին հայտարարեցին ներման և մահապատիժը աքսորով փոխարինելու մասին։ Դատապարտյալներից մեկը՝ Նիկոլայ Գրիգորևը, խելագարվեց։ Զգացողությունները, որ նա կարող էր ունենալ մահապատժից առաջ, Դոստոևսկին նկարագրել է իշխան Միշկինի խոսքերով՝ «Ապուշը» վեպի մենախոսություններից մեկում։

Ամենայն հավանականությամբ, գրողի քաղաքական հայացքներն սկսեցին փոխվել դեռևս Պետրոպավլովյան ամրոցում։ Այսպես, պետրաշևական Ֆ. Լվովը հիշում էր Դոստոևսկու՝ Սեմյոնովսկի հրապարակում ցուցադրական մահապատժից առաջ Սպեշնյովին ասած խոսքերը. «Nous serons avec le Christ» (Մենք կլինենք Քրիստոսի հետ), որին վերջինս պատասխանել է. «Un peu poussiere» (մի բուռ մոխիր)^[35]։

Աքսորի ճանապարհին կարճ ժամանակով (1850 թվականի հունվարի 11-20-ը) Տոբոլսկում եղած ընթացքում աքսորված դեկաբրիստների կանայք՝ Ժոզեֆինա Մուրավյովան, Պոլինա Աննենկովան և Նատալյա Ֆոնվիզինան կազմակերպեցին գրողի հանդիպումը մյուս աքսորյալ պետրաշևականների հետ և յուրաքանչյուրին նվիրեցին մեկական Աստվածաշունչ՝ կազմի մեջ աննկատ սոսնձված թղթադրամներով։ Աստվածաշնչի իր օրինակը Դոստոևսկին մասունքի պես պահպանեց ամբողջ կյանքում։

Հաջորդ չորս տարիները Դոստաևսկին անցկացրեց աքսորում՝ Օմսկում^[16]։ Դոստոևսկուց բացի, 19-րդ դարի ոչ մի ռուս գրող չէր անցել աքսորի դաժան փորձության միջով։ Աքսորյալները զրկված էին նամակագրության իրավունքից, բայց, զինվարական հիվանդանոցում եղած ժամանակ, գրողին հաջողվում էր գրառումներ անել այսպես կոչված «Սիբիրյան տետրում» («իմ աքսորի տետրը»)։ Աքսորի ընթացքում ստացած տպավորությունները հետագայում իրենց արտահայտությունը գտան «Հուշեր մեռյալ տնից» վիպակում։ Դոստոևսկուն մի քանի տարի պետք եղավ, որպեսզի իր մեջ հաղթահարի իր իսկ՝ ազնվականի անձի հանդեպ օտարացումը, որից հետո դատապարտյալներն սկսեցին ընդունել նրան՝ որպես յուրայինի։ Գրողի առաջին կենսագիր Օ. Միլլերը գտնում էր, որ աքսորը «Դոստոևսկու համար ժողովրդական ճշմարտության դպրոց եղավ»։

Պահպանվել են գրողի աքսորային կյանքի ականատեսներից մեկի՝ լեհական ապստամբության մասնակից Սիմոն Տոկարժևսկու հիշողությունները^[36]։

«Ազատությունը, նոր կյանքը, հարությունը մեռյալներից»^[37] վրա հասան 1854 թվականի հունվարի վերջին։

Աքսորավայրից ազատվելուց հետո Դոստոևսկին մոտ մեկ ամիս անցկացրեց Օմսկում, որտեղ ծանոթացավ և մտերմացավ ղազախ ապագա ճանապարհորդ և ազգագրագետ Չոկան Վալիխանովի հետ^[38]։

1854 թվականի փետրվարի վերջին Դոստոևսկին որպես շարքային ուղարկվեց Սեմիպալատինսկ՝ Սիբիրյան 7-րդ սահմանային գումարտակ։ Հենց այնտեղ էլ նույն տարվա գարնանը սկիզբ առավ գրողի սիրավեպը Մարիա Դմիտրիևնա Իսաևայի հետ, ով ամուսնացած էր տեղի չինովնիկ, մոլի հարբեցող Ալեքսանդր Իվանովիչ Իսաևի հետ։ Որոշ ժամանակ անց Իսաևին տեղափոխեցին Կուզնեցկ՝ որպես տեղի պանդոկների վերակացու^[39]։ 1855 թվականի օգոստոսի 14-ին Ֆեոդոր Միխայլովիչը նամակ ստացավ Կուզնեցկից. Իսաևայի ամուսինը մահացել էր երկարատև հիվանդությունից հետո։

1855 թվականի փետրվարի 18-ին մահացավ կայսր Նիկոլայ I-ը։ Դոստոևսկին գրեց նրա այրուն՝ կայսրուհի Ալեքսանդրա Ֆեոդորովնային ուղղված հավատարմության բանաստեղծություն^[40], որի շնորհիվ դարձավ ենթասպա։ Հույս ունենալով ներում ստանալ նոր կայսր Ալեքսանդր II-ից՝ Ֆեոդոր Միխայլովիչը նամակ գրեց իր հին ծանոթ, սևաստոպոլյան պաշտպանության հերոս գեներալ-համհարզ Էդուարդ Տոտլեբենին՝ խնդրելով իր համար բարեխոսել կայսեր մոտ։ Այդ նամակը Պետերբուրգ հասցրեց գրողի ընկերը՝ բարոն Ա. Վրանգելը։ Տոտլեբենը կայսեր մոտ անձնական ունկնդրության ժամանակ կարողացավ ստույգ ներման հասնել, սակայն Ալեքսանդր II-ը հրամայեց գրողի վրա գաղտնի հսկողություն սահմանել՝ մինչև նրա քաղաքական հուսալիության մեջ լիովին համոզվելը^[39]։ 1856 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Դոստոևսկին վառատարի կոչում ստացավ։

1857 թվականի փետրվարի 6-ին^[41] Դոստոևսկին և Մարիա Իսաևան պսակադրվեցին Կուզնեցկի ռուսական ուղղափառ եկեղեցում։ Պսակադրությունից անմիջապես հետո նրանք մեկնեցին Սեմիպալատինսկ, սակայն ճանապարհին Դոստոևսկու մոտ էպիլեպսիայի նոպա տեղի ունեցավ, և նրանք չորս օրով կանգ առան Բառնաուլում։ 1857 թվականի փետրվարի 20-ին Դոստոևսկին կնոջ հետ հասավ Սեմիպալատինսկ։

Աքսորի և զինվորական ծառայության ժամանակաշրջանը շրջադարձային էր Դոստոևսկու կյանքում. դեռ կյանքում չկողմնորոշված «մարդու մեջ ճշմարտություն որոնողից» նա վերածվեց խորապես հավատացյալ մարդու, ում միակ իդեալը մնացած ողջ կյանքի ընթացքում դարձավ Հիսուս Քրիստոսը։

1859 թվականին «Օտեչեստվեննիե զապիսկի» ամսագրում Դոստոևսկին հրապարակեց իր «Ստեպանչիկովո գյուղն ու նրա բնակիչները» և «Քեռու երազը» վիպակները։

Աքսորից հետո

1859 թվականի հունիսի 30-ին Դոստոևսկուն տվեցին № 2030 տոմսը, որով նա կարող էր մուտք գործել Տվեր, և հուլիսի 2-ին նա լքեց Սեմիպալատինսկը։ 1860 թվականին Դոստոևսկին կնոջ և հոգեզավակի՝ Պավելի հետ, վերադարձավ Պետերբուրգ, սակայն նրա նկատմամբ գաղտնի հսկողությունը շարունակվեց մինչև 1870-ական թվականները։ 1861 թվականի սկզբից Ֆեոդոր Միխայլովիչն օգնում էր եղբորը հրատարակել սեփական «Վրեմյա» ամսագիրը, որը փակվելուց հետո, 1863 թվականին եղբայրներն սկսեցին լույս ընծայել «Էպոխա» ամսագիրը։ Այդ ամսագրերի էջերին հայտնվեցին Դոստոևսկու այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են «Ստորացվածներն ու վիրավորվածները», «Նոթեր մեռյալ տնից», «Ձմեռային օրագիր ամառային տպավորությունների մասին» և «Ընդհատակյա գրառումները»։

Դոստոևսկին արտասահմանյան ուղևորություն նախաձեռնեց երիտասարդ, կախյալ վիճակից ազատագրված մի օրիորդի՝ Ապոլինարիա Սուսլովայի հետ, Բադեն-Բադենում տարվեց սնանկացնող ռուլետկա խաղով, որի պատճառով սկսեց մշտապես նյութական կարիք զգալ և նույն այդ ժամանակ (1864 թվականին) կորցրեց կնոջն ու եղբորը։ Այդ ժամանակաշրջանում սկսեցին կործանվել նրա պատանեկան սոցիալիստական պատրանքները (որոնց հիմքում ընկած էին եվրոպական սոցիալիստական տեսությունները) և ձևավորվել գրողի կողմից լիբերալ-բուրժուական արժեքների քննադատական ընկալումը^[42]։ Հետագայում այդ առթիվ Դոստոևսկու մտքերն իրենց արտացոլումը գտան «Գրողի օրագրում»։

Ստեղծագործական վերելք

*«Ոճիր և պատիժը» «Ռուսկի վեստնիկում»*, Միխայիլ Կատկով

Գրականագետները գրողի ամենանշանակալից ստեղծագործությունների շարքին են դասում, այսպես կոչված, «մեծ հնգամատյանը», որի մեջ մտնում են խոհական վեպերը՝ «Ոճիր և պատիժ», «Ապուշը», «Դևեր», «Դեռահասը» և «Կարամազով եղբայրներ»։ Չնայած նրան, որ «Գրողի օրագրում» հրապարակվում էին գրական ստեղծագործություններ, այն համարվում է հրապարակախոսական և քննադատական շարք։

Եղբոր մահից կես տարի անց «Էպոխայի» հրատարակությունը կասեցվեց (1865 թվականի փետրվար)։ Իր վրա վերցնելով «Էպոխայի» պարտքերի հանձնառությունը և ֆինանսական դժվարություններ կրելով՝ Դոստոևսկին ստիպված համաձայնեց իր երկերի ժողովածուն ստրկական պայմաններով հրատարակելու Ֆեոդոր Ստելովսկու առաջարկին և սկսեց աշխատել «Ոճիր և պատիժ» վեպի վրա։ Առաջին գլուխները, որպես լրակազմ, անմիջապես ուղարկվում էին Միխայիլ Կատկովին՝ պահպանողական «Ռուսկի վեստնիկ» ամսագրին, որտեղ էլ լույս տեսան 1866 թվականի փետրվարին և սկսեցին տպագրվել հերթական համարներում։ Մինչև տարեվերջ Դոստոևսկին կարողացավ ավարտել վեպը։

Սակայն, ըստ Ստելովսկու հետ կնքած «հրեշային պայմանագրի» խիստ պայմանների^[18], 9 տարով հեղինակային իրավունքները գտնվելով հրատարակչի օգտին և իր հրատարակությունների հոնորարները կորցնելու վտանգի տակ, գրողը ստիպված էր նոր, չհրատարակված վեպ ներկայացնել մինչև 1866 թվականի նոյեմբերի 1-ը։ Դոստոևսկին գտնվում էր մի այնպիսի ծայրահեղ իրավիճակում, երբ այդպիսի կարճ ժամանակահատվածում նոր վեպ գրելը նույնիսկ ֆիզիկապես անհնար էր։ Բոլորովին պատահաբար օգնության հասավ գրողի ընկերը՝ Ա. Միլյուկովը, որը «Խաղամոլը» վեպի ստեղծման գործընթացն արագացնելու համար գտավ լավագույն սղագրուհի Աննա Գրիգորևնա Սնիտկինային։

Աննա Գրիգորևնա Դոստոևսկայա (ծննդյամբ՝ Սնիտկինա)

Վեպի սևագիր աշխատանքը, որ տեղի էր ունենում Պետերբուրգում, Մալայա Մեշչանսկայա փողոցի և Ստոլյարնի նրբանցքի խաչմերուկում^[18], այլ ոչ թե Բադեն-Բադենում, ինչի մասին «վկայում է» Դոստոևսկու հարթաքանդակի վրայի գրությունը՝ «Այստեղ գրվել է «Խաղամոլը» վեպը», տևեց 26 օր՝ հոկտեմբերի 4-29-ը։ Հնարավոր է՝ գրողը պատահական չէր ընտրել այդ վայրը, որտեղ տեղի էին ունեցել Միխայիլ Լերմոնտովի «Շտոս» վիպակում նկարագրված դեպքերը և «ապրել էր» Ռասկոլնիկովը։

«Խաղամոլը» վեպի ձեռագիրը հրատարակչին հանձնելուց շատ չանցած Դոստոևսկին ամուսնության առաջարկություն արեց Աննա Գրիգորևնային։ 1867 թ. փետրվարի 15-ին Տրոյիցկի տաճարում տեղի ունեցավ Դոստոևսկու և Ա. Սնիտկինայի պսակադրության արարողությունը։

«Ոճիր և պատիժ» վեպի համար Կատկովը շատ լավ վճարեց, բայց որպեսզի այդ գումարը պարտատերերը չզավթեին, գրողն իր նոր կնոջ հետ մեկնեց արտասահման։ Ուղևորությունն արտացոլվել է այն օրագրում, որ Աննա Գրիգորևնա Դոստոևսկայան սկսել էր վարել 1867 թվականից։ Գերմանիայի ճանապարհին ամուսինները մի քանի օրով կանգ առան Վիլնյուսում^[43]։

Երկրորդ կինը՝ Աննա Գրիգորևնան, կազմակերպեց գրողի կյանքը՝ իր վրա վերցնելով ընտանիքի ֆինանսական ղեկավարությունը, իսկ 1871 թվականից Դոստոևսկին ընդմիշտ թողեց պտուտախաղը (ռուլետկան)։

1872-1878 թվականներին գրողն ապրում էր Նովգորոդի մարզի Հին Ռուսա քաղաքում։ Կյանքի այդ տարիները չափազանց բեղուն էին։ Այդ ժամանակաշրջանում ծնվեցին հետևյալ ստեղծագործությունները. «Դևեր» (1872), «Գրողի օրագրի» սկիզբը (1873, ֆելիետոնների, ակնարկների, օրակարգային հարցերի շուրջ բանավեճային և հրապարակախոսական գրառումների շարքը), «Դեռահասը» (1875), «Հեզաբարոն» (1876)։

1878 թվականի հոկտեմբերին Դոստոևսկին վերադարձավ Պետերբուրգ, որտեղ բնակություն հաստատեց Կուզնեչնի նրբանցքի վրա գտնվող 5/2 տան բնակարաններից մեկում, որտեղ էլ մնաց մինչև իր մահը՝ 1881 թվականի հունվարի 28-ը։ Հենց այստեղ 1880 թվականին նա ավարտեց իր վերջին վեպը՝ «Կարամազով եղբայրները»։ Այժմ այդ բնակարանում է գտնվում Ֆեոդոր Դոստոևսկու գրական-հուշագրական թանգարանը։

Կյանքի վերջին մի քանի տարիներին Դոստոևսկու կյանքում 2 նշանակալից իրադարձություն տեղի ունեցան։ 1878 թվականին Ալեքսանդր II կայսրն իր մոտ հրավիրեց գրողին՝ իր ընտանիքին ներկայացնելու համար։ Սակայն հանդիպման ընթացքում Դոստոևսկին չպահպանեց էթիկետը։ 1880 թվականին՝ մահվանից ընդամենը մեկ տարի առաջ, Դոստոևսկին արտասանեց իր հանրահայտ ճառը Մոսկվայում Պուշկինին նվիրված հուշարձանի բացման արարողության ժամանակ։

Այդ տարիներին էլ գրողը մտերմացավ պահպանողական լրագրողների, հրապարակախոսների և մտածողների հետ, նամակագրություն սկսեց պետական գործիչ Կոնստանտին Պոբեդոնոսցևի հետ։

Մահ և թաղում

1881 թվականի հունվարի 26-ին (փետրվարի 7-ին) Դոստոևսկու քույրը՝ Վերա Միխայլովնան, եկավ եղբոր մոտ, որպեսզի խնդրի նրան հրաժարվել իրենց մորաքույր Ա․ Կումանինայից ժառանգություն ստացած ռյազանյան կալվածքի իր բաժնից՝ հօգուտ քույրերի։ Լյուբով Ֆեոդորովնա Դոստոևսկայայի պատմելով, բուռն վիճաբանություն տեղի ունեցավ՝ բացատրություններով և արցունքներով, որից հետո Դոստոևսկու կոկորդից արյուն եկավ։ Հնարավոր է՝ այդ տհաճ խոսակցությունը նրա հիվանդության (էմֆիզեմայի) սրացման խթան հանդիսացավ. երկու օր անց գրողը վախճանվեց։

Դոստոևսկու մահվան լուրը տարածվելուց հետո բնակարանը լցվեց մարդկանց խմբերով, որոնք գալիս էին հրաժեշտ տալու մեծ գրողին։ Հրաժեշտ տվողների մեջ շատ էին երիտասարդները։ Նկարիչ Իվան Կրամսկոյը մատիտով և ստվերաներկով նկարեց գրողի հետմահու դիմանկարը։ Նա կարողացավ փոխանցել Ա. Դոստոևսկայայի հիշողության մեջ դրոշմված զգացողությունը. «Հանգուցյալի դեմքը հանգիստ էր, և թվում էր՝ նա չի մահացել, այլ քնած է և երազում ժպտում է իր կողմից նոր բացահայտված մի ինչ-որ «մեծ ճշմարտության»:^[44]

Ֆեոդոր Դոստոևսկին մահվան մահճում, հետմահու դիմանկարը՝ Իվան Կրամսկոյի

Գրողի այրու այս խոսքերը հիշեցնում են Պուշկինի մահվան կապակցությամբ Դոստոևսկու արտասանած ճառի տողերը. «Պուշկինը մահացավ ուժերի բուռն ծաղկման շրջանում և, անկասկած, իր հետ այն աշխարհ տարավ մի մեծ գաղտնիք։ Եվ ահա մենք այժմ առանց նրա բացահայտում ենք այդ գաղտնիքը»^[45]։

Պատգամավորությունների թիվը գերազանցում էր հայտարարված թիվը։ Թաղման թափորը ձգվում էր վերստերով։ Դագաղը տանում էին ձեռքերի վրա։ Դոստոևսկու գերեզմանի վրա ելույթ ունեցան Ալեքսանդր Պալմը, Գրողի առաջին կենսագիր Օրեստ Միլլերը, Պավել Գայդեբուրովը, Կոնստանտին Բեստուժև-Ռյումինը, Վլադիմիր Սոլովյովը, ուսանող Պավլովսկին, Պյոտր Բիկովը։

Դոստոևսկին թաղվեց Սանկտ-Պետերբուրգի Ալեքսանդր Նևսկու մայր տաճարի Տիխվինյան գերեզմանատանը։

Չնայած կյանքի վերջում ձեռք բերած ճանաչմանը, իրական, անանցողիկ համաշխարհային փառքը վրա հասավ միայն գրողի մահից հետո։ Մասնավորապես, Ֆրիդրիխ Նիցշեն խոստովանում էր, որ Դոստոևսկին միակ հոգեբանն էր, ումից նա կարող էր ինչ-որ բան սովորել («Կուռքերի անկումը»)։

Ընտանիք և շրջապատ

Ժնև, տունը, որտեղ ապրել է Դոստոևսկին 1868 թվականին:

Տունը, որտեղ գտնվում էր Դոստոևսկու բնակարանը: Այժմ թանգարան է: Սանկտ Պետերբուրգ, Կուզնեչնի նրբանցք, 5/2.

Գրողի պապը՝ Անդրեյ Գրիգորևիչ Դոստոևսկին (1756-մոտ 1819) ծառայել է հունահռոմեական, այնուհետև՝ ուղղափառ եկեղեցուն՝ Նեմիրովի մոտ գտնվող Վոյտովցի գյուղում (այժմ՝ Ուկրաինայի Վիննիցկայա մարզում) (ըստ տոհմաբանության՝ եղել է Պոդոլսկի նահանգի Բրացլավ քաղաքի ավագ երեցը)։

Հայրը՝ Միխայիլ Անդրեևիչը (1787-1839), 1802 թվականի դեկտեմբերի 11-ին ընդունվել է Կամենեց-Պոդոլսկ քաղաքի Պոդոլսկ-Շարգորոդյան սեմինարիան։ 1809 թվականի հոկտեմբերի 14-ի կայսերական հրամանով 120 հոգանոց խմբի հետ ուղարկվել է Բժշկա-վիրաբուժական ակադեմիա, 1812 թվականի օգոստոսի 15-ին գործուղվել է Մոսկվայի Գոլովինյան հոսպիտալ՝ հիվանդներին և վիրավորներին օգնելու նպատակով, 1813 թվականի օգոստոսի 5-ին ստացել է Բորոդինյան հետևակային գնդի շտաբի բժշկի, 1818 թվականի մայիսի 7-ին՝ ավագ բժշկի պաշտոնը։ 1818 թվականին Ռուսական կայսրության ազնվականի կոչում է ստացել և գրանցվել Մոսկվայի ազնվականության տոհմաբանական 3-րդ գրքում՝ 1577 թվականից Դոստոևսկիներին պատկանող լեհական «Ռադվան» հնագույն զինանշանի օգտագործման իրավունքով։ Աշխատել է Մոսկվայի դաստիարակչական տան Մարիինյան հիվանդանոցում (այսինքն՝ չքավորների հիվանդանոցում, որն այն ժամանակ հայտնի էր նաև Բոժեդոմկի անունով)։ 1831 թվականին ձեռք է բերել Դարովոյե փոքրիկ գյուղը Տուլայի նահանգի Կաշիրյան գավառում, իսկ 1833 թվականին՝ հարևան Չերեմոշնյա (Չերմաշնյա) գյուղը^[46]։

Դոստոևսկու մայրը՝ Մարիա Ֆեոդորովնան (1800-1837), Մոսկվայի 3-րդ գիլդիայի հարուստ վաճառական Ֆեոդոր Տիմոֆեևիչ Նեչաևի (ծն. մոտ 1769 թվականին) և Վարվարա Միխայլովնա Կոտելնիցկայայի (ծն. մոտ 1779 թվականին, մահ. 1811-1815 թվականների ընթացքում) դուստրն էր՝ ըստ 7-րդ մարդահամարի (1811 թվական)։ Նեչաևների ընտանիքն ապրում էր Մոսկվայում, Սիրոմյատնայա սլոբոդայում, Բասմանյան հատվածում, Պյոտրի և Պավելի ծխական համայնքում, իր սեփական տանը։ 1812 թվականի պատերազմում ընտանիքը կորցրեց կարողության զգալի մասը։ 19 տարեկանում Վարվարան ամուսնացավ Միխայիլ Դոստոևսկու հետ։ Ըստ երեխաների հիշողությունների, նա բարի կին էր. ունեցել է չորս տղա և չորս աղջիկ (Ֆեոդորն ընտանիքի երկրորդ զավակն էր)։ Մ. Ֆ. Դոստոևսկայան մահացել է թոքախտից։ Գրողի ստեղծագործության ուսումնասիրողների կարծիքով, Մարիա Ֆեոդորովնայի բնավորության առանձին գծեր ի հայտ են եկել Սոֆյա Անդրեևնա Դոլգոռուկայայի («Դեռահասը») և Սոֆյա Իվանովնա Կարամազովայի («Կարամազով եղբայրներ») կերպարներում^[21]։

Ֆեոդոր Միխայլովիչը Դոստոևսկիների ընտանիքի երկրորդ զավակն էր։ Ընտանիքում, բացի նրանից, լույս աշխարհ էին եկել ևս յոթը.

Միխայիլը (1820-1864),
Վարվարան (1822-1893), ամուսնությամբ՝ Կերեպինա^[47]^[21],
Անդրեյը (1825-1897),
Վերան (1829-1896), ամուսնությամբ՝ Իվանովա^[48],
Լյուբովը (1829-1829), Վերայի երկվորյակ քույրը, մահացել է նորածին հասակում,
Նիկոլայը (1831-1883)^[49],
Ալեքսանդրան (1835-1889), ամուսնությամբ՝ Գոլենավսկայա^[50]։

Դոստոևսկու ավագ եղբայրը՝ Միխայիլը, նույնպես գրական գործիչ էր. նրա ստեղծագործության վրա զգալի էր Ֆեոդոր Միխայլովիչի ազդեցությունը, իսկ «Վրեմյա» ամսագրի վրա նրանք աշխատում էին մեծ մասամբ համատեղ։ Դոստոևսկի եղբայրները հոգեպես խիստ կապված էին իրար։ Միխայիլի մահը հսկայական և անդառնալի կորուստ էր գրողի համար։ Ֆ. Մ. Դոստոևսկին եղբոր մահվան կապակցությամբ գրեց «Մի քանի խոսք Միխայիլ Միխայլովիչ Դոստոևսկու մասին» մահախոսականը, իր վրա վերցրեց եղբոր թողած պարտքերը և եղբոր ընտանիքի հոգսը։

Փոքր եղբայրը՝ Անդրեյը, ճարտարապետ էր։ Ֆ. Մ. Դոստոևսկին նրա ընտանիքը ընտանեկան կյանքի արժանի օրինակ էր համարում։ Եղբայրներն ապրում էին տարբեր քաղաքներում և հազվադեպ էին տեսնվում, սակայն երբեք չէին ընդհատում բարեկամական կապը։ Ա. Մ. Դոստոևսկին շատ արժեքավոր հուշեր է թողել եղբոր մասին, որոնց մի մասն օգտագործել է գրողի առաջին կենսադիր Օ. Ֆ. Միլլերը^[51]։ Այդ «Հիշողություններում» սիրող հոր կերպարը հակասում է Միխայիլ Անդրեևիչի՝ գյուղացիների կողմից չսիրված, մռայլ, դաժան ճորտատիրոջ կերպարին, որը, Օ. Ֆ. Միլլերի և Լ. Ֆ. Դոստոևսկու ազդեցությամբ, հաստատվել է մի շարք կենսագիրների մոտ^[52]։ Անդրեյ Միխայլովիչը հրապարակայնորեն հերքում էր լուրերն այն մասին, որ Ֆեոդոր Միխայլովիչ Դոստոևսկին մանկուց տառապում էր էպիլեպսիայով^[53]։

Քույրերից գրողն առավել սերտ հարաբերությունների մեջ էր Վարվարա Միխայլովնայի (1822-1893) հետ, որի մասին գրել է եղբորը՝ Անդրեյին. «Ես սիրում եմ նրան, նա շատ լավ քույր է և հրաշալի մարդ...» (նոյեմբերի 28, 1880)։

Բազմաթիվ եղբորորդիներից ու քրոջորդիներից Դոստոևսկին սիրում և առանձնացնում էր Մարիա Միխայլովնային (1844-1888), որին, ըստ Լ. Ֆ. Դոստոևսկայայի հիշողությունների, «սիրում էր հարազատ դստեր պես, փոքր տարիքում գուրգուրում ու խաղում էր հետը, ավելի ուշ հպարտանում էր նրա երաժշտական ունակություններով և երիտասարդների շրջանում նրա հաջողություններով», սակայն Միխայիլ Դոստոևսկու մահից հետո այդ մտերմությունը դադարեց։

Երկրորդ կինը՝ Աննա Գրիգորևնա Դոստոևսկայան, ծնվել էր պետերբուրգյան ցածրաստիճան չինովնիկի ընտանիքում^[54]։ Իր իսկ խոստովանությամբ, Դոստոևսկուն սիրահարվել է դեռ նախքան իրենց հանդիպումը։ Աննա Գրիգորևնան դարձավ գրողի կինը 20 տարեկանում, երբ վերջինս նոր էր ավարտել «Խաղացողը» վեպը։ Այդ ժամանակ (1866 թվականի վերջ-1867 թվականի սկիզբ) Դոստոևսկին ֆինանսական դժվարություններ էր կրում, քանի որ, բացի պարտատերերի պարտքերը մարելուց, հոգ էր տանում նաև առաջին կնոջ որդու՝ Պավել Ալեքսանդրովիչ Իսաևի և ավագ եղբոր ընտանիքի մասին^[55]։ Բացի այդ, Դոստոևսկին չէր կարողանում ճիշտ կառավարել իր ֆինանսները։ Այսպիսի պայմաններում Աննա Գրիգորևնան իր վրա վերցրեց ընտանիքի ֆինանսական կառավարումը՝ գրողին ազատելով ձանձրալի պարտատերերի հետ շփումից։ Գրողի մահից հետո Ա. Գ. Դոստոևսկայան հիշում էր. «...ամուսինս ողջ կյանքում ֆինանսական խնդիրների մեջ էր»։ Դոստոևսկին իր վերջին վեպը՝ «Կարամազով եղբայրները», նվիրեց կնոջը^[44]։ Գրողի մահից հետո Աննա Գրիգորևնան հավաքում էր Դոստոևսկու կյանքին և ստեղծագործությանը վերաբերող փաստաթղթերը, զբաղվում նրա ստեղծագործությունների հրատարակությամբ, պատրաստում հրապարակման իր օրագրերն ու հուշերը։

Աննա Գրիգորևնայի հետ ամուսնությունից Ֆ. Մ. Դոստոևսկին ունեցավ չորս երեխա.

Դուստրը՝ Սոֆյան (1868-1868), ծնվել է Ժնևում, որտեղ էլ մահացել է մի քանի ամիս անց,
Դուստրը՝ Լյուբովը (1869-1926),
Որդին՝ Ֆեոդորը (1871-1922),
Որդին՝ Ալեքսեյը (1875-1878)։

Գրողի սերունդը շարունակողը եղավ որդին՝ Ֆեոդոր Ֆեոդորովիչ Դոստոևսկին։ 1876 թվականին Դոստոևսկին գրել է կնոջը. «Ֆեդյան իմ բնավորությունն ունի, իմ պարզամտությունը։ Ես, երևի թե, միայն դրանով կարող եմ գլուխ գովել...»^[56]: Ա. Գ. Դոստոևսկայան հիշում էր դեկաբրիստների կանանց նվիրած Աստվածաշնչի մասին. «Մահից երկու ժամ առաջ, երբ նրա կանչով եկան երեխաները, Ֆեոդոր Միխայլովիչը կարգադրեց Աստվածաշունչը հանձնել որդուն՝ Ֆեոդորին»^[44]։

Ֆեոդոր Միխայլովիչի հետնորդները շարունակում են ապրել Սանկտ Պետերբուրգում^[57]։

Դոստոևսկու բանաստեղծական արվեստը (պոետիկան)

Ինչպես ցույց է տվել Օլեգ Նոգովիցինն իր աշխատության մեջ^[58], Դոստոևսկին հանդիսանում է «գոյաբանական», «ռեֆլեքսային» պոետիկայի ամենավառ ներկայացուցիչը, որը, ի տարբերություն դասական, նկարագրական պոետիկայի, կերպարին որոշ առումով ազատ է թողնում իրեն նկարագրող տեքստի հետ հարաբերություններում, այսինքն՝ կերպարն ինքը գիտակցում է տեքստի հետ իր առնչությունը և գործում է դրան համապատասխան։ Այստեղից էլ՝ Դոստոևսկու կերպարների տարիմաստությունը, հակասականությունը և անհետևողականությունը։ Եթե դասական պոետիկայում կերպարը մշտապես գտնվում է հեղինակի իշխանության ներքո, միշտ իր հետ կատարվող իրադարձություններով (տեքստով) հափշտակված, այսինքն՝ մնում է ամբողջովին նկարագրելի, ամբողջովին տեքստում ներգրավված, ամբողջովին հասկանալի, ենթարկված պատճառներին ու հետևանքներին, պատմության ընթացքին, ապա գոյաբանական պոետիկայում մենք առաջին անգամ հանդիպում ենք կերպարի, որը ձգտում է ընդդիմանալ տեքստային տարերքներին, տեքստին իր ենթարկվածությանը՝ ձգտելով «վերափոխել» այն։ Այսպիսի մոտեցման ժամանակ գրողի դերը ոչ թե բազմազան իրադրություններում և շրջապատում կերպարին նկարագրելն է, այլ նրա դժբախտությանը, տեքստը (աշխարհը) չընդունելու նրա կամայականությանը կարեկցելը։ Առաջին անգամ իր կերպարների հանդեպ Դոստոևսկու նման հատուկ վերաբերմունքին ուշադրություն է դարձրել Միխայիլ Բախտինը։

Քաղաքական հայացքներ

Դոստոևսկու կենդանության օրոք հասարակության մշակութային շրջանակներում գոյություն ունեին առնվազն երկու հակամարտող քաղաքական հոսանքներ՝ սլավոնասերներ և եվրոպամետներ, որոնց էությունը մոտավորապես հետևյալն էր. առաջինի հետևորդները պնդում էին, որ Ռուսաստանի ապագան ժողովրդականության, ուղղափառության և ինքնիշխանության մեջ է, իսկ երկրորդի հետևորդները գտնում էին, որ ռուսներն ամեն ինչում պետք է օրինակ վերցնեն եվրոպացիներից։ Ե՛վ առաջինները, և՛ երկրորդները մտորում էին Ռուսաստանի պատմական ճակատագրի մասին։ Իսկ Դոստոևսկին ուներ իր սեփական աշխարհայացքը՝ «հողայնությունը»։ Նա կար և մնում էր իսկական ռուս՝ անքակտելիորեն կապված ժողովրդի հետ, բայց, դրանով հանդերձ, չէր հերքում Արևմուտքի մշակույթի և քաղաքակրթության նվաճումները։ Ժամանակի հետ Դոստոևսկու հայացքները զարգանում էին. քրիստոնյա սոցիալիստ-ուտոպիստից նա վերածվեց կրոնական պահպանողականի, իսկ արտասահմանյան իր երրորդ այցի ընթացքում վերջնականապես դարձավ երդվյալ միապետական^[59]։

Իր քաղաքական հայացքները Պետրաշևականների ժամանակներից Դոստոևսկին ավելի ուշ անվանել է «տեսական սոցիալիզմ» Ֆուրյեյի համակարգի ոգով^[60]։ Եվրոպայի երկրներում առաջին ուղևորությունից հետո 1862 թվականին Դոստոևսկին դառնում է Ռուսաստանում ունիվերսալ, համաեվրոպական պրոգրեսիվիզմի տարածման հակառակորդ, ելույթ ունենալով «Ձմեռային գրառումներ ամառային տպավորությունների մասին» հոդվածում (1863), սուր քննադատությամբ ներկայացնելով ԱրևմտյանԵվրոպայի բուրժուական հասարակությանը^[60]։ Գերցենի «ռուսական սոցիալիզմ» հասկացությունը Դոստոևսկին ավելացրել է քրիստոնեական բովանդակությամբ^[61]։ Դոստոևսկին ժխտել է հասարակության դասերի բաժանումը և դասակարգային պայքարը, կարծելով, որ աթեիստական սոցիալիզմ չի կարող փոխարինել բուրժուացումը, քանի որ արմատապես դրանից տարբերվում է։ Ժամանակ, Դարաշրջան, և Գրողի օրագիր ամսագրերում Դոստոևսկին հնարավորություն էր տալիս հակադիր կարծիքների ազատ արտահայտությունների համար։ Գրողը համարել է իրեն ռուս լիբերալների հետ համեմատաբար ավելի ազատական։

Մի խոսքով, մեր լիբերալները, ազատ դառնալու փոխարեն, իրենց պարանի նման կապել են լիբերալիզմին, և այդ իսկ պատճառով ես, օգտվելով այդ հետաքրքիր առիթից, իմ լիբերալիզմի մանրամասների մասին կլռեմ։ Բայց ընդհանրապես ասեմ, որ համարում եմ ինձ բոլորից ավելի լիբերալ, գոնե այն պատճառով միայն, որ ընդհանրապես չեմ ցանկանում հանգստանալ։

- Ֆ. Մ. Դոստոևսկի «Գրողի օրագիրը»։ 1876 թվական։ Հունվար. Գլուխ 1։ Նախաբանի փոխարեն։ Մեծ և փոքր արջերի համաստեղության, մեծ Գյոթեի աղոթքի և ընդհանրապես վատ սովորությունների մասին

Ֆ. Մ. Դոստոևսկու քաղաքական հայացքները կարելի է դիտարկել պաշտոնական ազգությունների տեսության շրջանակներում (ուղղափառություն, ինքնակալություն և ազգություն)։ Քաղաքագետ Լեոնիդ Պոլյակովը Ֆ. Մ. Դոստոևսկուն դասում է ռուսաց կոնսերվատիզմի ականավոր ներկայացուցիչների շարքին^[62], իսկ պատմաբան Ալեքսանդր Րեպնիկովը Ֆ. Մ. Դոստոևսկու պոչվենիչեստվոն վերագրում է սլավոնասիրությանը և ռուսաց կոնսերվատիզմին^[63]։ Առավել հանգամանորեն պոչվենիչեստվոն դիտարկվում է լեհ քաղաքագետ Անջեյ դե Լազարիի ^[64] և կանադացի պատմաբան Վեյն Դոուլերի (Wayne Dowler) մենագրություններում^[65]։

Չնայած սլավոնասիրության դեմ պայքարին, գրողը իրեն համարում էր սլավոնասեր, միավորելով բոլոր սլավոններին (պանսլավիզմ).

«Ես մեծապես համոզմունքներ ունեմ զուտ սլավոնասերներից, չնայած, կարող է, և ոչ այդքան էլ սլավոնասեր չեմ։ < ... > Եվ վերջապես, երրորդների համար սլավոնասիրությունը, նշանակում է և ներառում է բոլոր հավատացյալների հոգևոր միությունը նրանում, որ մեր մեծ Ռուսաստանը, միավորված սլավոնների գլխավորությամբ, կասի ողջ աշխարհին, ողջ եվրոպական մարդկությանը և քաղաքակրթությանը իր նոր, առողջ ու դեռևս աշխարհում չլսված բառը։ Այդ խոսքը կասվի ի նպաստ ողջ մարդկության նոր, եղբայրական, համաշխարհային միության համար, որի սկիզբը գտնվում է սլավոնների հանճարներ մեջ, իսկ առավելապես ռուս մեծ ժողովրդի հոգում, որը այնքան երկար տառապել է, շատ դարեր պարփակված լռության մեջ, բայց միշտ իր մեջ ունի մեծ ուժ ապագայի պարզաբանման և շատ դառը և առավել բախտորոշ արևմտաեվրոպական քաղաքակրթության թյուրիմացությունների լուծման համար։ Ահա այս բաժնի հավատացյալների թվին եմ պատկանում նաև ես»։

- - Գրողի օրագիրը։ 1877 թվական (Դոստոևսկի)/Հուլիս-սեպտեմբեր/ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ II Սլավոնասերի խոստովանությունը

Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ընդդիմախոսների կողմից իր քաղաքական հայացքները տարբեր ժամանակներում մեկնաբանվում էին որպես հետադիմություն, ռեակցիոնություն, նացիոնալիզմ, շովինիզմը կամ ինչպես անտիսեմիտիզմ հակասեմիտիզմը, կատաղած սևհարյուրականությունը։ Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ընդիմախոսների կողմից նրա քաղաքական հայացքները տարբեր ժամանակներում մեկնաբանվում էին որպես հետադիմականություն, նացիոնալիզմ, շովինիզմ, կամ ինչպես ժամանակավրիպություն, հակասեմիտիզմ, կատաղած սևհարյուրակայնություն։ Ֆ. Մ. Դոստոևսկին, Դևեր վեպի հրատարակումից հետո, բոլորի կողմից համարվում էր հետադիմական հայացքների տեր մարդ, քանի որ կիրթ հանրության մի մասը աջակցում էր նիհիլիստների, ազգայնականների և հեղափոխական դեմոկրատների հայացքները։ Այդ կարծիքը ամրապնդվեց Նիկոլայ Միխայլովսկու Դաժան տաղանդը աշխատանքով, որին որպես բնաբան ներկայացվել են մեջբերումներ Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ստեղծագործություններից, որոնք վկայում են նրանց գաղափարական ուղղվածության կեղծ մեկնաբանության մասին^[66]։

Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս Ռոուեն Ուիլյամսը «Ռուսական Բի-բի-սի ծառայությանը» տված հարցազրույցում ասել է. Դոստոևսկին սարսափելի անհարմար հեղինակ է ամեն քաղաքագետի համար՝ և ձախ, և աջ։ Նա աննկատ պոկում է ամեն անձնապաստանություն, և դա, ըստ իս, կարևոր է^[67]։

Ֆեոդոր Դոստոևսկի և Լև Տոլստոյ

XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին Իվան Տուրգենևի փայլուն փառքը, որը մինչ այդ պահը համարվում էր լավագույն ռուս գրողը, մթնեց առաջին պլանում գտնվող գրողներ Լ. Ն. Տոլստոյի և Ֆ. Մ. Դոստոևսկու միջոցով, որոնց համեմատությանը անդրադարձել են քննադատները, և որի մասին բուռն գրել է Դ. Ս. Մերեժկովսկին «Տոլստոյն ու Դոստոևսկին» գրական էսսեյում^[68]։ Հազվադեպ բացառությամբ ընթերցողները կիսել են իրենց համակրանքները երկու մեծ ռուս գրողների միջև։ Ն. Ա. Բերդյաևը, ով իրեն համարում է Դոստոևսկու հոգևոր զավակներից մեկը, գրել է հոգու երկու կարգերի մասին։ «<...> - մեկը բարենպաստ է տոլստոյական հոգու ընկալման համար, մյուսը՝ Դոստոևսկու հոգու պաշարի ընկալման համար։ Եվ նրանք, ովքեր շատ են սիրում տոլստոյական հոգևոր պաշարը և տոլստոյական ճանապարհը, նրանք դժվարությամբ են հասկանում Դոստոևսկուն։ Տոլստոյի նման մարդիկ հաճախ գտնում են ոչ միայն Դոստոևսկու թյուրիմացությունը, այլ նաև՝ Դոստոևսկու հանդեպ իրական գարշանք^[69]։ Վիկենտի Վերեսաևը^[70], Անդրեյ Բելին^[71], Վլադիմիր Նաբոկովը նախապատվություն են տվել Լ. Ն. Տոլստոյին, որն ազդում էր նրանց գնահատմանը Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքին. լուսավոր Տոլստոյ (կենդանի կյանք) հակասում է մռայլ Դոստոևսկուն (սարդերով, մորմերով տարա)։

Ի. Ա. Բունինը պաշտում էր Լ. Ն. Տոլստոյին, իսկ Դոստոևսկուն առաջարկել է գցել արդիականության նավից։ Նման դիրքորոշումը համահունչ է Ի. Վ. Օդոևցևայի բերված Բունինի խոսքերով. «Նրա մոտ [Դոստոևսկու] չէ՞ որ չկա բնության նկարագրություն՝ անտաղանդությունից»^[72]։ Հայտնի էր, որ Ի. Բունինը չէր սիրում Դոստոևսկուն, նրան համարում էր վատ գրող։ Այնուամենայնիվ, Գ. Ն. Կուզնեցովա նշել է, որ Բունինի կողմից Դոստոևսկու ընկալումը շատ ավելի դժվար էր, քան դա կարող է թվալ իր խոսքերից, և ոչ միշտ էր մնում բացասական^[73]։ Որպես ապացույց, որ Դոստոևսկին Բունինի թշնամին չէր, Վ. Ա. Տունիմանովը մեջբերում է Գ. Ն. Կուզնեցովայի խոսքերը. Դոստոևսկի նրան հաճելի չէ, նրա հոգուն օտար է, բայց նա ճանաչում է նրա ուժը, ինքն հաճախ ասում է, իհարկե, հրաշալի ռուս գրողը դա ուժն է։ Նրա մասին ավելի շատ տարածել են, որ նա չի սիրում Դոստոևսկուն, քան այն իրականում կա։ Այդ ամենն նրա կրքոտ կերպարի և արտահայտության հետաքրքրությունների պատճառով է^[72]։

Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի երկակի գնահատմանը նպաստել է Ն. Ստրախովի վճիռը Տոլստոյի մաքրության և Դոստոևսկու կեղտոտության մասին^[74]։ Նույն վերաբերմունքը նկատվում էր նաև Արևմուտքում։ Օրինակ, Ռոմեն Ռոլանը եղել է Լ. Ն. Տոլստոյի երկրպագուն և չէր հասկանում Դոստոևսկուն։

Լ. Ն. Տոլստոյի ստեղծագործությունների թարգմանությունները հայտնի են դարձել Եվրոպայում 1864 թվականից՝ 20 տարի ավելի շուտ, քան Ֆ. Մ. Դոստոևսկու գրվածքները։ 1908 թվականին Անդրե Ժիդը գրել է. «Իբսենի և Նիցշեի անունների կողքին պետք է տալ ոչ թե Տոլստոյի անունը, այլ՝ Դոստոևսկու, նույնքան մեծ, ինչպիսին նա է, միգուցե, առավել նշանակալի երեքից»^[75]։

Ռուսական արձակի հսկաների հանգամանալից համեմատական գրականագիտական վերլուծությունը տվել է մարքսիստ քննադատ Վալերյան Պերևերզևը 1912 թվականին^[76]։ Հատկանշական է, որ խորհրդային դոստոևագետ Գեորգի Ֆրիդլենդերը XX դարի վերջում առաջարկել է համեմատել այդ երկու գագաթները ոչ միայն ռուսական, այլև ողջ համաշխարհային գրականության պատմության մեջ, երկու ազգային հանճարների, ովքեր «կյանքի վերարտադրման գեղարվեստական հզորությամբ, խորությամբ և լայնությամբ համեմատվել են Հոմերոսի և Շեքսպիրի հետ»^[77]։

Ըստ Գրիգորի Պոմերանցի Տոլստոյն ու Դոստոևսկին արտահայտել են Ռուսաստանի ավելի խորքային շերտերի տրամադրությունները, որոնք առաջընթացին մահվան են մատնում^[78]։ Ըստ Պոմերանցի, Տուրգենևը և Գոնչարովը պատկանում էին լիբերալ թևին, Սովրեմեննիկ խմբակը՝ ռադիկալ թևին, իսկ Տոլստոյն ու Դոստոևսկին՝ ռուսական^[79]^[80]։ Իրենց վեպերում Դոստոևսկին և Տոլստոյը մարդու հոգում որոնում էին չարության լուծումները, որն առաջընթաց է համարվում մարդկության գեղարվեստական զարգացման գործում^[81]։

Դոստոևսկին և «հրեական հարցը»

Ռուսաստանի կյանքում հրեաների դերի շուրջ Դոստոևսկու հայացքներն արտացոլված են գրողի հրապարակախոսության մեջ. օրինակ՝ քննարկելով ճորտությունից ազատված գյուղացիների հետագա ճակատագիրը՝ նա 1873 թվականին «Գրողի օրագրում» հետևյալ գրառումն է արել.

Այդպես էլ կլինի, եթե գործընթացը շարունակվի, եթե ժողովուրդն ինքը չսթափվի, իսկ մտավորականությունն էլ չօգնի նրան։ Եթե չսթափվի, ապա լիովին, ամբողջոթյամբ, ամենակարճ ժամկետներում կհայտնվի ամեն տեսակի ջհուդների ձեռքերում, և այդ ժամանակ ոչ մի համայնք նրան չի փրկի։ Ջհուդները կխմեն ժողովրդի արյունը և կհարստանան ժողովրդին ապականելով ու ստորացնելով, բայց քանի որ նրանք կլցնեն պետական բյուջեն, ապա հենց նրանց էլ կպաշտպանեն։

- ^[82]

Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանը հաստատում է, որ հակասեմականությունը Դոստոևսկու աշխարհայացքի անբաժան մասն է կազմում և իր արտահայտությունն է գտել գրողի ոչ միայն վեպերում և վիպակներում, այլև՝ հրապարակախոսության մեջ։ Դրա վառ ապացույցն են, ըստ հանրագիտարանը կազմողների, «Գրողի օրագրում» «հրեական հարցի» վերաբերյալ Դոստոևսկու հոդվածները։ Սակայն ինքը՝ Դոստոևսկին, «Հրեական հարց» հոդվածում պնդում է. «...իմ սրտում երբևէ այդ ատելությունը չի եղել...»:

1878 թվականի փետրվարի 26-ին Չերնիգովի նահանգի Կոզելեցկի ծխական ուսումնարանի ուսուցիչ Նիկոլայ Եպիֆանովիչ Գրիշչենկոյին ուղղված պատասխան նամակում (վերջինս գանգատվել էր գրողին, «որ ռուս գյուղացիները վերջնականապես ստրկացված և կողոպտված են ջհուդների կողմից, իսկ ջհուդներին պաշտպանում է հենց ռուսական մամուլը. ջհուդները Չերնիգովի մարզի համար ավելի սարսափելի են, քան թուրքերը՝ բուլղարացիների...»^[83]) Դոստոևսկին գրել է.

Ահա դուք գանգատվում եք չերնիգովյան ջհուդներից, իսկ այստեղ՝ մեզ մոտ, բազմաթիվ հրատարակություններ, թերթեր ու ամսագրեր լույս են տեսնում հենց ջհուդների փողերով, որոնք ավելի ու ավելի են թափանցում գրականություն, և ջհուդների կողմից վարձված խմբագիրները միայն ստորագրում են թերթերն ու ամսագրերը ռուսական անուններով. ահա այն ամենը, ինչ ռուսական է դրանցում։ Ես կարծում եմ, որ դա միայն սկիզբն է, և որ ջհուդներն ավելի մեծ շրջանակներ կգրավեն գրականության մեջ...իսկ ահա կյանքում, ընթացիկ իրականության երևույթներին ես չեմ անդրադառնում. ջհուդը տարածվում է սարսափեցնող արագությամբ, այնինչ ջհուդն ու նրա համայնքը նույնն է, ինչ դավադրությունը ռուսների դեմ^[84]։

Դոստոևսկու վերաբերմունքը «հրեական հարցին» վերլուծել է գրականագետ Լեոնիդ Գրոսմանը «Մի հրեայի խոստովանություն» գրքում, որը նվիրված է գրողի և հրեա լրագրող Արկադի Կոնվերի միջև եղած նամակագրությանը^[85]։ Բուտիրյան բանտից Կոնվերի ուղարկած ուղերձը մեծ ազդեցություն է ունեցել Դոստոևսկու վրա։ Իր պատասխան նամակը գրողն ավարտում է հետևյալ խոսքերով. «Հավատացեք բացարձակ անկեղծությանը, որով ես սեղմում եմ Ձեր մեկնած ձեռքը», իսկ «Գրողի օրագրի»՝ հրեական հարցին նվիրված գլխում լայնորեն մեջբերում է Կոնվերին։

Քննադատ Մայա Տուրովսկայայի կարծիքով՝ Դոստոևսկու և հրեաների փոխադարձ հետաքրքրությունը պայմանավորված է հրեաների, մասնավորապես՝ Կոնվերի մեջ Դոստոևսկու կերպարների շողոքորթության մարմնավորմամբ^[86]։

Նիկոլայ Նասեդկինի կարծիքով, Դոստոևսկուն ընդհանրապես բնորոշ է հակասական վերաբերմունքը հրեաների հանդեպ. նա շատ հստակ տարբերում է «հրեա» և «ջհուդ» հասկացությունները։ Բացի այդ, Նասեդկինը նշում է, որ «ջհուդը» և դրանից ծագող բառերը Դոստոևսկու և նրա ժամանակակիցների համար սովորական բառ-գործիք էին, ինչպես ամենուր և լայնորեն գործածվող այլ բառեր, և, ի տարբերություն մեր ժամանակների, բնորոշ էին 19-րդ դարի ռուս գրականությանը^[87]։

Ներկայիս Ռուսաստանում

Դոստոևսկու ստեղծագործության հայրենական հետազոտողները մասնակցել են Դոստոևսկու միջազգային միության գործունեությանը 1980-ականների վերջերից։ 1991 թվականին խորհրդային դոստոևսկագիտության արդյունքների ձեռքբերումներն ամփոփել է Գ. Մ. Ֆրիդլենդերը «Դոստոևսկին նոր մտածողության դարաշրջանում» հոդվածում^[88]։ Դոստոևսկի։ Նյութեր և ուսումնասիրություններ շարքի ժողովածուների խմբագրության պարբերականը զգուշացնում է հոդվածներին, զեկույցներին և արձանագրությունների նկատմամբ զգույշ վերաբերմունքի մասին, որոնք ուղղված են Վլադիմիր Լենինի աշխատանքների վրա, որոնց որոշ դատողություններ կարող են դիտարկվել որպես ժամանակավրեպ, որը հատկապես կարող է վերաբերվել հետազոտություններին, որոնք առնչվում են գրողի կրոնական թեմաներին^[89]։

1997 թվականին Ռուսաստանում դոստոևսկագետ Ի. Լ. Վոլգինը ստեղծեց «Դոստոևսկու հիմնադրամը»^[90]։

Միջազգային Հանրության Դոստոևսկու Վ. Ն. Զախարովը գրել է, որ ներկայումս Դոստոևսկին հանդիսանում է առավել ուսումնասիրված և ուսումնասիրվող գրողներից մեկը։ Նրա ստեղծագործական կյանքի հետազոտությունների մատենագիտությունը ամեն տարի համալրվում է ամբողջ աշխարհում տասնյակ մենագրությունների և հարյուրավոր հոդվածների ստեղծմամբ^[91]։

Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի իրարամերժ գնահատականները փոխվել են ժամանակի ընթացքում, բայց շարունակում են գոյատևել և մեր օրերում։ Գրող Միխայիլ Վելերը խոստովանել է, որ սկսել է կարդալ Դոստոևսկու 25 տարեկանում հաճույք չեմ ստացել։ Հրեշավոր փնթի է լեզվում և դեպրեսիվ։ Նրա ընթերցանության համար անհրաժեշտ է կայուն նյարդային համակարգ։ Ուստի դպրոցում կարելի է սահմանափակվել Դոստոևսկու մասին դասախոսությամբ, որտեղ ուրվագծել է գաղափարական, փիլիսոփայական, գեղարվեստական կանվան, և հետագայում թողնել դպրոցականին ապագայում^[92]^[93]։

Հոգեվերլուծաբանների գնահատականներ

Զիգմունդ Ֆրեյդը, բարձր գնահատական է տվել Դոստոևսկու ստեղծագործությանը.

Առնվազն վիճելի է նա որպես գրող, նրա տեղը Շեքսպիրի հետ նույն շարքում է։ Կարամազով եղբայրները երբևէ գրված մեծագույն վեպերից է, իսկ Մեծ ինկվիզիտորի մասին լեգենդը ՝ համաշխարհային գրականության բարձրագույն նվաճումներից մեկն է, որը անհնար է գերագնահատել։

1920 թվականի հոկտեմբերի 19-ին Ստեֆան Ցվեյգին ուղղված նամակում Ֆրեյդը գրել է, որ Դոստոևսկին կարիք չունի հոգեվերլուծության^[94], քանի որ հոգեվերլուծությունը չի կարող ուսումնասիրել գրողի վարպետության խնդիրը ^[95]։ Ընդ որում, Ֆրեյդը իրեն չի համարել արվեստի գիտակ^[96]։ Դոստոևսկուն ճանաչելով մեծ գրող, հիմնադիր հոգեվերլուծության հիմնադիրը իր Դոստոևսկին և հայրասպանը (1928) հոդվածի մեծ մասը նվիրել է նրա հարուստ ինքնության այլ կողմերի քննարկմանը և կարողացել է սահմանափակ տեղեկատվությունից դարձնել շատ օրիգինալ և նրա շրջանակներում իր տրամաբանության համոզիչ եզրակացություններ^[96]։ Դոստոևսկին, ունենալով տիպիկ ռուսական գծեր, գնալով տարբեր պայմանավորվածությունների իր խղճի առաջ, եղել է մեղավոր և հանցագործ^[97]։ Ռուս գրողը ենթարկվել է աշխարհիկ և հոգևոր հեղինակություն, խոնարհվում էր թագավորին և քրիստոնեական Աստծուն, եկել է կոշտ ռուս ազգայնականության մոտ։ Նրա բարոյական մաքառումները ավարտվեցին անփառունակ արդյունքով։ Դոստոևսկին բաց թողեց հնարավորություն ուսուցիչ և մարդկության փրկիչ դառնալու համար, նա միացավ իր բանտարկյալներին, մարդկության ապագա մշակույթը նրան շատ պարտական կլինի^[95]։

Տվյալ թեզերի զարգացումը նկատվում է Ֆրեյդի հետևորդների փորձերի դեպքում Դոստոևսկու ստեղծագործություններում հոգեվերլուծական մեթոդի կիրառման ուսումնասիրության ժամանակ։ Դոստոևսկու մասին Զիգմունդ Ֆրեյդի և նրա հետևորդների աշխատանքները (Ի. Նեյֆիլդը, Տ. Կ. Ռոզենտալը, Ի. Դ. Երմակովը) գրականագիտության մեջ վկայում են հոգեվերլուծության անվճարունակության կիրառման մեթոդի մասին։ Ռուս գրողի ստեղծագործական գնահատականը հոգեվերլուծաբանների կողմից չի դիմացել ակադեմիական քննադատությանը։ Նրանց եզրահանգումները չեն կարող դիտվել նույնիսկ որպես գիտական վարկածներ, քանի որ փաստարկման ժամանակ օգտագործվել են հնացած անստույգ և սակավարժանահավատ աղբյուրներ, հաշվի չեն առնվել ժամանակակիցների հիշողությունները և փաստաթղթերը, որոնք հակասում են Էդիպյան բարդույթի մասին թեզերին, ազատ քննարկվում էին հեղինակային տեքստեր։ Նախաբանի հոդվածը և Ալեքսանդր Էտկինդի մեկնաբանությունները Իվան Երմակովի Դոստոևսկու մասին գրված աշխատանքում, որում գրողը գնահատվել է որպես հոգեվերլուծության նախակարապետ, ցույց տվեց, թե ինչպիսին չպետք է լինի հոգեվերլուծական գրականագիտությունը^[98]։ 2012 թվականի հոդվածում Իվան Եսաուլովը վերլուծել է Ֆրոյդի դրույթների և Դոստոևսկու մասին նրա հոդվածի որոշ մարգինալ հայեցակարգերը, նշելով, որ հոգեկան վիճակը մինչ օրս բնորոշ է հետխորհրդային գրականագիտությանը, իսկ «<...> Դոստոևսկու և դոստոևսկագիտության ճանապարհները չհանդիպեցին։ Գրեթե հարյուր տարի»^[99]։

Գնահատականներ

Ժամանակակիցներ

Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքը մեծ ազդեցություն է ունեցել ռուս և համաշխարհային մշակույթի վրա։ Գրողի գրական ժառանգությունը տարբեր կերպ է գնահատվում ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ արտերկրում։ Ժամանակը ցույց տվեց, որ Վ. Բելինսկու առաջին ակնարկներից մեկը պարզվեց ճիշտ է։ Նրա [Դոստոևսկու] տաղանդը պատկանում է նրանց կատեգորիային, ովքեր հասկանում և խոստովանում են ոչ հանկարծակի։ Նրա շարունակության մեջ շատ կհանդիպեն տաղանդներ, որոնց պետք է հակադրել նրան, բայց ավարտվում է նրանով, որ նրանց մասին մոռանում են հենց այն ժամանակ, երբ նա հասնում է իր փառքի գագաթնակետին^[100]։

Նիկոլայ Ստրախովը Դոստոևսկու ստեղծագործական հիմնական տարբերակիչ որակը համարել է նրա ունակությունը շատ լայն համակրանքի հետ կապված, հնարավորություն ունենալ համակրել կյանքը շատ ցածրադիր իր դրսևորումներով, խորաթափանցությամբ, որը կարող է բացել անկեղծ մարդկային շարժումներ խեղաթյուրված և ընկճված հոգիներում, ըստ երևույթին, մինչև վերջ, հմտություն մեծ նրբությամբ նկարել մարդկանց ներքին կյանքը, «ընդ որում, գլխավոր անձինք նրա մոտ ներկայացվում են մարդիկ թույլ են, այս կամ այլ պատճառներով հոգով հիվանդ, մինչև հոգեկան ուժերի անկման վերջին սահմաններին հասնող, մինչև մտքի խավարմանը, մինչև հանցագործությունը»։ Նրա ստեղծագործությունների մշտական թեման Ստրախովը անվանել է պայքար Աստծո այն կայծի միջև, որը կարող է այրվել, յուրաքանչյուր մարդու և ամեն տեսակ ներքին ահավոր հիվանդությունների դեմ, որոնք հաղթահարում են մարդիկ^[101]։

Մինչև 1917 թվական

1905 թվականին Ռուսական կենսագրական բառարանի խմբագիր Ա. Ա. Պոլովցովը գրել է, որ չնայած Ֆ. Դոստոևսկու մասին լայն գրականությանը, նրա բազմակողմանի և անկողմնակալ գնահատումը որպես գրողի և մարդու դժվարանում է դատողություններով և հայացքներով հակասող թերացումներով^[13]։

Դմիտրի Սվյատոպոլկ Միրսկին Դոստոևսկու մասին հոդվածների որոշ (բայց ոչ բոլոր) հիմնական թեզերը, որը 50 տարի անց օգտագործել է Վ. Նաբոկովը^{[Ն 1]}, աչքի է ընկել բազմակողմանի խորագիտակությամբ, գնահատականների սրությամբ, բանավիճական մոլեգնությամբ, որը հանգեցնում էր երբեմն սուբյեկտիվիզմի^[102], դիտարկել է Դոստոևսկուն որպես շատ բարդ կերպար, ինչպես պատմական, այնպես էլ հոգեբանական տեսանկյունից, մատնացույց է արել տարբերությունների անցկացման անհրաժեշտությունը ոչ միայն նրա կյանքի տարբեր ժամանակաշրջանների և տարբեր նրա աշխարհայացքի գծերի, այլև նրա անձի տարբեր մակարդակների համար^[103]։

Գրողի կյանքի ընթացքում, բացի առանձին հրապարակումներից հրատարակվել է ստեղծագործությունների երկու ժողովածուներ՝ երկհատորանի (1860 թվական) և չորսհատորանի (1865-70), երբ «Գրառումներ մեռյալ տնից» վիպակը համարվում էր Դոստոևսկու լավագույն ստեղծագործություններից^[104]։ Այդ գնահատականը կիսում էին Լ. Տոլստոյը և Վ. Լենինը^[105]։ «Նմանակը», «Գրառումներ ընդհատակից», «Ապուշը» անհասկանալի էին ժամանակակիցների համար։ Ավելի ուշ Լեգենդ Մեծ ինկվիզիտորի մասին աշխատանքում (1894) Վ. Ռոզանովը գրել է Գրառումներ ընդհատակից ստեղծագործության մասին, որպես Դոստոևսկու գրական գործունեության էական տարեր, նրա աշխարհայացքի հիմնական գծեր։ Միակ քննադատը, ով հասկացել է «Ապուշը» վեպի գաղափարական մտահղացումը, եղել է գրողի ընդիմախոս և գաղափարական հակառակորդ Սալտիկով-Շչեդրինը^[106]։

Ժամանակի ընթացքում լավագույնը ճանաչվել է «Ոճիր և պատիժ» վեպը^[107]^[108]։ ժամանակակից քննադատների «ռուս ծայրահեղական» Պ. Տկաչովի և տեսաբան Ն. Միխայլովսկու առավել զգալի հոդվածներում Դևեր վեպի բարդ փիլիսոփայական հիմնահարցերը լուծվել են լռությամբ, իսկ գլխավոր ուշադրությունը դարձվել է վեպի հակաժխտողականության ուղղվածության վրա^[106]։ «Դևեր» վեպի հրապարակումից առաջ Դոստոևսկին կանխատեսել է, որ ձեռք կբերի հետադիմականի փառք։ Գրողի գնահատականը որպես հեղափոխական ամուր արմատավորված է ազատական, հեղափոխական-դեմոկրատական, ժողովրդավարական, իսկ ավելի ուշ մարքսիստական քննադատության մեջ^[109], և հանդիպում է ժամանակակից հեղինակների մոտ։ Մարքսիստական քննադատության մեջ անհամապատասխան էին հնչում Ռոզա Լյուքսեմբուրգի խոսքերը, որը համաձայնել էր այն գնահատականի հետ, որը Դոստոևսկին հեղափոխական է, բայց այս դեպքում, կարծում էր, որ նրա ստեղծագործությունները ոչ հեղափոխական են^[110]։ Գրողի մահից հետո ավելի բարձր գնահատական են ստացել Կարամազով եղբարները։ Դմիտրի Միրսկին գրել է գրողի չորս մեծ սիրավեպերի մասին («հնգամատյան» առանց «Դեռահասի»)։ Միայն XX դարի 2-րդ կեսին գրողի հինգ առավել հայտնի վեպերը դոստոևագետները անվանել են «Մեծ հնգամատյան»։

Պարբերաբար Դոստոևսկուն գնահատել են որոշ լիբերալ և ժողովրդավարական գործիչներ, մասնավորապես լիբերալ նարոդնիկների առաջնորդ Ն. Միխայլովսկին^[111]^[112]։ 1913 թվականին Մաքսիմ Գորկին առաջին անգամ Դոստոևսկուն համարել է «չար հանճար» և դաժան որկրամոլ^[113]^[114]։

1912 թվականին Վ. Ֆ. Պերեվերզևը գրել է, որ անկեղծությամբ և ճշմարտությամբ, ինքնատիպությամբ և նոր բովանդակությամբ, Դոստոևսկու ստեղծագործությունների գեղարվեստական արժեքը համարվում է հանրաճանաչ^[115], և բաժանել է Դոստոևսկու ստեղծագործության գնահատման արժեքները երեք տեսանկյունի՝ կախված իրենց լավագույն ներկայացուցիչներից։

Ն. Միխայլովսկի՝ Դոստոևսկու հերոսները հոգեկան հիվանդ մարդիկ են, և հոգեբույժների գործն է նրանց հետևել, Դոստոևսկու ստեղծագործությունները չունեն գեղարվեստական արժեք։
Դ. Ս. Մերեժկովսկի՝ Դոստոևսկու ստեղծագործությունները ունեն մարգարեական, մեսիական նշանակություն. Դոստոևսկու հերոսները նոր մարդկության նախագուշակներն են, բայց մենք չենք կարողանում հասկանալ Դոստոևսկու ստեղծագործությունների նշանակությունը։
Վ. Բելինսկի և Ն. Դոբրոլյուբով՝ Դոստոևսկու հերոսները ներկայացնում են լայնորեն տարածված հասարակական երևույթ, մեր առջև դնում են մեծ հասարակական խնդիր, մեզանից պահանջում է այդ խնդրի լուծումը և՛ մտքի ճանապարհով, և՛ գործողությունների ճանապարհով^[116]։

«Իվան Պերեվերզևը գրել է. Նիկոլայ Միխայլովսկին ընդհանրապես չէր հասկացել Դոստոևսկու հերոսների երկակի հոգեվիճակը։ <...> Միխայլովսկին սխալ է հասկացել Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի բնույթը»^[117]։ Միխայլովսկին չի կարողացել գնահատել Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի բարդությունը և ինքնատիպությունը, հերքել է գրողի մարդասիրությունը, որի վրա ուշադրություն էին դարձնում Վ. Բելինսկին և Ն. Դոբրոլյուբովը, հոգելեզվաբանության մեջ չի տեսել ռեալիզմի նորարարություն «մեծ սրտագետի», իսկ «կոպիտ տաղանդը» համարում էր իր անձնական հոգեբանության գծերից^[118]։ Հակասական գնահատականները բաժանվել են Դոստոևսկու գաղափարական հակառակորդների՝ լիբերալների, դեմոկրատների, կոմունիստների, ֆրեյդիստների, սիոնիստների կողմից, երբ չէր վիճարկվում գրողի ստեղծագործական կյանքի համաշխարհային նշանակությունը։ «Դոստոևսկի հանճար է, բայց...»: «Բայց»-ից հետո հետևեց բացասական գաղափարական պիտակը։ Նման տեսակետները հանդիպում են մինչև օրս։

Հեղինակավոր հեղինակների իրարամերժ հակասական գնահատականների համարժեք ընկալման համար պետք է հաշվի առնել պատմական ու քաղաքական իրավիճակը, որոշակի գաղափարախոսության հավատարմությունը։ Օրինակ՝ Վլ. Սոլովյովը գրել է, որ Դոստոևսկի-մարգարեն հավատում էր մարդկային հոգու անսահման ուժին, իսկ Գ. Մ Ֆրիդլենդերը առաջ է բերում սոցիալիստական ռեալիզմի գրականության համահիմնադիր Մ. Գորկու կարծիքը, ով բանավիճում էր Դոստոևսկու հետ նրա մարդու նկատմամբ անհավատության, նրա կողմից մթության հորության չափազանցության, «վայրենի» սկզբի դեմ, որը մարդու մեջ ծնում է սեփականության իշխանություն^[119]։

Դոստոևսկուն Շեքսպիրի հետ առաջին անգամ համեմատել է պատմաբան և գրողի մոլի երկրպագու Եվգենի Տառլեն, ով ռուս գրողին համարում էր «համաշխարհային գրականության մեծագույն նկարիչ»։ Ելույթից հետո՝ 1900 թվականին, Վարշավայի Ռուսական Ժողովում Եվգենի Տառլեն «Շեքսպիրը և Դոստոևսկին» դասախոսությամբ Աննային գրել է. «Դոստոևսկին մարդկային հոգում բացել է այնպիսի անդունդներ, որոնք և Շեքսպիրի և Տոլստոյի համար փակ են մնացել»^[120]։ Ըստ աստվածաբան Ռոուեն Ուիլյամսի, վիպասան Դոստոևսկին մտածել է ստեղծագործելով, ինչպես և Շեքսպիրը^[67]։

Մի շարք հեղինակներ (Սերգեյ Բուլգակովը «Ռուսական ողբերգություն»^[121] զեկույցում, Մաքսիմիլիան Վոլոշինը, Վյաչեսլավ Իվանովը ելույթում, որը հիմք դարձավ «Հիմնական առասպելը «Դևեր» վեպում» հոդվածի համար^[122], Վասիլի Ռոզանովը) առաջին անգամ խոսել են Դոստոևսկու ստեղծագործությունների ողբերգական թեմաների մասին։ 1911 թվականին Վյաչեսլավ Իվանովը Դոստոևսկու վեպերի վերաբերյալ առաջ է բերում նոր նոր տերմին «վեպ-ողբերգություն», որը հիշատակված հեղինակների հետ միասին օգտագործել է Դ. Ս. Մերեժկովսկին, Ի. Ֆ. Անենսկին, Ա. Լ. Վոլինսկին, Ա. Վ. Լունաչարսկին, Վ. Վերեսաևը և այլն^[123]։

Ռուս կրոնական փիլիսոփաներ Նիկոլայ Բերդյաևը^[124], Սերգեյ Բուլգակովը, Վլադիմիր Սոլովյովը, Գեորգի Ֆլորովսկին, Սեմյոն Ֆրանկը, Լև Շեստովը^[125] առաջին անգամ ուշադրություն են դարձրել Դոստոևսկու ստեղծագործության փիլիսոփայական ուղղվածություն վրա։ Նշված հեղինակները զգացել են Դոստոևսկու գաղափարների ազդեցությունը, իրենց հոդվածներում և մենագրություններում ռուսական քննադատության մեջ տվել են առավել դրական գնահատական գրողի ստեղծագործությանը^[126]։

Ակադեմիական փաստարկների բացակայությունը բնորոշ է բոլոր հեղինակներին, որոնք հերքում են Դոստոևսկու ստեղծագործական գործունեության նշանակությունը, որի բացասական գնահատականի համար հիշատակվում էր XIX և XX դարի սկզբում գրողի ծանր վիճակը, երբ գոյություն ուներ տարածված մոլորություն, որ էպիլեպտիկ նոպաները առաջացնում են անձի ոչնչացում, բայց չեն հիշատակվել հայտնի պատմական անձինք, ովքեր տառապում են սրբազան հիվանդությամբ։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Հուլիոս Կեսարը, Մուհամեդը, Մոլիերը, Նապոլեոնը, Լորդ Բայրոնը, Գյուստավ Ֆլոբերը, Ալֆրեդ Նոբելը, Վան Գոգը, Տրոցկին^[127]։ Հեղինակների գլխավոր սխալը, որը բացասական գնահատական է տալիս Դոստոևսկու ստեղծագործությանը՝ հեղինակի նույնականացումն է ստեղծագործությունների կերպարների հետ, ինչի մասին զգուշացրել է գրողի առաջին կենսագիր Հ. Ֆ. Միլլերը։

Խորհրդային դարաշրջանում

Դոստոևսկին չէր մտնում պաշտոնական մարքսիստական գրականագիտության շրջանակների մեջ, քանի որ դեմ էր հեղափոխական պայքարի բռնի մեթոդներին, քարոզում է քրիստոնեությունը, դեմ էր աթեիզմին։ Լենինը չէր կարող և չէր ցանկանում ծախսել թանկարժեք ժամանակը գրողի վեպերը կարդալու համար։ 1920-1930 թվականներին Դոստոևսկուն գործունեությունը չէին ընդունում^[128]։

Մարքսիստալենինյան գրականագիտությունը չէր կարող չգնահատել Դոստոևսկուն որպես դասական թշնամու, հակահեղափոխականի։ Բայց գրողի ստեղծագործական կյանքը այն ժամանակ ձեռք է բերել լայն ճանաչում և ստացել է բարձր գնահատական Արևմուտքում։ Պրոլետարական մշակույթի ստեղծման պայմաններում հեղափոխական գրականագիտությունը ստիպված է եղել հեռացնել Դոստոևսկուն արդիականության նավից, կամ հարմարեցնել նրա գործունեությունը գաղափարախոսության պահանջներին, լռությամբ շրջանցելով սուր անհարմար հարցերը^[129]։

1921 թվականին Անատոլի Լունաչարսկին Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ծննդյան 100-ամյակի հանդիսության ելույթում նրան դասել է Ռուսաստանի մեծ գրողների, մեծ մարգարեների շարքին։ «Դոստոևսկին ոչ միայն նկարիչ է, այլ նաև՝ մտածող։ <...> Դոստոևսկին սոցիալիստ է։ Դոստոևսկին հեղափոխական <...> հայրենասեր Է»։ ՌՍՖՍՀ առաջին ժողկոմը հայտարարել է «Դևեր» վեպի մասերի գտածոյի մասին, որոնք Դոստոևսկու կենդանության օրոք չեն հրատարակվել պարբերականներում և վստահեցրել է. «Այժմ այդ գլուխները կտպագրվեն»^[130]։ «Տիխոնի մոտ» գլուխը, որը արմատապես փոխում է Ստավրոգինի կերպարի ու վեպի գաղափարների ընկալումը, լույս է տեսել Ֆ. Դոստոևսկու գեղարվեստական ստեղծագործությունների ամբողջական ժողովածուում 1926 թվականին։

1921 թվականի հոկտեմբերին Պետրոգրադում Վոլֆիլի անդամները նշեցին Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ծննդյան 100-ամյակը։ Ասոցիացիայի նիստերում գրողին ի հիշատակ կարդացվել է 8 զեկուցում (մասնավորապես՝ Վիկտոր Շկլովսկու, Արկադի Շտեյնբերգի, Իվանով-Ռազումնիկի)^[131]։ Բայց մարքսիստական գաղափարախոսությունը սկսեց իրեն ենթարկեցնել հումանիտար գիտությունները։ Այլախոհության դեմ պայքարի շրջանակներում կրոնական փիլիսոփաները, ովքեր ավելի վաղ բարձր գնահատական էին տվել Դոստոևսկու ստեղծագործություններին, ստիպված են եղել լքել երկիրը փիլիսոփայական վերլուծությունների ժամանակ, իսկ Դոստոևսկուու ստեղծագործական կյանքի հետազոտական կենտրոնը տեղափոխվեց Պրահա։

1929 թվականի նոյեմբերի 20-ին Ա. Վ. Լունաչարսկին Դոստոևսկուն նվիրված երեկոյի իր ներածական խոսքում խոսել է մեր գրականության մեծագույն գրողի և համաշխարհային գրականության մեծագույն գրողներից մեկի մասին, նշեց Դոստոևսկուն և կիսվեց Վ. Ֆ. Պերեվերզևի գնահատականով^[132]։ Դոստոևսկին, չնայած իր ազնվական ծագմանը, եղել է Ռուսաստանի ռազնոչինականների ներկայացուցիչ, քաղքենիության ներկայացուցիչ։ <...> Բայց վնասակար է արդյո՞ք Դոստոևսկին։ Որոշ դեպքերում շատ վտանգավոր է, բայց դա չի նշանակում, որ ես համարում էի, որ պետք է արգելել նրան գրադարանում կամ բեմի վրա^[133]։

Հակահեղափոխականության, հակասեմականության քարոզարշավի դեմ պայքարում Խորհրդային Միությունում XX դարի 20-30-ական թվականներին հակասեմական և հակահեղափոխական Դոստոևսկին արգելված գրող չէր։ Բայց Դևեր և Գրողի օրագիրը վեպերը հրատարակվել են միայն ժողովածուներում, երբեք առանձին չեն հրապարակվել, նրանց նշանակությունը գրողի ստեղծագործական կյանքում անտեսվում էր։ Դոստոևսկու մասին հոդվածը կար 1935 թվականի հրատարակության գրականության առաջին խորհրդային դասագրքում^[134]։

Դոստոևսկու անունը անհետացել է ուսումնասիրվող հեղինակների երկրորդ դասագրքի ցանկից, որը ստեղծվել է 1938-1940 թվականներին։ Գրողի ստեղծագործությունները երկար ժամանակ դուրս էին եկել դպրոցական ծրագրերից^[88]^[135] և բուհերի գրականության ծրագրից^[136]։ Դոստոևսկին չի հայտնվել խորհրդային իշխանության կողմից զինվորական պանթեոնում պաշտոնապես ճանաչված գրողների ցանկում (Պուշկին, Տոլստոյ, Չեխով, Գորկի, Մայակովսկի, Շոլոխով) խորհրդային դպրոցներԻում նրա դիմանկարը բացակայում է։

1956 թվականին գրողը վերականգնվել է խորհրդային գրականագիտության կողմից, երբ Դոստոևսկու հաջողությունը Արևմուտքում գերակշռում էր իր գաղափարական մեղքերին՝ ընդդեմ խորհրդային իշխանությանը և նրա բնութագրից անհետացել է հեղափոխականի պիտակը^[137]։ Դոստոևսկին ընդգրկվել է ռուս խորհրդային դասականների 1969 թվականի պարբերականի վերջին դասագրքում^[138]։ Ուստի ֆորմալ դպրոցի տեսաբան Վիկտոր Շկլովսկու բառերը Դոստոևսկու ստեղծագործական գործունեությունը ընկել է պատմության ծանր ալիքների տակ, ժամանակի ծանր տառերի ճնշման տակ կարող են ընկալվել ոչ այնքան ժամանակ մինչև պրոլետարական հեղափոխության հաղթանակը, այլ ավելի շուտ, դրանից հետո։ Խորհրդային դոստոևագետների բացահայտումները արտացոլվել են Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ստեղծագործությունների վերջին 30 հատորանոց ամբողջական ժողովածուի ուղղված և լրացված մեկնաբանություններում^[139]։

Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի և անձի գնահատում

Դոստոևսկու ստեղծագործությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել ռուս և համաշխարհային մշակույթի վրա։ Գրողի գրական ժառանգությունը տարբեր կերպ է գնահատվում ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ արտերկրում։

Ռուսական քննադատության մեջ Դոստոևսկու ստեղծագործությանն առավել դրական գնահատական են տվել կրոնական փիլիսոփաները։

Նա ամենից առաջ սիրում էր կենդանի մարդկային հոգին՝ ամենուր և ամեն ինչում, և հավատում էր, որ մենք բոլորս Աստծո սերունդն ենք, հավատում էր ամեն տեսակի արտաքին բռնությանն ու ներքին անկումներին դիմակայող մարդկային հոգու անսպառ ուժին։ Իր հոգու մեջ առնելով կյանքի ողջ չարությունը, խավարն ու դժվարությունը և այդ ամբողջը հաղթահարելով սիրո անսահման ուժով՝ Դոստոևսկին իր բոլոր ստեղծագործություններում մեծարել է այդ հաղթանակը։ Մարդկային անկարողությանը մշտապես հաղթող աստվածային ուժն իր հոգում ճաշակելով՝ Դոստոևսկին հասավ Աստծո և Աստվածամարդու ճանաչմանը։ Աստծո իրականությունը նրա մեջ բացահայտվեց սիրո և ամենաներման ներքին ուժով, և հենց այդ ամենաներման բարեբեր ուժն էլ նա քարոզում էր որպես հիմք՝ երկրի վրա ճշմարտության այն իրական թագավորությունը կերտելու համար, որին ինքը ձգտում էր իր ողջ կյանքի ընթացքում։

- Վլադիմիր Սոլովյով, Երեք ճառ Դոստոևսկու հիշատակին, 1881-1883

Դոստոևսկու անհատականությունը ոչ միանշանակ են գնահատում նաև որոշ լիբերալ և դեմոկրատ գործիչներ, մասնավորապես՝ լիբերալ-նարոդնիկների առաջնորդ Նիկոլայ Միխայլովսկին^[111]^[112], Մաքսիմ Գորկին։

Անշուշտ և անկասկած, Դոստոևսկին հանճար է, բայց չար հանճար։ Նա զարմանալի խորությամբ զգաց, հասկացավ և մեծ բավականությամբ պատկերեց ռուս մարդու մեջ իր հրեշավոր պատմությամբ և տանջալից ու վիրավորական կյանքով ներարկված երկու հիվանդություն՝ ամեն ինչում հիասթափված նիհիլիստի սադիստական դաժանությունը և, դրա հակառակը, ծեծված, ահաբեկված, իր չարչարանքներից բավականություն ստացող, ոչ առանց չարախնդրության, սակայն, բոլորի և իր իսկ առջև իրեն ցուցադրող արարածի մազոխիզմը։

- Մաքսիմ Գորկի, Կարամազովականության մասին, 1913

Միևնույն ժամանակ Արևմուտքում, որտեղ Դոստոևսկու վեպերը 20-րդ դարի սկզբից մեծ համբավ էին վայելում, նրա ստեղծագործությունը զգալի ազդեցություն ունեցավ ընդհանուր առմամբ ազատամտորեն տրամադրված այնպիսի շարժումների վրա, ինչպիսիք էին էքզիստենցիալիզմը, էքսպրեսիոնիզմը և սյուրռեալիզմը։ «Էքզիստենցիալիզմը Դոստոևսկուց մինչև Սարտրը» անթալոգիայի նախաբանում Վալտեր Կաուֆմանը գրել է, որ Դոստոևսկու «Նոթեր ընդհատակից» ստեղծագործությունն արդեն պարունակում է էքզիստենցիալիզմի նախադրյալներ^[140]։

Դոստոևսկու մտորումները նկատելի չափով ազդել են Քամյուի վրա՝ ծնունդ տալով «Օտարը», «Առասպել Սիզիֆի մասին», «Խռովարարը» ստեղծագործություններին։

Շատ գրաքննադատներ Դոստոևսկուն դիտում են որպես էքզիստենցիալիզմի նախակարապետի։ Արտասահմանում Դոստոևսկին սովորաբար գնահատվում է, նախևառաջ, որպես ականավոր գրական գործիչ և հոգեբան, այն դեպքում, երբ նրա գաղափարախոսությունն անտեսվում կամ լիովին մերժվում է^[141]։

Դոստոևսկու ստեղծագործությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել ֆիզիկոս-տեսաբան Ալբերտ Այնշտայնի վրա։

Դոստոևսկին ինձ տալիս է ավելին, քան որևէ գիտական մտածող, ավելին, քան Գաուսը։ Ճիշտ է, Դոստոևսկին ցույց է տվել մեզ կյանքը, բայց նրա նպատակը կայանում է նրանում, որպեսզի մեր ուշադրությունը գրավի հոգևոր գոյության խորհրդի վրա...

- Կուզնեցով Բ. Գ., Այնշտայն, Կյանք, Մահ, Անմահություն^[142]

Համաշխարհային ներդաշնակության տանջալից փնտրտուքի մեջ Ալբերտ Այնշտեյնին հոգեհարազատ էր Դոստոևսկու աշխարհայացքը, որը երևում է 1920 թվականի ապրիլին Էռենֆեստին ուղղված նամակից.

Ես հիացմունքով եմ կարդում «Կարամազով եղբայրները»։ Դա երբևէ ձեռքս ընկած գրքերից ամենազարմանալին է։

- Կուզնեցով Բ. Գ., Այնշտայն, Կյանք, Մահ, Անմահություն^[143]

Դոստոևսկու ստեղծագործությունը բարձր է գնահատել Զիգմունդ Ֆրոյդը.

Նա անվիճելի է՝ որպես գրող, նրա տեղը Շեքսպիրի կողքին է։ «Կարամազով եղբայրները» երբևէ գրված վեպերից մեծագույնն է, իսկ «Մեծ ինկվիզիտորի մասին առասպելը» համաշխարհային գրականության մեծագույն նվաճումներից է, որն անհնար է գերագնահատել։

- Զիգմունդ Ֆրոյդ, Դոստոևսկին և հայրասպանությունը, 1928^[144]

Ճանաչումը արտերկրում

Եվրոպայում Դոստոևսկին դարձել է հայտնի գրող մինչև իր հայտնի վեպերի թարգմանությունները պարբերականին հանձնելը։ 1879 թվականի մայիսին գրողը հրավիրվել է Լոնդոնի Միջազգային գրական կոնգրես, որտեղ ընտրվել է միջազգային գրական ասոցիացիայի կոմիտեի պատվավոր անդամ^[106]։ Այդ իրադարձության ծանուցագրումից հետո, որը Դոստոևսկուն ուղարկվել է Լոնդոնից, ռուս գրողին ներկայացրել են որպես ժամանակակից գրականության առավել ճանաչված ներկայացուցիչներից մեկը^[145]:

Հուշատախտակ Բադեն-Բադենի տան ճակատին, որտեղ քաղաքում մնալու ժամանակ ապրում էին Դոստոևսկի ամուսինները

Դոստոևսկու օտար լեզվով ստեղծագործությունների առաջին հրապարակումներից դարձավ Վիլհելմ ՎոլֆսոնիԽեղճ մարդիկ վիպակի հատվածների գերմաներեն թարգմանությունը (Wilhelm Wolfsohn, 1820-1865), որը հրատարակվել է Sankt-Petersburgische Zeitung ամսագրում 1846-1847 թվականներին^[146]։ Նրա վեպերը հաճախ թարգմանվում էին և հրատարակվում գերմաներեն լեզվով։ Ստորև ներկայացված են դրանց թարգմանությունները երեք եվրոպական լեզուներով՝ ըստ առաջին հրատարակության թվականի.

«Ոճիր և պատիժ», գերմաներեն՝ 1882, ֆրանսերեն՝ 1884, անգլերեն՝ 1886^[147]
«Ապուշը», անգլերեն և ֆրանսերեն՝ 1887, գերմաներեն՝ 1889^[148]
«Դևեր», ֆրանսերեն՝ 1886, գերմաներեն՝ 1888, անգլերեն՝ 1914^[149]
«Դեռահասը», գերմաներեն՝ 1886, ֆրանսերեն՝ 1902, անգլերեն՝ 1916^[150]
«Կարամազով եղբայրներ», գերմաներեն՝ 1884, ֆրանսերեն՝ 1888, անգլերեն՝ 1912^[151]

Այն ժամանակ գրողի կենսագրության լավագույն մենագրությունը դարձել է գերմանացի հետազոտող Նինա Հոֆմանը^[152]։

Գրողի օրագիը ֆրանսիական պարբերական, 1904 թվական

1931 թվականին Էդուարդ Կարը գրել է. «Դոստոևսկին վերջին 20 տարում իր ազդեցությունն է թողել Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի գրեթե բոլոր առաջատար վիպասանների վրա»^[153]։

Իսրայելում «հակասեմական» Ֆ. Մ. Դոստոևսկու հիմնական աշխատանքները թարգմանվել են եբրայերեն Մորդեխայեմ Վոլֆովսկու կողմից 1940-1960-ական թվականներին և մտնում էին դպրոցական ծրագրի մեջ^[154]։

Միևնույն ժամանակ Արևմուտքում, որտեղ Դոստոևսկու վեպերը հայտնի են XX դարի սկզբից, նրա ստեղծագործական կյանքը ունեցել է զգալի ազդեցություն այնպիսի ընդհանուր առմամբ լիբերալ տրամադրված շարժումներ, ինչպես էքսիզտենցիալիզմը, էքսպրեսիոնիզմը և սյուրռեալիզմը։

«Էքզիստենցիալիզմը Դոստոևսկուց մինչև Սարտր» անթոլոգիայի նախաբանում Վալտեր Կաուֆմանը գրել է, որ Դոստոևսկու Գրառումներ ընդհատակից վիպակը արդեն պարունակում էր էքզիստենցիալիզմի առաջացման նախադրյալներ^[155]։

Արտասահմանում Դոստոևսկին գնահատվում է առաջին հերթին, որպես ականավոր գրականագետ և հոգեբան, մինչդեռ նրա գաղափարախոսությունը անտեսվում է կամ գրեթե լրիվ մերժվում է Անջեյ Վայդի կողմից, որը հիանում էր Դոստոևսկիյով որպես նկարիչ և կտրականապես կենտրոնացել Դոստոևսկու վրա որպես գաղափարախոս. Ես ատում եմ նրա ազգայնականության, ոչնչով չարդարացված այն համոզմունքի համար, որ Ռուսաստանը պետք է աշխարհին ասի, ինչ-որ նոր Խոսք, որ ռուս Աստվածը պետք է իշխի ամբողջ աշխարհում, որ ուղղափառությունը ունի ինչ-որ ավելի մեծ իրավունքներ, քան այլ կրոններ։ Այս ամենը իր ատելությամբ և լեհերի, գերմանացիների, ֆրանսիացիների նկատմամբ արհամարհանքով, այս ազգայնական սահմանափակությունը, այս ամենը, իհարկե, ինձ Դոստոևսկուց վանում է^[156]։

Դոստոևսկու գաղափարախոսությունը և հրապարակախոսությունը գրողի գեղարվեստական ստեղծագործությունների գրական արժեքներից առանձին 1912 թվականին առաջարկել են դիտարկել մարքսիստական քննադատներ Ռոզա Լյուքսեմբուրգը, Վ. Ֆ. Պերեվերզևը, որի հայացքները 1930 թվականին ձեռք են բերել ավելի ագրեսիվ գռեհիկ-սոցիոլոգիական երանգ^[132], ԽՍՀՄ այլախոհ Գ. Ս. Պոմերանցը^[81], իսկ ԱՄՆ-ում կենսագիր Ջոզեֆ Ֆրանկ։

Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս Ռոուեն Ուիլյամսը Ռուսական Բի-բի-սի ծառայությանը տված հարցազրույցում խոսել է Դոստոևսկուն որպես վիպասան և առանձին որպես հրապարակախոս ընկալելու մասին։ Դոստոևսկու անձի խնդիրը շատ լուրջ է։ Իմ գրքի գրախոսություններից մեկում առանձնապես ընդգծվում էր, որ Դոստոևսկին իր ամսագրերի ու հրապարակախոսական ելույթներում բոլորովին այն երկխոսական և պոլիֆոնիկ հեղինակը չէ, ում մենք գիտենք վեպերից։ Ընդհակառակը, հրապարակախոս Դոստոևսկին խիստ անհամբեր և մոլեռանդ է։ <...> Նա արհամարհանքով և ծաղրանքով հաշվեհարդար է տեսնում իր ընդիմախոսների հետ։ Նրա գրչին առաջ էր տանում կատաղությունը^[67]։

1971 թվականին արևմտյան հետազոտողների կողմից ստեղծվել է Դոստոևսկու միջազգային միությունը, որը զուգադիպել է գրողի ծննդյան 150-ամյակին^[157]։

Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքը մեծ ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային գրականության մեջ, մասնավորապես Գրականության նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ Կնուտ Համսունի^[158], Թոմաս Մանի^[159], Հերման Հեսսեի^[160], Անդրե Ժիդի^[161], Ուիլյամ Ֆոլքների^[162], Էռնեստ Հեմինգուեյի^[163], Ալբեր Կամյուի^[164]^[165], Բորիս Պաստեռնակի^[166], Ժան Պոլ Սարտրի^[167], Ալեքսանդր Սոլժենիցինի^[168], Հայնրիխ Բյոլի^[169], Իոսիֆ Բրոդսկու, Աննա Ախմատովայի^[170]^{[Ն 2]}, Կենձաբուրո Օէի^[171], Ջոն Մաքսվելլ Կուտզեի^[172] վրա։

Դոստոևսկու առավել ծավալուն կենսագրության հեղինակ Ջոզեֆ Ֆրանկը մեջբերել է Քրիստոֆեր Զոդմանի կարծիքը (Christopher Pike): Նատալի Սարոտը, Ալեն Ռոբ-Գրիյեն և Միշել Բյուտորը հիանում էին նրանով^[173]։ The Guardian խմբագրության վարկանիշի համաձայն, Կարամազով եղբայրները դասվում է բոլոր ժամանակների մեծագույն վեպերի շարքում, զբաղեցնելով 29-րդ տեղը^[174]։ Ըստ գերմանացի սլավոնագետ Ռայնհարդ Լաուերի (Lauer, Reinhard), Դոստոևսկին ռուս գրականության ոսկե դարաշրջանում գնահատվում է որպես մեծագույն և առավել ազդեցիկ վիպասաններից մեկը^[175]։ Դոստոևսկու մտորումները առաջընթացի, հեղափոխության, մատերիալիզմի, Աստծո, մարդու և իր ազատության, բանականության, արդարության մասինհամահունչ են հռոմի պապ Բենեդիկտոս XVI-ը հայացքներին, որը Spe Salvi էնցիկլիկայի 44-րդ պարագրաֆում հիշատակում է ռուս գրողի մասին^[176]։

Դոստոևսկու ստեղծագործությունների օտար լեզուներով ժամանակակից թարգմանությունները վկայում են գրողի ստեղծագործությունների պահանջարկի մասին։ 2007 թվականից Ճապոնիայում Կարամազով եղբայները վեպի նոր ութերորդ թարգմանությունը Տոկիոյի օտար լեզուների ինստիտուտի ռեկտոր Իկուո Կամեյամիի կողմից դարձավ բեստսելլեր։

Ըստ Իկուո Կամեյամեյի, ով 2008 թվականին մասնակցում էր գրողի ստեղծագործության «Դոստոևսկին և գլոբալացումը» թեմայով քննարկմանը, «... Դոստոևսկին կարողացել է կանխատեսել ժամանակակից մարդու վիճակը, նրա հոգևոր կյանքը գլոբալացման այս դարաշրջանում»^[177]։ Ճապոնացի դոստոևագետ Տոևֆուսա Կինոսիտան գնահատել է Իկուո Կամեյամիի թարգմանությունը որպես կոմերցիոն բում, և բազմիցս հանդես է եկել քննադատությամբ, մատնանշելով նրա կասկածելիությունը, սխալները, տեքստի խեղաթյուրումը և դրանից բխող գռեհիկ ֆրեյդիզմը, միևնույն ժամանակ անցկացնելով անալոգիա ռեժիսոր Վ. Ի. Խոտինենկոյի Դոստոևսկի հեռուստասերիալի հետ^[178]։

Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքը ավելի մեծ ազդեցություն է ունեցել տեսաբան ֆիզիկոս Ալբերտ Էյնշտեյնի վրա, քան ցանկացած գիտական մտածող, ավելի շատ, քան Կառլ Գաուսը։ Ա. Էյնշտեյնի համար Դոստոևսկու գլխավոր նպատակն այն էր, որ մենք ուշադրությունը դարձնենք հոգևոր կեցության հանելուկի վրա^[179]։

Վստահ և հզոր մտքի բարդացմամբ Անդրե Ժիդը համեմատել է Դոստոևսկուն՝ հազվագյուտ հանճարին, Ռեմբրանդի և Բեթհովենի հետ^[180] և չբավարարվեց Զիգմունդ Ֆրոյդի ոգով բացատրությամբ^[181]. «ինչպես Ռեմբրանդի նկարներում, Դոստոևսկու գրքերում առավել նշանակալիցը դա ստվերն է»^[182]։

Մարսել Պրուստը Դոստոևսկուն համարում էր մեծ նկարիչ, որի ստեղծագործական մեթոդը համեմատել է Ռեմբրանդի գեղարվեստական վարքագծի հետ։ Գերուհին վեպի վերջում Պրուստը նկարագրել է իր վերաբերմունքը Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքի նկատմամբ ավելի ընդարձակ, քան 1921 թվականի գրողի անավարտ հոդվածի այն կարճ ակնարկում, որը հրատարակվել է հետմահու 1954 թվականին^[183]։

Պրուստը զարմանում էր Դոստոևսկու երևակայության ուժի վրա, որը աշխարհ է բերել նոր գեղեցկություն և ստեղծել է ավելի ֆանտաստիկ հերոսներ, քան Ռեմբրանդը «Գիշերային դետք» կտավում^[184]։ Ֆրանսիացի գրողը ավարտել է Մարի Շեյկևիչի 1918 թվականի հունվարի 21-ի նամակը հետևյալ խոսքերով։ ... Դուք գիտեք, որ ես միշտ կմնամ հավատարիմ Ռուսաստանի Տոլստոյին, Դոստոևսկուն, Բորոդինին և տիկին Շեյկևիչին^[185]։ Հիմնվելով ավելի ճշգրիտ թարգմանությունների վրա, Պրուստի կողմից Դոստոևսկու պոետիկայի ընկալումը վերլուծել է պետերբուրգյան գրականագետ Սերգեյ Ֆոկինը^[186], որը նույնպես ուսումնասիրում էր «Մեծ հնգամատյանի» հեղինակի վերաբերմունքը և ընկալումը Ֆրանսիայի գրողների կողմից «Դոստոևսկու կերպարները XX դարի ֆրանսիական գրականության մեջ» մենագրությունում^[187]։

Դոստոևսկին մշակույթում

Դոստոևշչինա

Ռուսաստանի բանկի հուշադրամը՝ նվիրված Դոստոևսկու 175-ամյակին. 2 ռուբլի, արծաթ, 1996 թվական

Ֆեոդոր Դոստոևսկու անվան հետ է կապված 19-20-րդ դարերի սահմանագծում ձևավորված դոստոևշչինա հասկացությունը, որն ունի երկու իմաստ.

ա) Դոստոևսկու գրելաձևի հոգեբանական վերլուծություն,

բ) գրողի ստեղծագործությունների հերոսներին բնորոշ «հոգեկան անհավասարակշռություն, սուր և հակասական հոգեկան ապրումներ»։

Դոստոևսկին և երաժշտությունը

Հակիրճ թվարկմամբ ներկայացված են առավել նշանակալից ստեղծագործությունները. երաժշտական երկերի ստեղծման վրա Դոստոևսկու արվեստի ազդեցությունն առավել հանգամանալից ներկայացված է Աբրամ Գոզենպուդի «Դոստոևսկին և երաժշտությունը» մենագրության մեջ^[188]։

«Տոնածառ» օպերան. Դոստոևսկու ստեղծագործությունների թեմաներով ստեղծված առաջին երաժշտական երկը 1900 թվականին գրված ռուս երգահան Վլադիմիր Ռեբիկովի՝ մեկ գործողությամբ, 3 պատկերով «Տոնածառ» օպերան է (Անդերսենի «Լուցկիներով աղջիկը» հեքիաթի և Դոստոևսկու «Տղան տոնածառի Քրիստոսի մոտ» պատմվածքի հիման վրա)։ Առաջին բեմադրությունները՝ 1903 թվականի հոկտեմբերի 30-ին, անտերպրիզը՝ Մ. Ե. Մեդվեդևի, «Ակվարիում» թատրոն, Մոսկվա, 1905, Խարկով, 1906, Պրահա։
«Խաղամոլը» օպերան. աշխարհահռչակ ռուս երգահան Սերգեյ Պրոկոֆևն ավարտեց Դոստոևսկու համանուն վեպի հիման վրա դրված ստեղծագործության առաջին տարբերակը 1916 թվականին։ Վերամշակումից հետո 2-րդ տարբերակի առաջին բեմադրությունը ներկայացվեց 1929 թվականին Բրյուսելում, ֆրանսերեն (Le Joueur, 1927)։ Մոսկվայում օպերայի շնորհանդեսը կայացավ 1974 թվականին։
«Մեռյալ տնից» օպերան (Z mrtvého domu). Դոստոևսկու «Գրառումներ մեռյալ տնից» վեպի հիման վրա գրված լեհ երգահան Լեոշ Յանաչեկի վերջին օպերան՝ սեփական լիբրետոյով։ Առաջին ներկայացումը տեղի ունեցավ հետմահու՝ 1930 թվականին, Բենոյի ազգային թատրոնում։ Դա Դոստոևսկու ստեղծագործության լավագույն մարմնացումներից մեկն էր, այնպես, ինչպես Սերգեյ Պրոկոֆևի «Խաղամոլը» օպերան։
Մեծ ինկվիզիտորը օրատորիան (Der Großinquisitor) բարիտոնի, երգչախմբի և նվագախմբի համար՝ ստեղծված 1942 թվականին, գերմանացի երգահան Բորիս Բլախերի կողմից։
«Ռասկոլնիկով» օպերան (Raskolnikoff). Դոստոևսկու «Ոճիր և պատիժ» վեպի հիման վրա շվեյցարացի երգահան Հենրիխ Զուտերմայստերը գրեց 2 գործողությամբ օպերա՝ Պետեր Զուտերմայստերի գերմաներեն լիբրետոյով։ Շնորհանդեսը կայացավ 1948 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Ստոկհոլմի Թագավորական օպերայում։ Երգահանը բեմի վրա մարմնավորել էր Ռասկոլնիկովի անձի երկատումը՝ հերոսին ներկայացնելով տենորի պարտիայով։ Ռասկոլնիկովի երկրորդ «եսը» կատարվում էր բարիտոնով։

Դոստոևշչինան գրականության մեջ

Գրականագետ Ալեքսանդր Դոլինինը դիտարկել է դոստոևշչինայի երևույթը «Նաբոկովը, Դոստոևսկին և դոստոևշչինան» հոդվածում, մասնավորապես, Վլադիմիր Նաբոկովի «Հուսահատություն» վեպի առիթով։

Դոստոևսկու ազդեցությունը պարզորոշ կերպով զգացվում է 20-րդ դարի 20-ական թվականների խորհրդային արձակում՝ Լեոնիդ Լեոնովի «Գողը» վեպում, Իլյա Էրենբուրգի գրքերում, Բորիս Պիլնյակի «Մերկ տարին» վեպում, Անդրեյ Սոբոլի «Պեպենոտ մարդու հուշերը» հուշագրության մեջ, Միխաիլ Կոզակովի «Քաղքենի Ադամեյկոն» վիպակում և այլն։ «Կարամազով եղբայրների» մասին 1926 թվականի զեկույցում Նաբոկովը քննարկել է «խորհրդային գրականության ոչնչության պատճառները», գտել «գռեհկացված Դոստոևսկու» հետքեր և Դոստոևսկու ոճով՝ մեծ «սլավոնական հոգու» գաղափարներ Ֆեոդոր Գլադկովի, Լիդիա Սեյֆուլինայի, Բ. Ա. Պիլնյակի, Լ. Մ. Լեոնովի և Միխայիլ Զոշչենկոյի մոտ։ Ինչպես այդ զեկույցում, այնպես էլ «Հուսահատություն» վեպում «բանավեճն ուղղված է ո՛չ դոստոևշչինային»։ Ա. Ա. Դոլինինը թվարկում է Նաբոկովի կողմից ծաղրապատճենված «դոստոևշչինայի» օրինակներ՝ Վալերի Բրյուսովի նովելները, Լեոնիդ Անդրեևի «Միտք» պատմվածքը, Բորիս Սավինկովի «Նժույգը», Ա. Բելովի պանդոկային տեսարանները «Պետերբուրգում» և նրա իսկ՝ «Տարօրինակ մարդու նոթերը», Ա. Ն. Տոլստոյի հակաէմիգրանտական «Մահճակալի տակից գտնված ձեռագիրը» պատմվածքը, 1920-ական թվականների խորհրդային արձակագիրների մի շարք ստեղծագործություններ։ Դոլինինի կարծիքով, Նաբոկովի համար որպես ժամանակակից «դոստոևշչինայի» ծաղրապատճենման հիմնական մոդել է ծառայել Ի. Գ. Էրենբուրգի «Ամառ» վիպակը^[189]։

Դոստոևսկին թատրոնում

Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ստեղծագործությունների բեմադրությունները և դրանց վերաբերյալ արձագանքներն ընդգրկված են դոստոևագետ Սերգեյ Բելովի «Դոստոևսկին և թատրոնը, 1846–1977» բիբլիոգրաֆիական ուղեցույցում (1980)^[190]։

Ֆիլմեր Դոստոևսկու մասին

Մեռյալ տուն, կենսագրական ֆիլմ, ռեժիսոր՝ Վասիլի Ֆեոդորով (ԽՍՀՄ, 1932)։ Դոստոևսկու դերում՝ Նիկոլայ Խմելյով։
Դոստոևսկի, Դոստոևսկու կյանքին և ստեղծագործությանը նվիրված վավերագրական ֆիլմ՝ նկարահանված մահվան 75-ամյակի առթիվ, (РЦСДФ)։ Տևողությունը՝ 27 րոպե։ Ռեժիսորներ՝ Սամուիլ Բուբրիկ, Իլյա Կոպալին (Ռուսաստան, 1956)։
Գրողն ու իր քաղաքը. Դոստոևսկին և Պետերբուրգը, Հենրիխ Բյոլլի ֆիլմը (ԳՖՀ, 1969)։
Քսանվեց օր Դոստոևսկու կյանքից, Ալեքսանդր Զարխայի հեղինակած գեղարվեստական ֆիլմը (ԽՍՀՄ, 1980)։ Գլխավոր դերում՝ Անատոլի Սոլինիցին։
Դոստոևսկին և Պյոտր Ուստինովը, «Ռուսաստան» վավերագրական ֆիլմից (Կանադա, 1986)։
Մարգարեի վերադարձը, Վ. Ե. Ռիժկոյի վավերագրական ֆիլմը (Ռուսաստան, 1994)։
Պետերբուրգյան օրագիր, Դոստոևսկու հուշարձանի բացումը։ Ռեժիսոր՝ Ալեքսանդր Սոկուրով, Ա. Ս. ֆոնդ կինովիդեոստուդիա (Սանկտ Պետերբուրգ)։ Վավերագրական ֆիլմում ներգրավված են Յուրի Շևչուկը, Անդրեյ Բիտովը, Անդրեյ Տոլուբեևը (Ռուսաստան, 1997)։
Դոստոևսկու կյանքն ու մահը, Ալեքսանդր Կլյուշկինի վավերագրական ֆիլմը (12 սերիա, Ռուսաստան, 2004)։
Սանկտ Պետերբուրգի հրեշները, Ջուլիանո Մոնտալդոյի գեղարվեստական ֆիլմը (Իտալիա, 2008)։ Դերում՝ Միկի Մանոյլովիչ։
Դոստոևսկու երեք կանայք, Եվգենի Տաշկովի ֆիլմը (Ռուսաստան, 2010), Դերում՝ Անդրեյ Տաշկով։
Դոստոևսկի, Վլադիմիր Խոտինենկոյի հեռուստասերիալը՝ նկարահանված Դոստոևսկու ծննդյան 190-ամյակի առթիվ (Ռուսաստան, 2011)։ Գլխավոր դերում՝ Եվգենի Միրոնով։
Դոստոևսկու հասցեները Պետերբուրգում, սերիա՝ Ոտքով դեպի պատմություն։ Վավերագրական ֆիլմ։ Հեռուստաինվեստ (Ռուսաստան, 2012)։
Ֆեոդոր Դոստոևսկի, Ռեժիսոր Օլգա Նիֆոնտովայի վավերագրական ֆիլմը։ «Կվարտ» տեսաստուդիա (Ռուսաստան, 2012)։
Անկեղծ՝ Դոստոևսկու անհունության մասին, 4 մասից բաղկացած վավերագրական ֆիլմ Գրիգորի Պոմերանցի և Զինաիդա Միրկինայի մասնակցությամբ։ Ռեժիսոր՝ Իրինա Վասիլևա, ««Ֆիշկա-ֆիլմ» ստուդիա» ՍՊԸ (Ռուսաստան, 2013)։

Դոստոևսկու կերպարն օգտագործվել է նաև «Սոֆյա Կովալևսկայա» (Ալեքսանդր Ֆիլիպենկո), «Չոկան Վալիխանով» (Յուրի Օռլով) կենսագրական ֆիլմերում (1985) և «Պրոնայք երդվյալներ» (Օլեգ Վլասով) սերիալում (2005)։

Կեղծ Խարմսի գրական անեկդոտները

1971 թվականից տարածում գտան Նատալյա Դոբրոխոտովայի և Վլադիմիր Պյատնիցկու «Ուրախ տղաներ» չհրատարակված գրական անեկդոտները, որոնք սխալմամբ վերագրվում էին Դանիիլ Խարմսին։ Գիրքը հրատարակվեց 1998 թվականին^[191]։ Անեկդոտների ի հայտ գալը համընկավ Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ծննդյան 150-ամյակի հետ։ Գրողի անունը շոշափվում է ավելի քան 16 անեկդոտում։

Հուշարձաններ

Ֆ. Մ. Դոստոևսկու հուշարձանը Դրեզդենում, Էլբայի ափին, Կոնգրես-կենտրոնի շենքի մոտ (2006, քանդ. Ա. Ի. Ռուկավիշնիկով)

Հուշատախտակներ

Հարթաքանդակ այն բնակարանի պատշգամբում, որտեղ Դոստոևսկին «գրել է» «Խաղամոլը» վեպը. Բադեն-Բադեն
Հուշատախտակ (Վիլնյուս, Դիջեյի փողոց, 20)
Ժնև, հուշատախտակ այն շենքի պատին, որտեղ ապրել է Դոստոևսկին 1868 թվականին

Հուշատախտակ կա նաև Ֆլորենցիայում (Իտալիա), այն տան պատին, որտեղ նա 1868 թվականին ավարտել է «Ապուշը» վեպը։

«Դոստոևսկու գոտի», այսպես է ոչ պաշտոնապես կոչվում Սանկտ Պետերբուրգում Սենայի հրապարակին հարող շրջանը, որը սերտորեն կապված է Ֆ. Մ. Դոստոևսկու ստեղծագործության հետ։ Այստեղ նա ապրել է. Կազնաչեյսկայա փողոց, № 1 և № 7 (տեղադրված է հուշատախտակ), № 9: Այստեղ՝ փողոցներում, նրբանցքներում, պողոտաներում, հենց հրապարակում, Եկատերինյան ջրանցքի մոտ ծավալվում են գրողի մի շարք ստեղծագործությունների գործողությունները («Ապուշը», «Ոճիր և պատիժ» և այլն)։ Այս փողոցների տներում Դոստոևսկին բնակեցրել է իր գրական հերոսներին՝ Ռոդիոն Ռոմանի Ռասկոլնիկովին, Սոնյա Մարմելադովային, Սվիդրիգայլովին, գեներալ Եպանչինին, Ռոգոժինին և այլոց։ Գրաժդանսկայա (նախկին Մեշչանսկայա) փողոցի № 19/5 տանը (Ստոլյարնու նրբանցքի անկյունում), գավառագետների հետազոտությունների համաձայն, «ապրել է» Ռոդիոն Ռասկոլնիկովը։ Շենքը նշված է Սանկտ Պետերբուրգի շատ ուղեցույցներում՝ որպես «Ռասկոլնիկովի տուն»՝ գրական հերոսին նվիրված հատուկ հուշագրով։ «Դոստոևսկու գոտին» ստեղծվել է 1980-1990 թվականներին՝ հանրության պահանջով, որն ստիպեց քաղաքային իշխանություններին կարգի բերել այստեղ տեղակայված հիշարժան վայրերը, որոնք կապված են գրողի անվահ հետ^[192]։

Ֆիլատելիայում

ԽՍՀՄ փոստային դրոշմանիշներ
1956 թվական
1971 թվական

Դոստոևսկին պատկերված է նաև Բուլղարիայի 1956 և 1978 թվականների դրոշմանիշերի վրա^[193]։

Այլ

Դոստոևսկու օրերը Մալայզիայի համալսարանում (Կուալա Լումպուր)

Մեծ Նովգորոդում գրողի անունն է կրում Ֆեոդոր Դոստոևսկու անվան ակադեմիական թատրոնը։
Զմեինոգորսկում (Ալթայի երկրամաս) կա Ֆ. Մ. Դոստոևսկու անունը կրող փողոց։
Նովոկուզնեցկում (նախկին Կուզնեցկ) կա Ֆ. Մ. Դոստոևսկու անունը կրող փողոց և հուշաթանգարան։
Օմսկում Դոստոևսկու պատվին անվանակոչվել են փողոց, գրադարան, Օմսկի գրականության պետական թանգարանը, Օմսկի պետական համալսարանը, տեղադրված է երկու հուշարձան, որոնցից մեկի բացումը տեղի է ունեցել 2001 թվականի նոյեմբերի 12-ին՝ գրողի ծննդյան 180-ամյակի առթիվ, և այլն։
Նովգորոդի մարզի Ստարոյե Ռուսում գրողի անվամբ է կոչվում Պորուսյա գետի առափնյա փողոցը (набережная Достоевского)։
Տոմսկում Դոստոևսկու պատվի փողոց է անվանակոչվել։
Աերոֆլոտ ավիաընկերության Boeing 767 VP-BAX ինքնաթիռն անվանակոչվել է Ֆեոդոր Դոստոևսկու պատվին։
1979 թվականին Ֆ. Մ. Դոստոևսկու անունով կոչեցին Մերկուրի մոլորակի խառնարաններից մեկը։
Ղրիմի աստղաֆիզիկայի աստղադիտարանի աշխատակից Լ. Գ. Կարաչկինան 1981 թվականի սեպտեմբերի 27-ին հայտնաբերված 3453 Dostoevsky փոքր մոլորակը կոչեց Ֆ. Մ. Դոստոևսկու անունով։
Սանկտ Պետերբուրգում Ֆեոդոր Դոստոևսկու անունով փողոց կա։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 30-ին բացվեց մետրոյի՝ Դոստոևսկու անունը կրող կայարանը, որը գրողի անվամբ կոչվեց նրա տուն-թանգարանին մոտ գտնվելու պատճառով։
1994 թվականին լույս տեսավ գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ջոն Մաքսվել Կուտզեի The Master of Petersburg անգլերեն վեպը, որը «Աշունը Պետերբուրգում» ռուսերեն տարբերակով լույս տեսավ 1999 թվականին։
2006 թվականի մայիսին լույս տեսավ գրող Բորիս Ակունինի «Ֆ. Մ.» վեպը, որում Էռաստ Ֆանդորինի թոռը փորձում է գտնել Դոստոևսկու «Ոճիր և պատիժ» վեպի անհայտ ձեռագիր տարբերակը։
2006 թվականի հոկտեմբերի 10-ին ՌՖ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը և ԳՖՀ կանցլեր Անգելա Մերկելը Դրեզդենում բացեցին Ռուսաստանի ժողովրդական նկարիչ Ալեքսանդր Ռուկավիշնիկովի հեղինակած՝ Ֆեոդոր Միխայիլի Դոստոևսկու հուշարձանը։
Մոսկվայում գրողի անունն են կրում փողոց և նրբանցք։ 2010 թվականի հունիսի 19-ին բացվեց Մոսկվայի մետրոյի 181-րդ՝ «Դոստոևսկայա» կայարանը, որը ելք ունի դեպի Սուվորովի հրապարակ, Սելեզնյովսկայա և Դուրովի փողոցներ։ Կայարանի ձևավորումը. պատերին պատկերված են Դոստոևսկու չորս վեպերը («Ոճիր և պատիժ», «Ապուշը», «Դևեր», «Կարամազով եղբայրներ») ներկայացնող պատկերներ։
2010 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Ֆ. Մ. Դոստոևսկուն նվիրված հուշարձան բացվեց Տոբոլսկում^[194]։
2011 թվականի հոկտեմբերին Մալայայի համալսարանում (Կուալա Լումպուր) անցկացվեցին Ֆ. Մ. Դոստոևսկու օրեր՝ նվիրված գրողի ծննդյան 190-ամյակին։

Ստեղծագործությունները

Վեպեր

1845 - Խեղճ մարդիկ
1861 - Նվաստացվածներն ու անարգվածները
1866 - Ոճիր և պատիժ, թարգմանվել է հայերեն^[195]
1866 - Խաղամոլը, թարգմանվել է հայերեն^[196]
1868 - Ապուշը, թարգմանվել է հայերեն^[197]
1871 - Դևեր, թարգմանվել է հայերեն^[198]
1875 - Դեռահասը, թարգմանվել է հայերեն^[199]
1879 - Կարամազով եղբայրներ, թարգմանվել է հայերեն^[200]

Վիպակներ և պատմվածքներ

1846 - Երկվորյակը (Двойник), թարգմանվել է հայերեն
1846 - Ինչքան վտանգավոր է տրվել փառասիրական երազներին (Как опасно предаваться честолюбивым снам)
1846 - Պարոն Պրոխարչինը (Господин Прохарчин)
1847 - Տանտիրուհին
1848 - Պոլզունկովը (Ползунков)
1848 - Թույլ սիրտը (Слабое сердце)
1848 - Նետոչկա Նեզվանովա
1848 - Սպիտակ գիշերներ
1849 - Փոքրիկ հերոսը (Маленький герой)
1859 - Քեռու երազը (Дядюшкин сон)
1859 - Ստեպանչիկովո գյուղն ու դրա բնակիչները
1860 - Ուրիշի կինը ու ամուսինը մահճակալի տակ (Чужая жена и муж под кроватью)
1860 - Գրառումներ մեռյալ տնից, թարգմանվել է հայերեն
1862 - Ձմեռային ակնարկներ ամառային տպավորությունների մասին (Зимние заметки о летних впечатлениях)
1864 - Նոթեր ընդհատակից (Записки из подполья), թարգմանվել է հայերեն
1864 - Տհաճ անեկդոտ (Скверный анекдот)
1865 - Կոկորդիլոս (Крокодил)
1869 - Հավերժ ամուսին (Вечный муж)
1876 - Հեզաբարո կինը (Кроткая)
1877 - Ծիծաղելի մարդու երազը (Сон смешного человека)
1848 - Ազնիվ գողը (Честный вор)
1848 - Տոնածառն ու հարսանիքը

Նշումներ

↑ Վ. Նաբոկովը Դոստոևսկու մասին իր դասախոսությունը չի համարել ակադեմիական հոդված։ «Իմ մեջ շատ քիչ է ակադեմիական պրոֆեսորի համար, որպեսզի ուսուցանեմ այն, ինչ ինձ դուր չի գալիս։ Չեմ թաքցնի, ես բուռն կերպով ցանկանում եմ փառազրկել Դոստոևսկուն»։ См. Վլադիմիր Նաբոկով Ֆեոդոր Դոստոևսկի // Լեկցիաներ ռուս գրականությունից = Lectures on russian literature / Թարգմանություն անգլերենի Կուրտ Ա. — Մոսկվա: Նեզավիսիմայա գազետա, 1999. — С. 171. — 440 с. — ISBN 5-86712-025-2
↑ Հայտնի չէ, արդյոք գիտեր Բրոդսկին, որ մեջբերման հեղինակը «Դոստոևսկին, Աստված հոգին լուսավորի» եղել է Խարմսը

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Белкин А. А. Достоевский Ф. // Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 2.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Кирпичников А. Достоевский, Федор Михайлович (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. XI. — С. 72—81.
↑ ^3,0 ^3,1 T. Se. Dostoievsky, Feodor Mikhailovich // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 8. — P. 438—439.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Fjodor Dostojewski (նիդերլ.)
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Бороздин А. К. Достоевский, Федор Михайлович (ռուս.) // Русский биографический словарь — СПб.: 1905. — Т. 6. — С. 608—670.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0304347981900478
↑ ^8,0 ^8,1 (unspecified title) — ISBN 0-691-01355-1
↑ Достоевская, Анна Григорьевна (ռուս.) // Доде — Евразия — 1931. — Т. 23. — С. 331—332.
↑ Encyclopædia Britannica, Inc.(չաշխատող հղում) Fyodor Dostoyevsky
↑ The 100 greatest novels of all time: The list 29. The Brothers Karamazov Fyodor Dostoevsky
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 Сараскина, 2011
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ЭСБЕ, Достоевский Федор Михайлович Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «autogenerated1» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
↑ Большая советская энциклопедия, том 23, 1931. Луначарский А. В. Достоевский Федор Михайлович. Часть 2. Миросозерцание и творчество Достоевского
↑ История Зарайского района // Официальный сайт Зарайского муниципального района
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 «11 ноября». День в истории. РИА Новости. 2008 թ․ նոյեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений. В 30 тт. — Л.: Наука, 1976. — Т. 14. — С. 264.
↑ ^18,0 ^18,1 ^18,2 Гроссман Л. П., 1962
↑ Достоевский А. М., 1930, էջ 108–109
↑ Достоевская Л. Ф., 1922, էջ 16
↑ ^21,0 ^21,1 ^21,2 Наседкин, 2003
↑ ^22,0 ^22,1 Larousse. Fedor Mikhaïlovitch Dostoïevski La mort du père
↑ Достоевская Л. Ф., 1922, էջ 17
↑ Григорович Д. В. Литературные воспоминания. М.: Художественная литература, 1987. Глава VII
↑ З. Фрейд Достоевский и отцеубийство // Классический психоанализ и художественная литература / сост. В. М. Лейбин. — СПб.: Питер, 2002. — С. 70-88.
↑ Frank, Joseph Dostoevsky: A Writer in His Time. — Princeton University Press, 2009. — С. 45. — 984 с. — ISBN 9781400833412
↑ Федоров, Г. А. К биографии Ф. М. Достоевского: Домыслы и логика фактов. Литературная газета. 1975. 18 июня. № 25
↑ Фёдоров, Г. А. «Помещик. Отца убили ...», или История одной судьбы / Г. А. Фёдоров; вступ. ст. С. Г. Бочарова // Новый мир. – 1988. – No 10. – С. 219 – 238
↑ Семёнов-Тян-Шанский П. П., Мемуары. Пг., 1917. T. 1. Детство и юность (1827-1855). С. 194-215
↑ Гроссман Л. Бальзак в переводе Достоевского - М.: Евгения Гранде; Оноре де Бальзак, 2012. - 272 с. - ISBN 978-5-389-03515-7 (статья в приложении, С. 227)
↑ Панаев И. И. Воспоминания о Белинском: (Отрывки) // И. И. Панаев. Из «литературных воспоминаний» / Ответственный редактор Н. К. Пиксанов. — Серия литературных мемуаров. — Л.: Художественная литература, Ленинградское отделение, 1969. — 282 с.
↑ Майков В. Н. Статья «Нечто о русской литературе в 1846 г.» Отечественные записки. 1847. № 1. Отд. V. С. 3–4)
↑ Журнал «Наше наследие» № 75-76, 2005 Владимир Енишерлов. «Жизнь без начала и конца»: За строками «Возмездия» (О семьях Бекетовых, Кублицких-Пиоттух и Блоков)
↑ Золотусский И. Струна в тумане // Литература : журнал. — Издательский дом «Первое сентября», 2001. — В. 45.
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Спешнев, Николай Александрович
↑ Токаржевский С. Семь лет каторги / Отрывки и излож. В. Храневича // Русская старина. — 1910. — Т. 141. — № 2. — С. 367-376. Архивировано из первоисточника 27 Դեկտեմբերի 2013.;
Токаржевский С. Ф. М. Достоевский по воспоминаниям ссыльного поляка // Там же. — № 3. — С. 605-621. Архивировано из первоисточника 27 Դեկտեմբերի 2013.
↑ Записки из мёртвого дома (Достоевский), Часть 2, Глава 10, Достоевский Ф. М., «Записки из мёртвого дома» Часть 2, гл. 10
↑ «Литературно-мемориальный дом-музей Ф. М. Достоевского». SemeyNet - Семипалатинск. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ ^39,0 ^39,1 Павел Косенко Иртыш и Нева. — Алма-Ата: Жазушы, 1971. — С. 31-44, 82.
↑ Достоевский Ф. М. На европейские события в 1854 году // Полное собрание сочинений. — Т. 2.
↑ «Ф. М. Достоевский и М. Д. Исаева». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
↑ Чулков Г. И. Достоевский и судьба России. Արխիվացված 2014-07-14 Wayback Machine Статья была опубликована под псевдонимом «Борис Кремнев» в литературном альманахе «Огни». М, 1918. С. 133–148
↑ («В центре Вильнюса открыли памятную доску Фёдору Достоевскому». Газета.Ru. 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.)
↑ ^44,0 ^44,1 ^44,2 Достоевская Ан. Гр., 1987
↑ Дневник писателя. 1880 год (Достоевский), ГЛАВА ВТОРАЯ, Достоевский Ф. М., Пушкин (Очерк)
↑ «История». Официальный сайт Зарайского муниципального района. 2007 թ․ մարտի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Карепина Варвара Михайловна
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Иванова Вера Михайловна
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Николай Михайлович
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Голеновская Александра Михайловна
↑ Миллер О. Ф. Материалы для жизнеописания Ф.М. Достоевского // Биография, письма и заметки из записной книжки Ф.М. Достоевского (там же: Страхов Н. Н. Воспоминания о Ф. М. Достоевском (Биография) // Достоевский Ф. М. Полн. собр. соч. Т. 1. СПб., 1883. Типография A.C. Суворина, 1883. С. 3–176
↑ Достоевский А. М., 1930, էջ 93–94
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Андрей Михайлович
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевская (урожд. Сниткина) Анна Григорьевна
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Исаев Павел Александрович
↑ Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Федор Федорович
↑ «Потомки Федора Михайловича Достоевского». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
↑ Ноговицын О. М. Поэтика русской прозы: Метафизическое исследование. — СПб.: Высш. религиоз.- философ. шк., 1994. — 161 с. — 500 экз. — ISBN 5-900291-11-1
↑ Бражников И. (2004 թ․ հունվարի 14). «Достоевский Фёдор Михайлович (1821-1881)». Правая.ru: Вестник чёрной модернизации. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ ^60,0 ^60,1 Маслин Μ. Α. Достоевский Федор Михайлович // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
↑ Пруцков Н. И. Достоевский и христианский социализм // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — научное издание. — Л. : Наука, 1974. — Т. 1. — С. 58—82. — 352 с.
↑ Поляков Л. В. Пять парадоксов российского консерватизма // Отечественные записки : журнал. — 2004. — № 2 (17). — ISSN 1683-5581.
↑ Репников А. В. (2007 թ․ օգոստոսի 6). «Где истоки русского консерватизма?». Перспективы. Фонд исторической перспективы. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 8-ին.(չաշխատող հղում)
↑ Лазари, 2004
↑ Dowler, 1982
↑ Михайловский Н. К. Жестокий талант // Полное собрание сочинений Ф. М. Достоевского. — СПб., 1882. — Т. II, III.
↑ ^67,0 ^67,1 ^67,2 Рубинштейн, Наталья; Барнс, Лиз; Гениева Е. Ю. (2008 թ․ նոյեմբերի 12). «Роуэн Уильямс: Я подумывал перейти в православие». Русская служба Би-би-си. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ Мережковский, 1901—1902
↑ Бердяев, 1923, Глава IX. Достоевский и мы
↑ Вересаев В. В. Живая жизнь. О Достоевском и Льве Толстом. — 1910.
↑ Андрей Белый Трагедия творчества. Достоевский и Толстой. — М.: Мусагет, 1911.
↑ ^72,0 ^72,1 Туниманов В. А. Бунин и Достоевский (По поводу рассказа И. А. Бунина «Петлистые уши») // «Русская литература» : журнал. — 1992. — № 3. — С. 55—73.
↑ Станюта А. А. Достоевский в восприятии Бунина // «Русская литература» : журнал. — 1992. — № 3. — С. 74—80.
↑ Мирский, 1992, էջ 422
↑ Андре Жид, 2002, Переписка Достоевского, էջ 205
↑ Переверзев, 1982
↑ Фридлендер, 1982, էջ 695
↑ Померанц, 1990, էջ 22
↑ Померанц, 1990, էջ 26
↑ Померанц, 1990, էջ 25
↑ ^81,0 ^81,1 Померанц, 1990, էջ 44
↑ Достоевский Ф. М. Дневник писателя. — 1873.
↑ Достоевский Ф. М. Книга I // Полное собрание сочинений в тридцати томах. / Н. Ф. Буданова, Г. М. Фридлендер, И. Д. Якубович. — Академия наук СССР. — Л.: Наука, 1988. — Т. 30. — С. 263. — 456 с. — 54 500 экз.
↑ Ֆ. Մ. Դոստոևսկի, Երկերի լիակատար ժողովածու երեսուն հատորով, հատոր 30, գիրք 1-ին, էջ 8, Գ., Գիտություն, 1988
↑ Гроссман Л. Исповедь одного еврея. — М.: Деконт+; Подкова, 1999. — 192 с. — ISBN 5-89535-013-5 (հոդված «Достоевский и иудаизм» - в приложении, С. 175)
↑ Туровская М. Еврей и Достоевский // Зарубежные записки. — 2006. — № 7.
↑ «Наседкин Н. Минус Достоевского (Ф. М. Достоевский и «еврейский вопрос»)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 24-ին.
↑ ^88,0 ^88,1 Фридлендер Г. М. Достоевский в эпоху нового мышления // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — научное издание. — Л. : Наука, 1991. — Т. 9. — С. 5. — 304 с.
↑ ««Материалы и исследования»». Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
↑ «Общие сведения». Фонд Достоевского. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
↑ Захаров, В. Н. Чего мы не знаем о Достоевском? // II Международный симпозиум «Русская словесность в мировом культурном контексте»: избранные доклады и тезисы / Под общ. ред. И. Л. Волгина. — М. : Фонд Достоевского, 2008. — С. 275. — 614 с. — ISBN 5-902832-03-9.
↑ ЕГЭ-2017: к чему готовиться? Новая модель ЕГЭ по литературе вынесена на широкое обсуждение
↑ Генова, Анна. (2016 թ․ փետրվարի 2). ««Пеступлению и наказанию» 150 лет». Русский век. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 30-ին.
↑ Фрейд, Зигмунд, 1995, Примечания, էջ 362
↑ ^95,0 ^95,1 Фрейд, Зигмунд, 1995, Достоевский и отцеубийство, էջ 285
↑ ^96,0 ^96,1 Фрейд, Зигмунд, 1995, Предисловие, էջ 8
↑ Фрейд, Зигмунд, 1995, Достоевский и отцеубийство, էջ 285—286
↑ Ермаков И. Д. Ф. М. Достоевский (Он и его произведения) // Психоанализ литературы. Пушкин, Гоголь, Достоевский / Вступ. ст. А. М. Эткинда и М. И. Давыдовой. — М.: Новое литературное обозрение, 1999. — С. 347—441. — 512 с. — ISBN 5-86793-055-6
↑ Есаулов И. А. Фрейдистские комплексы советско-постсоветского литературоведения в изучении евангельского текста русской словесности // Евангельский текст в русской литературе XVIII—XX вв. Цитата, реминисценция, мотив, сюжет, жанр : Сборник научных трудов. —Петрозаводск, 2012. — В. 7. — С. 360—371. — ISSN 1026-9479. — doi:10.15393/j9.art.2012.366
↑ Белинский В. Г. Петербургский Сборник, изданный Н. Некрасовым. — В: V. Критика // Отечественные записки : учено-литературный журнал / Издатель А. А. Краевский. — 1846. — Т. XLV, № 3.
↑ Страхов Н. Н. Наша изящная словесность// «Отечественные Записки», Т. 170, 1866.
↑ Краткая литературная энциклопедия
↑ Мирский, 1992, էջ 420
↑ Мирский, 1992, էջ 424
↑ Фридлендер, 1956, էջ 117
↑ ^106,0 ^106,1 ^106,2 Орнатская, Туниманов, 1992
↑ Кирпичников А. И. (1890–1907). «Достоевский, Федор Михайлович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ПСС в 30 т., 1972—1990, том 7, էջ 359—363
↑ Фридлендер, 1956
↑ Люксембург, Роза В. Короленко. (По поводу «Истории моего современника») // Красная новь : журнал. — 1921. — № 2. — С. 186.
↑ ^111,0 ^111,1 Михайловский Н. К. Аверин Б. «Социологическая критика Н. К. Михайловского» // Литературная критика: статьи о русской литературе XIX — начала XX века. — Л.: Художественная литература, 1989. — С. 22—23. — 608 с. — (Русская литературная критика).
↑ ^112,0 ^112,1 Михайловский Н. К. Бялый Г. А. «Н. К. Михайловский — литературный критик» // Литературно-критические статьи. — М.: Гослитиздат, 1957. — С. 28—29. — 664 с. — (Русская критика).
↑ Горький M. О «карамазовщине» // Русское слово : газета. — 1913.
↑ Горький M. Еще o «карамазовщине» // Русское слово : газета. — 1913.
↑ Переверзев, 1982, էջ 346
↑ Переверзев, 1982, էջ 347
↑ Переверзев, 1982, էջ 348
↑ Կաղապար:Из КЛЭ
↑ Фридлендер, 1956, էջ 115
↑ Коган Г. Ф. Лекция Е. В. Тарле «Шекспир и Достоевский» // Известия Академии наук СССР. — М.: Наука, 1979. — Т. 38. — С. 477—484.
↑ Булгаков С. Н. «Русская трагедия». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.
↑ Иванов Вяч. «Основной миф в романе «Бесы»». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.
↑ Воловинская М. В. «Роман-трагедия». Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
↑ Бердяев, 1923
↑ Шестов, 1903
↑ «Федор Михайлович Достоевский». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.
↑ «Знаменитые люди, страдавшие эпилепсией». German Epilepsymuseum Kork — Museum for epilepsy and the history of epilepsy. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
↑ Шаулов С. С. Религиозность Достоевского как методологическая проблема советского литературоведения. — В: Евангельский текст в русской литературе XVIII-XX веков: цитата, реминисценция, мотив, сюжет, жанр: сб. науч. тр., вып. 7 // Проблемы исторической поэтики : ежеквартальный рецензируемый журнал / Отв. ред. В. Н. Захаров. — 2012. — Вып. 10, № 3. — С. 216—223.
↑ Пономарёв, 2007, էջ 616
↑ Луначарский, А. В. Достоевский, как художник и мыслитель // Красная новь : журнал. — 1921. — № 4. — С. 204—211.
↑ Белоус В. Г. Кн. 2.: Хроника. Портреты. // Вольфила [Петроградская Вольная Философская Ассоциация], 1919—1924. — М.: Модест Колеров : Три квадрата, 2005. — С. 416—417. — 800 с. — ISBN 5-94607-023-1
↑ ^132,0 ^132,1 Переверзев, 1930
↑ Хлебников Л. М. «Вступительное слово на вечере, посвященном Ф. М. Достоевскому». Наследие Луначарского. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
↑ Пономарёв, 2007, էջ 612
↑ «Письмо IV Всесоюзному съезду Союза советских писателей». Александр Исаевич Солженицын. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
↑ Погорелова, К. Достоевский в советской школе // II Международный симпозиум «Русская словесность в мировом культурном контексте»: избранные доклады и тезисы / Под общ. ред. И. Л. Волгина. — М.: Фонд Достоевского, 2008. — С. 535—537. — 614 с. — ISBN 5-902832-03-9
↑ Пономарёв, 2007, էջ 616—617
↑ Пономарёв, 2007, էջ 620
↑ ПСС в 30 т., 1972—1990
↑ Walter Arnold Kaufmann. Existentialism from Dostoevsky to Sartre. New York, Meridian Books, 1956. p. 12 ISBN 0452009308 9780452009301
↑ Տես Ребель Г. Проблемы изучения Достоевского // Вопросы литературы. — 2010. — № 3.
↑ Кузнецов Б. Г. Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие.
↑ Кузнецов Б. Г. Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие.
↑ Зигмунд Фрейд Достоевский и отцеубийство. — 1928.
↑ Наседкин, 2003, Основные даты жизни и творчества Ф. М. Достоевского. 1879, 3 июля
↑ Дудкин В. В., Азадовский К. М. «Достоевский в Германии (1846-1921)». Федор Достоевский. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.(չաշխատող հղում)
↑ Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 5. Комментарии, էջ 555
↑ Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 6. Комментарии, էջ 641
↑ Сухачев, 1990, Комментарии, էջ 793
↑ Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 8. Комментарии, էջ 777—780
↑ Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 9. Комментарии, էջ 627
↑ Hoffmann N. {{{заглавие}}} = Theodor M. Dostojewsky: Eine Biographische Studie. — Berlin: Ernst Hofmann & Co., 1899. — ISBN 1-4373-3090-8
↑ Garth M. Terry Dostoyevsky studies in Great Britain: a bibliographical survey // {{{заглавие}}} = New Essays on Dostoyevsky. — Cambridge University Press, 1983. — P. 215. — 252 p. — ISBN 0521248906
↑ Эдельштейн, Михаил. Аминадав Дикман: с русской литературой у нас роман постоянный // Лехаим : журнал. — 2008. — № 11 (199).
↑ Kaufmann, Walter Arnold Existentialism from Dostoevsky to Sartre. — New York: Meridian Books, 1956. — P. 12. — 384 p. — ISBN 0452009308
↑ Ребель Г. Проблемы изучения Достоевского // Вопросы литературы. — 2010. — № 3.
↑ «История». Международное Общество Достоевского. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
↑ Эгеберг Э. Об изучении творчества Достоевского в Норвегии и Дании // Достоевский. Материалы и исследования : научное издание / Отв. ред.: К. А. Баршт, Н. Ф. Буданова. — СПб.: Нестор-История, 2013. — Т. 20. — С. 244. — ISBN 978-5-4469-0280-4.
↑ Фридлендер, 1982, էջ 760
↑ Гессе, Герман. «О Достоевском». Герман Гессе / Hermann Hesse. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 5-ին.
↑ Жид, Андре Достоевский. Эссе = Dostoïevsky / Пер. с фр. А. В. Федорова. — Томск: Водолей, 1994. — 287 с. — ISBN 5-7137-0021-6
↑ Stein, Jean (1956). «William Faulkner, The Art of Fiction No. 12» (անգլերեն). The Paris Review. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.
↑ Plimpton, George (1958). «Ernest Hemingway, The Art of Fiction No. 21» (անգլերեն). The Paris Review. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.
↑ Тырков В. П. «Камю Альбер». «Современная французская литература». Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
↑ Луков Вал. А., Луков Вл. А. «Миф о Сизифе: книга эссе А. Камю и Ф. М. Достоевский». «Современная французская литература». Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
↑ Пастернак Е. Б. Достоевский и Пастернак // Достоевский. Материалы и исследования : сборник / Отв. ред. тома Г. М. Фридлендер. — Л.: «Наука», 1991. — Т. 9. — С. 231—242.
↑ Фокин, 2013, Сцена пятая. Глава вторая, էջ 235, 239—247
↑ «Беседа со студентами-славистами в Цюрихском университете (20 февраля 1975)». Александр Исаевич Солженицын. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
↑ Копелев Л. З. Достоевский в жизни и творчестве Генриха Бёлля. Тезисы сообщения. Публикация В. Н. Абросимовой // Достоевский. Материалы и исследования / Отв. ред. И. Ф. Буданова, И. Д. Якубович. — научное издание. — СПб. : Наука, 2005. — Т. 17. — С. 320—325. — 414 с. — ISBN 5-02-027153-5.
↑ Клейман Р. Я. Достоевский в творческой интерпретации Иосифа Бродского: эхо преемственности // Достоевский и XX век : научное издание / Под ред. Т. А. Касаткиной. — М.: ИМЛИ РАН, 2007. — Т. 1. — С. 495—513. — ISBN 978-5-9208-0284-2.
↑ Сухачев, 1990, Комментарии, էջ 795
↑ Джон Максвелл Кутзее Осень в Петербурге = The Master of Petersburg (1994). — Амфора, 2004. — 332 с. — ISBN 5942786216
↑ Frank, Joseph Through the Russian Prism: Essays on Literature and Culture. — Princeton: Princeton University Press, 1990. — P. 174. — 237 p. — ISBN 0691014566
↑ McCrum, Robert. (2003 թ․ հոկտեմբերի 12). «The 100 greatest novels of all time: The list» (անգլերեն). Guardian News and Media Limited. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
↑ Lauer, Reinhard Geschichte der russischen Literatur: von 1700 bis zur Gegenwart. — München: Beck, 2000. — S. 364. — 1072 S. — ISBN 3406502679
↑ Бенедикт XVI (2007 թ․ նոյեմբերի 30). «Энциклика [[Spe Salvi]] Верховного Понтифика Бенедикта XVI». Papst Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 16-ին. {{cite web}}: URL–wikilink conflict (օգնություն)
↑ Бунтман, Сергей. (2008 թ․ հոկտեմբերի 25). «Японский бестселлер. Новый перевод «Братьев Карамазовых»». Радиостанция «Эхо Москвы». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
↑ Киносита, Тоёфуса. «Одна из современных фальшей» — общее явление в журналистике Японии и России // Достоевский и журнализм / под ред. В. Н. Захарова, К. А. Степаняна, Б. Н. Тихомирова. — СПб. : Дмитрий Буланин, 2013. — Вып. 4. — С. 349—360. — 379 с. — (Dostoevsky Monographs). — ISBN 978-5-86007-755-3.
↑ Кузнецов Б. Г. Эйнштейн и Достоевский // Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие. — 5-е изд., перераб. и доп.. — М.: Наука, 1980. — 680 с.
↑ Андре Жид, 2002, Братья Карамазовы, էջ 237
↑ Андре Жид, 2002, Речь, произнесенная в зале Vieux Colombier, էջ 241
↑ Андре Жид, 2002, Лекции в зале Vieux Colombier, էջ 294
↑ Пруст, Марсель Достоевский // Против Сент-Бёва: Статьи и эссе = Contre Sainte-Beuve / Пер. с фр., коммент. Т. В. Чугунова, вст. ст. А. Д. Михайлов, коммент. О. В. Смолицкая. — М.: ЧеРо, 1990. — С. 179. — 224 с. — ISBN 5-88711-065-1
↑ Пруст, Марсель Пленница = La prisonnière / Пер. с фр. Н. Любимова. Вступ. статья и коммент. А. Михайлова. — М.: Художественная литература, 1990. — С. 361—364. — 430 с. — ISBN 5-280-01228-9
↑ Трыков В. П. Марсель Пруст: отношение к России // «Знание. Понимание. Умение» : Информационный гуманитарный портал. — 2008. — № 5. — ISSN 2218-9238.
↑ Фокин, 2013, Сцена вторая. Глава третья, էջ 139—150
↑ Фокин, 2013
↑ Гозенпуд А. А. Достоевский и музыка. — Л.: Музыка, 1971. — С. 150–169. — 175 с.
↑ Долинин, Александр Алексеевич․ Набоков, Достоевский и достоевщина // Старое литературное обозрение : журнал. — 2001. — № № 1 (277).
↑ Белов С. В. Достоевский и театр, 1846–1977: библиогр. указ.. — Л., 1980. — 179 с.
↑ Доброхотова-Майкова Наталья, Пятницкий Владимир. Веселые ребята. /Рис. В. Пятницкого. – М.: Арда, 1998. – 110 с.: ил. (о) ISBN 5-89749-001-5
↑ Мемориальные доски Санкт-Петербурга. Справочник. СПб., «Арт-бюро», 1999, с.604; Анциферов Н. П. Петербург Достоевского. Пг., 1923, с.30; Белов С. Там, где «жил» Раскольников. - В мире книг, 1985, № 6, июнь; Лебедев, Сергей Борисович. На фронте Достоевского без перемен. - Смена, 1995, № 216, 19 сентября, фото.
↑ Dmitry Karasyuk (2003-2015). «Dostoyevsky (Достоевский) Fyodor Mikhailovich (1821-1881)» (անգլերեն). Philatelia.Net Dmitry Karasyuk. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 12-ին.
↑ «В Тобольске открыли памятник Достоевскому». ГТРК «Регион-Тюмень». 2010 թ․ հոկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ Ոճիր և պատիժ = Преступление и наказание: Վեպ / Ֆ. Դոստոևսկի ; Թարգմ.՝ Հ. Մազմանյան; Խմբ.՝ Գ. Խաչատրյան; Վերջաբ.՝ Լ. Մկրտչյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1980. - 704 էջ
↑ թարգմանիչ՝ Պողոս Մակինցյան։ Ընդգրկված է․ «Ֆ․ Մ․ Դոստոյեվսկի, Յերկերի ժողովածու, Առաջին հատոր» (Ընդգրկված են «Խեղճ մարդիկ», «Սպիտակ գիշերներ», «Գեշ անեկդոտ», «Խաղամոլը» գործերը)։ Պետական հրատարակչություն, Յերեվան, 1934։ Պատ․ խմբագիր՝ Յե․ Չարենց, Թարգմանիչներ՝ Շիրվանզադե, Նար-Դոս, Պ․ Մակինցյան, Առաջաբանը՝ Սուրխաթի, Շապիկը՝ Ս․ Ալաջալյանի
↑ Ապուշը։ [Վեպ] / Ֆ.Մ. Դոստոևսկի; Թարգմ.՝ Ա.Ղ. Վարդապետյան; Խմբ.՝ Դ.Գ. Եսայան. - Երևան։ Հայաստան, 1965. - 850 էջ
↑ Դևեր = Бесы: Վեպ / Ֆ․ Դոստոևսկի, Թարգմ․՝ Ա․ Հովհաննիսյան, ― Եր․, ՌՀՀ հրատ․, 2005 թ․, 966 էջ։
↑ Դեռահասը = Подросток: Վեպ/ Ֆ․ Դոստոևսկի, Թարգմ․՝ Լ․ Տեր-Մինասյան, Ալ․ Մեխակյան, ― Եր․, ՌՀՀ հրատ․, 2003 թ․, 634 էջ։
↑ Կարամազով եղբայրներ։ Վեպ / Ֆ. Դոստոևսկի; Թարգմ.՝ Կ. Սուրենյան; Խմբ.՝ Է. Մասումյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1983. - 2 գ. ; 21 սմ. - (Ռուս դասականների գրադարան) - Գիրք 1 (1983, 464 էջ) - Գիրք 2 (1984, 636 էջ)

Գրականություն

Հրապարակումներ՝

Достоевский Полное собрание сочинений и писем. — СПб.: Наука, 2013-.
Достоевский Полное собрание сочинений. — Л.: Наука, 1972-1990.
Достоевский Собрание сочинений. — Л.: Наука, 1988-1996.
Достоевский Полное собрание сочинений в прижизненных публикациях (1844-1881) / Кафедра рус. лит-ры и журналистики ПетрГУ. — Электрон. науч. издание.
Достоевский Полное собрание сочинений. — Петрозаводск: Петрозаводский государственный университет, 1995-2011.

Թարգմանություններ՝

Оноре де Бальзак Бальзак в переводе Достоевского // Евгения Гранде = Eugénie Grandet / Пер. с фр. Достоевский Ф. М. — М., 2012. — С. 227. — 272 с. — ISBN 978-5-389-03515-7

Կենսագրություն՝

Соловьёв Е. А. Достоевский. Его жизнь и литературная деятельность. — СПб.: Типография Высочайше утвержд. товарищества «Общественная польза», 1891. — 96 с. — (Жизнь замечательных людей; Биографическая библиотека Ф. Павленкова).
Переверзев, Валерьян Фёдорович, Риза-Задэ Ф. Достоевский Федор Михайлович // Литературная энциклопедия. — М.: Изд-во Ком. Акад., 1930. — Т. 3.
Фридлендер, Георгий Михайлович Достоевский // История русской литературы. — АН СССР. Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — М.; Л.: АН СССР, 1956. — Т. 9. — С. 7-118.
Гроссман Л. П. Достоевский. — М.: Молодая гвардия, 1962. — 543 с. — (Жизнь замечательных людей; выпуск 357).
Фридлендер, Георгий Михайлович Ф. М. Достоевский // История русской литературы. — АН СССР. Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. — Т. 3. — С. 695-760.
Орнатская Т. И., Туниманов В. А. Достоевский Фёдор Михайлович // Русские писатели. 1800-1917. Биографический словарь. Г-К / Главный ред. П. А. Николаев. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1992. — Т. 2. — С. 165-177. — 624 с. — 60 000 экз. — ISBN 5-85270-064-9
Труайя А. Фёдор Достоевский. — М.: Эксмо, 2005. — 480 с. — («Русские биографии»). — ISBN 5-699-03260-6
Сараскина Л. И. Достоевский. — М.: Молодая гвардия, 2011. — 825 с. — (Жизнь замечательных людей; выпуск 1320). — ISBN 978-5-235-03458-7
Белов С. В. Федор Михайлович Достоевский. — 2-е. — М.: URSS: Либроком, 2010. — 216 с. — ISBN 978-5-397-01532-5
Хроники рода Достоевских. Родные и близкие: ист.-биогр. проект / Под ред. И. Л. Волгина. — М.: Фонд Достоевского, 2012. — 1232 с. — ISBN 5-902832-02-0

Հիշողություններ՝

Григорович Д. В. Литературные воспоминания / Вступ. ст. Г. П. Елизаветиной. — М.: Художественная литература, 1987. — (Серия литературных мемуаров).
Достоевская А. Г. Воспоминания / Вступ. статья, подгот. текста и примеч. С. В. Белова и В. А. Туниманова. — М.: Правда, 1987. — 544 с.
Достоевская А. Г. Дневник 1867 года / Изд. подг. С. В. Житомирская. — М.: Наука, 1993. — 454 с. — (Литературные памятники).
Достоевский А. М. Воспоминания. — Л., 1930.
Достоевская Л. Ф. Достоевский в изображении его дочери Л. Достоевской / Под редакцией и с предисловием А. Г. Горенфельда. — М., Петроград: Государственное издательство, 1922.
Семёнов-Тян-Шанский П. П. Мемуары. — Пг., 1917. — С. 194-215.

Հետազոտություններ՝

Бахтин М. М. Проблемы творчества Достоевского. — Л.: Прибой, 1929. — 244 с.
Бахтин, М. М. Проблемы поэтики Достоевского. — 2-е. — М.: Художественная литература, 1972.
Бердяев Н. А. Mиpocoзepцaниe Дoстoeвскoгo. — Praha: YMCA-Press, 1923. — 238 с.
Волгин И. Л. Родиться в России. Достоевский и современники: Жизнь в документах. — М.: Книга, 1991. — 608 с. — ISBN 5-212-00250-8
Голосовкер Я. Э. Достоевский и Кант. Размышления читателя над романом «Братья Карамазовы» и трактатом Канта «Критика чистого разума». — М.: АН СССР («Постскриптум»), 1963. — 102 с.
Гроссман Л. П. Приложение. Достоевский и иудаизм // Исповедь одного еврея / Предисловие профессора С. Гуревича. — 2-е. — М.: Деконт+, 1999. — С. 175-190. — 192 с. — 3000 экз. — ISBN 5020333778
Ф. М. Достоевский в русской критике. Сб. ст / сост. А. А. Белкин. — М.: ГИХЛ, 1956. — 471 с.
Ф. М. Достоевский и культура Серебряного века: традиции, трактовки, трансформации: К 190-летию со дня рождения и к 130-летию со дня смерти Ф. М. Достовского / Отв. ред. А. А. Тахо-Годи, Е. А. Тахо-Годи. Cост. Е. А. Тахо-Годи. — М.: Водолей, 2013. — 592 с. — ISBN 978-5-91763-128-8
Жирар Р. Достоевский: от двойственности к единству / Пер. с фр.. — М.: ББИ, 2013. — 162 с. — (Религиозные мыслители). — ISBN 978-5-89647-296-4
Кантор В. К. «Судить Божью тварь». Пророческий пафос Достоевского. Очерки. — М.: РОССПЭН, 2010. — 422 с. — ISBN 978-5-8243-1345-1
Кудрявцев Ю. Г. Три круга Достоевского. — 2-е изд., доп. — М.: МГУ, 1991. — 400 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-211-01121-X
Лазари Анджей де В кругу Федора Достоевского. Почвенничество = W kręgu Fiodora Dostojewskiego. Poczwinnictwo / Пер. с польск. М. В. Лескинен, Н. М. Филатова. Отв. ред. В. А. Хорев. — М.: Наука, 2004. — 207 с. — ISBN 5-02-033377-8
Лаут, Рейнхард Философия Достоевского в систематическом изложении = Die Philosophie Dostojewskis in systematischer Darstellung / Под ред. Гулыга, Арсений Владимирович; Пер. с нем. И. С. Андреевой. — М.: Республика, 1996. — 447 с. — ISBN 5-250-02608-7
Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского: 1821-1881 / Сост. Якубович И. Д., Орнатская Т. И.; Под ред. Будановой Н. Ф., Фридлендера Г. М.. — Ин-т русской литературы (Пушкинский Дом) РАН. — СПб.: Академический проект, 1993. — Т. 1 (1821-1864). — 540 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7331-043-5
Луначарский о Достоевском - Подборка статей А. В. Луначарского
Мережковский Д. С. Л. Толстой и Достоевский. Жизнь и творчество. — СПб., 1901-1902.
Мирский Д. С. История русской литературы с древнейших времен до 1925 года = «Contemporary Russian Literature. 1881-1925» (London 1926) / Пер. с англ. Р. Зерновой. — London: Overseas Publications Interchange Ltd, 1992. — ISBN 1 870128 18 4
Владимир Набоков Федор Достоевский // Лекции по русской литературе = Lectures on russian literature / Пер. с англ. Курт А.. — М.: Независимая Газета, 1999. — С. 170-215. — 440 с. — ISBN 5-86712-025-2
Наседкин Н. Н. Достоевский: Энциклопедия. — М.: Алгоритм, 2003. — 800 с. — (Русские писатели). — ISBN 5-9265-0100-8
Нечаева В. С. В семье и усадьбе Достоевских. — М.: Соцэкгиз, 1939. — 158 с.
Переверзев В. Ф. Творчество Достоевского // Гоголь. Достоевский. Исследования. — М.: Советский писатель, 1982. — С. 188-364. — 512 с.
Померанц Г. С. Направление Достоевского и Толстого // Открытость бездне. Встречи с Достоевским. — М.: Советский писатель, 1990. — 384 с. — ISBN 5-265-01527-2
Сараскина Л. И. «Бесы»: роман-предупреждение. — М.: Советский писатель, 1990. — 480 с. — ISBN 5-265-01528-0
Сараскина Л. И. Фёдор Достоевский. Одоление демонов. — М.: Согласие, 1996. — 464 с. — ISBN 5-86884-048-8
Сараскина Л. И. Испытание будущим. Ф. М. Достоевский как участник современной культуры. — М.: Прогресс-Традиция, 2010. — 600 с. — ISBN 978-5-89826-322-5
Слоним М. Л. Три любви Достоевского. — М.: Эксмо, 2011. — С. 416. — (Жизнеописания знаменитых людей). — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-52376-4
Соколов Л. А. Поиски жизненного смысла в романе «Братья Карамазовы». Публичная лекция, произнесенная в 15 аудитории Императорского Университета св. Владимира и в Киево-Подольской гимназии. — Киев: Тип. АО «Петр Барский в Киеве», 1912. — 62 с.
Уильямс Р. Достоевский: Язык, вера, повествование = Dostoevsky: Language, Faith and Fiction / Пер. с англ. Н. Пальцев. — М: РОССПЭН, 2013. — 295 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-8243-1556-1
З. Фрейд. Достоевский и отцеубийство // Классический психоанализ и художественная литература / сост. В. М. Лейбин. — СПб.: Питер, 2002. — С. 70-88.
Хютт В. П. Гегель и Достоевский: к вопросу о влиянии идей Гегеля на творчество Достоевского // К истории восприятия западной философии в России. Труды по философии / Ученые записки Тартуского государственного университета. Вып. 787. —Тарту, 1987. — Т. 33. — С. 91-193.
Шестов Л. Достоевский и Ницше (философия трагедии). — СПб., 1903.
Штейнберг А. З. Система свободы Ф. М. Достоевского. — 2-е (репринт), ИМКА-Пресс, 1980. — Берлин: Скифы, 1923. — 145 с.
Оскар фон Шульц Светлый, жизнерадостный Достоевский. Курс лекций в Хельсинкском университете (1931, 1932). — Петрозаводск: ПетрГУ, 1999. — 368 с. — 3000 экз. — ISBN 5-8021-0051-6
Dowler W. Dostoevsky, Grigor'ev, and Native Soil Conservatism. — Toronto, 1982.

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆեոդոր Դոստոևսկի» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆեոդոր Դոստոևսկի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 439)։

[102] Վ. Նաբոկովը Դոստոևսկու մասին իր դասախոսությունը չի համարել ակադեմիական հոդված։ «Իմ մեջ շատ քիչ է ակադեմիական պրոֆեսորի համար, որպեսզի ուսուցանեմ այն, ինչ ինձ դուր չի գալիս։ Չեմ թաքցնի, ես բուռն կերպով ցանկանում եմ փառազրկել Դոստոևսկուն»։ См. Վլադիմիր Նաբոկով Ֆեոդոր Դոստոևսկի // Լեկցիաներ ռուս գրականությունից = Lectures on russian literature / Թարգմանություն անգլերենի Կուրտ Ա. — Մոսկվա: Նեզավիսիմայա գազետա, 1999. — С. 171. — 440 с. — ISBN 5-86712-025-2

[172] Հայտնի չէ, արդյոք գիտեր Բրոդսկին, որ մեջբերման հեղինակը «Դոստոևսկին, Աստված հոգին լուսավորի» եղել է Խարմսը

[_8c463575bd7c4914-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Белкин А. А. Достоевский Ф. // Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 2.

[_a4b09c9ccc7fb8d3-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Кирпичников А. Достоевский, Федор Михайлович (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. XI. — С. 72—81.

[_46a8e5123852ef7f-3] 3,0 ^3,1 T. Se. Dostoievsky, Feodor Mikhailovich // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 8. — P. 438—439.

[_e012c1405f5fca3f-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)

[_34021d89e860527d-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Fjodor Dostojewski (նիդերլ.)

[_be4c46ff521a65d7-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Бороздин А. К. Достоевский, Федор Михайлович (ռուս.) // Русский биографический словарь — СПб.: 1905. — Т. 6. — С. 608—670.

[_9b421ea51e152597-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0304347981900478

[_7a93166ae9fb3917-8] 8,0 ^8,1 (unspecified title) — ISBN 0-691-01355-1

[_6d136ed845933953-9] Достоевская, Анна Григорьевна (ռուս.) // Доде — Евразия — 1931. — Т. 23. — С. 331—332.

[10] Encyclopædia Britannica, Inc.(չաշխատող հղում) Fyodor Dostoyevsky

[11] The 100 greatest novels of all time: The list 29. The Brothers Karamazov Fyodor Dostoevsky

[Сараскина—2011——-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 Сараскина, 2011

[autogenerated1-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ЭСБЕ, Достоевский Федор Михайлович Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «autogenerated1» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:

[14] Большая советская энциклопедия, том 23, 1931. Луначарский А. В. Достоевский Федор Михайлович. Часть 2. Миросозерцание и творчество Достоевского

[15] История Зарайского района // Официальный сайт Зарайского муниципального района

[rianb-16] 16,0 ^16,1 ^16,2 «11 ноября». День в истории. РИА Новости. 2008 թ․ նոյեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.

[17] Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений. В 30 тт. — Л.: Наука, 1976. — Т. 14. — С. 264.

[Гроссман_Л._П.—1962——-18] 18,0 ^18,1 ^18,2 Гроссман Л. П., 1962

[Достоевский_А._М.—1930——108–109-19] Достоевский А. М., 1930, էջ 108–109

[Достоевская_Л._Ф.—1922——16-20] Достоевская Л. Ф., 1922, էջ 16

[Наседкин—2003——-21] 21,0 ^21,1 ^21,2 Наседкин, 2003

[autogenerated2-22] 22,0 ^22,1 Larousse. Fedor Mikhaïlovitch Dostoïevski La mort du père

[Достоевская_Л._Ф.—1922——17-23] Достоевская Л. Ф., 1922, էջ 17

[24] Григорович Д. В. Литературные воспоминания. М.: Художественная литература, 1987. Глава VII

[25] З. Фрейд Достоевский и отцеубийство // Классический психоанализ и художественная литература / сост. В. М. Лейбин. — СПб.: Питер, 2002. — С. 70-88.

[26] Frank, Joseph Dostoevsky: A Writer in His Time. — Princeton University Press, 2009. — С. 45. — 984 с. — ISBN 9781400833412

[27] Федоров, Г. А. К биографии Ф. М. Достоевского: Домыслы и логика фактов. Литературная газета. 1975. 18 июня. № 25

[28] Фёдоров, Г. А. «Помещик. Отца убили ...», или История одной судьбы / Г. А. Фёдоров; вступ. ст. С. Г. Бочарова // Новый мир. – 1988. – No 10. – С. 219 – 238

[29] Семёнов-Тян-Шанский П. П., Мемуары. Пг., 1917. T. 1. Детство и юность (1827-1855). С. 194-215

[30] Гроссман Л. Бальзак в переводе Достоевского - М.: Евгения Гранде; Оноре де Бальзак, 2012. - 272 с. - ISBN 978-5-389-03515-7 (статья в приложении, С. 227)

[Memoirs_on_Belinsky_VII-31] Панаев И. И. Воспоминания о Белинском: (Отрывки) // И. И. Панаев. Из «литературных воспоминаний» / Ответственный редактор Н. К. Пиксанов. — Серия литературных мемуаров. — Л.: Художественная литература, Ленинградское отделение, 1969. — 282 с.

[32] Майков В. Н. Статья «Нечто о русской литературе в 1846 г.» Отечественные записки. 1847. № 1. Отд. V. С. 3–4)

[33] Журнал «Наше наследие» № 75-76, 2005 Владимир Енишерлов. «Жизнь без начала и конца»: За строками «Возмездия» (О семьях Бекетовых, Кублицких-Пиоттух и Блоков)

[Струна_в_тумане-34] Золотусский И. Струна в тумане // Литература : журнал. — Издательский дом «Первое сентября», 2001. — В. 45.

[35] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Спешнев, Николай Александрович

[36] Токаржевский С. Семь лет каторги / Отрывки и излож. В. Храневича // Русская старина. — 1910. — Т. 141. — № 2. — С. 367-376. Архивировано из первоисточника 27 Դեկտեմբերի 2013.;
Токаржевский С. Ф. М. Достоевский по воспоминаниям ссыльного поляка // Там же. — № 3. — С. 605-621. Архивировано из первоисточника 27 Դեկտեմբերի 2013.

[37] Записки из мёртвого дома (Достоевский), Часть 2, Глава 10, Достоевский Ф. М., «Записки из мёртвого дома» Часть 2, гл. 10

[38] «Литературно-мемориальный дом-музей Ф. М. Достоевского». SemeyNet - Семипалатинск. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.

[:0-39] 39,0 ^39,1 Павел Косенко Иртыш и Нева. — Алма-Ата: Жазушы, 1971. — С. 31-44, 82.

[40] Достоевский Ф. М. На европейские события в 1854 году // Полное собрание сочинений. — Т. 2.

[41] «Ф. М. Достоевский и М. Д. Исаева». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.

[42] Чулков Г. И. Достоевский и судьба России. Արխիվացված 2014-07-14 Wayback Machine Статья была опубликована под псевдонимом «Борис Кремнев» в литературном альманахе «Огни». М, 1918. С. 133–148

[43] («В центре Вильнюса открыли памятную доску Фёдору Достоевскому». Газета.Ru. 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.)

[Достоевская_Ан._Гр.—1987——-44] 44,0 ^44,1 ^44,2 Достоевская Ан. Гр., 1987

[45] Дневник писателя. 1880 год (Достоевский), ГЛАВА ВТОРАЯ, Достоевский Ф. М., Пушкин (Очерк)

[46] «История». Официальный сайт Зарайского муниципального района. 2007 թ․ մարտի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.

[47] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Карепина Варвара Михайловна

[48] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Иванова Вера Михайловна

[49] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Николай Михайлович

[50] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Голеновская Александра Михайловна

[51] Миллер О. Ф. Материалы для жизнеописания Ф.М. Достоевского // Биография, письма и заметки из записной книжки Ф.М. Достоевского (там же: Страхов Н. Н. Воспоминания о Ф. М. Достоевском (Биография) // Достоевский Ф. М. Полн. собр. соч. Т. 1. СПб., 1883. Типография A.C. Суворина, 1883. С. 3–176

[Достоевский_А._М.—1930——93–94-52] Достоевский А. М., 1930, էջ 93–94

[53] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Андрей Михайлович

[54] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевская (урожд. Сниткина) Анна Григорьевна

[55] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Исаев Павел Александрович

[56] Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества Достоевский Федор Федорович

[57] «Потомки Федора Михайловича Достоевского». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.

[58] Ноговицын О. М. Поэтика русской прозы: Метафизическое исследование. — СПб.: Высш. религиоз.- философ. шк., 1994. — 161 с. — 500 экз. — ISBN 5-900291-11-1

[59] Бражников И. (2004 թ․ հունվարի 14). «Достоевский Фёдор Михайлович (1821-1881)». Правая.ru: Вестник чёрной модернизации. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.

[НФЭ-60] 60,0 ^60,1 Маслин Μ. Α. Достоевский Федор Михайлович // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9

[61] Пруцков Н. И. Достоевский и христианский социализм // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — научное издание. — Л. : Наука, 1974. — Т. 1. — С. 58—82. — 352 с.

[62] Поляков Л. В. Пять парадоксов российского консерватизма // Отечественные записки : журнал. — 2004. — № 2 (17). — ISSN 1683-5581.

[63] Репников А. В. (2007 թ․ օգոստոսի 6). «Где истоки русского консерватизма?». Перспективы. Фонд исторической перспективы. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 8-ին.(չաշխատող հղում)

[Лазари—2004——-64] Лазари, 2004

[Dowler—1982——-65] Dowler, 1982

[66] Михайловский Н. К. Жестокий талант // Полное собрание сочинений Ф. М. Достоевского. — СПб., 1882. — Т. II, III.

[Роуэн_Уильямс-67] 67,0 ^67,1 ^67,2 Рубинштейн, Наталья; Барнс, Лиз; Гениева Е. Ю. (2008 թ․ նոյեմբերի 12). «Роуэн Уильямс: Я подумывал перейти в православие». Русская служба Би-би-си. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[Мережковский—1901—1902——-68] Мережковский, 1901—1902

[Бердяев—1923—Глава_IX._Достоевский_и_мы—-69] Бердяев, 1923, Глава IX. Достоевский и мы

[70] Вересаев В. В. Живая жизнь. О Достоевском и Льве Толстом. — 1910.

[71] Андрей Белый Трагедия творчества. Достоевский и Толстой. — М.: Мусагет, 1911.

[Туниманов1-72] 72,0 ^72,1 Туниманов В. А. Бунин и Достоевский (По поводу рассказа И. А. Бунина «Петлистые уши») // «Русская литература» : журнал. — 1992. — № 3. — С. 55—73.

[73] Станюта А. А. Достоевский в восприятии Бунина // «Русская литература» : журнал. — 1992. — № 3. — С. 74—80.

[Мирский—1992——422-74] Мирский, 1992, էջ 422

[Андре_Жид—2002—Переписка_Достоевского—205-75] Андре Жид, 2002, Переписка Достоевского, էջ 205

[Переверзев—1982——-76] Переверзев, 1982

[Фридлендер—1982——695-77] Фридлендер, 1982, էջ 695

[Померанц—1990——22-78] Померанц, 1990, էջ 22

[Померанц—1990——26-79] Померанц, 1990, էջ 26

[Померанц—1990——25-80] Померанц, 1990, էջ 25

[Померанц—1990——44-81] 81,0 ^81,1 Померанц, 1990, էջ 44

[82] Достоевский Ф. М. Дневник писателя. — 1873.

[ПСС30-83] Достоевский Ф. М. Книга I // Полное собрание сочинений в тридцати томах. / Н. Ф. Буданова, Г. М. Фридлендер, И. Д. Якубович. — Академия наук СССР. — Л.: Наука, 1988. — Т. 30. — С. 263. — 456 с. — 54 500 экз.

[84] Ֆ. Մ. Դոստոևսկի, Երկերի լիակատար ժողովածու երեսուն հատորով, հատոր 30, գիրք 1-ին, էջ 8, Գ., Գիտություն, 1988

[85] Гроссман Л. Исповедь одного еврея. — М.: Деконт+; Подкова, 1999. — 192 с. — ISBN 5-89535-013-5 (հոդված «Достоевский и иудаизм» - в приложении, С. 175)

[86] Туровская М. Еврей и Достоевский // Зарубежные записки. — 2006. — № 7.

[Nasedkin-87] «Наседкин Н. Минус Достоевского (Ф. М. Достоевский и «еврейский вопрос»)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 24-ին.

[Фрид1-88] 88,0 ^88,1 Фридлендер Г. М. Достоевский в эпоху нового мышления // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — научное издание. — Л. : Наука, 1991. — Т. 9. — С. 5. — 304 с.

[89] ««Материалы и исследования»». Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.

[90] «Общие сведения». Фонд Достоевского. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.

[91] Захаров, В. Н. Чего мы не знаем о Достоевском? // II Международный симпозиум «Русская словесность в мировом культурном контексте»: избранные доклады и тезисы / Под общ. ред. И. Л. Волгина. — М. : Фонд Достоевского, 2008. — С. 275. — 614 с. — ISBN 5-902832-03-9.

[92] ЕГЭ-2017: к чему готовиться? Новая модель ЕГЭ по литературе вынесена на широкое обсуждение

[93] Генова, Анна. (2016 թ․ փետրվարի 2). ««Пеступлению и наказанию» 150 лет». Русский век. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 30-ին.

[Фрейд,_Зигмунд—1995—Примечания—362-94] Фрейд, Зигмунд, 1995, Примечания, էջ 362

[Фрейд,_Зигмунд—1995—Достоевский_и_отцеубийство—285-95] 95,0 ^95,1 Фрейд, Зигмунд, 1995, Достоевский и отцеубийство, էջ 285

[Фрейд,_Зигмунд—1995—Предисловие—8-96] 96,0 ^96,1 Фрейд, Зигмунд, 1995, Предисловие, էջ 8

[Фрейд,_Зигмунд—1995—Достоевский_и_отцеубийство—285—286-97] Фрейд, Зигмунд, 1995, Достоевский и отцеубийство, էջ 285—286

[98] Ермаков И. Д. Ф. М. Достоевский (Он и его произведения) // Психоанализ литературы. Пушкин, Гоголь, Достоевский / Вступ. ст. А. М. Эткинда и М. И. Давыдовой. — М.: Новое литературное обозрение, 1999. — С. 347—441. — 512 с. — ISBN 5-86793-055-6

[99] Есаулов И. А. Фрейдистские комплексы советско-постсоветского литературоведения в изучении евангельского текста русской словесности // Евангельский текст в русской литературе XVIII—XX вв. Цитата, реминисценция, мотив, сюжет, жанр : Сборник научных трудов. —Петрозаводск, 2012. — В. 7. — С. 360—371. — ISSN 1026-9479. — doi:10.15393/j9.art.2012.366

[100] Белинский В. Г. Петербургский Сборник, изданный Н. Некрасовым. — В: V. Критика // Отечественные записки : учено-литературный журнал / Издатель А. А. Краевский. — 1846. — Т. XLV, № 3.

[101] Страхов Н. Н. Наша изящная словесность// «Отечественные Записки», Т. 170, 1866.

[103] Краткая литературная энциклопедия

[Мирский—1992——420-104] Мирский, 1992, էջ 420

[Мирский—1992——424-105] Мирский, 1992, էջ 424

[Фридлендер—1956——117-106] Фридлендер, 1956, էջ 117

[Орнатская,_Туниманов—1992——-107] 106,0 ^106,1 ^106,2 Орнатская, Туниманов, 1992

[ЭСБЕ-108] Кирпичников А. И. (1890–1907). «Достоевский, Федор Михайлович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[ПСС_в_30_т.—1972—1990—том_7—359—363-109] ПСС в 30 т., 1972—1990, том 7, էջ 359—363

[Фридлендер—1956——-110] Фридлендер, 1956

[111] Люксембург, Роза В. Короленко. (По поводу «Истории моего современника») // Красная новь : журнал. — 1921. — № 2. — С. 186.

[Аверин-112] 111,0 ^111,1 Михайловский Н. К. Аверин Б. «Социологическая критика Н. К. Михайловского» // Литературная критика: статьи о русской литературе XIX — начала XX века. — Л.: Художественная литература, 1989. — С. 22—23. — 608 с. — (Русская литературная критика).

[Бялый-113] 112,0 ^112,1 Михайловский Н. К. Бялый Г. А. «Н. К. Михайловский — литературный критик» // Литературно-критические статьи. — М.: Гослитиздат, 1957. — С. 28—29. — 664 с. — (Русская критика).

[114] Горький M. О «карамазовщине» // Русское слово : газета. — 1913.

[115] Горький M. Еще o «карамазовщине» // Русское слово : газета. — 1913.

[Переверзев—1982——346-116] Переверзев, 1982, էջ 346

[Переверзев—1982——347-117] Переверзев, 1982, էջ 347

[Переверзев—1982——348-118] Переверзев, 1982, էջ 348

[119] Կաղապար:Из КЛЭ

[Фридлендер—1956——115-120] Фридлендер, 1956, էջ 115

[121] Коган Г. Ф. Лекция Е. В. Тарле «Шекспир и Достоевский» // Известия Академии наук СССР. — М.: Наука, 1979. — Т. 38. — С. 477—484.

[122] Булгаков С. Н. «Русская трагедия». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.

[123] Иванов Вяч. «Основной миф в романе «Бесы»». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.

[Воловинская-124] Воловинская М. В. «Роман-трагедия». Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.

[Бердяев—1923——-125] Бердяев, 1923

[Шестов—1903——-126] Шестов, 1903

[127] «Федор Михайлович Достоевский». Библиотека «Вехи». Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.

[128] «Знаменитые люди, страдавшие эпилепсией». German Epilepsymuseum Kork — Museum for epilepsy and the history of epilepsy. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.

[129] Шаулов С. С. Религиозность Достоевского как методологическая проблема советского литературоведения. — В: Евангельский текст в русской литературе XVIII-XX веков: цитата, реминисценция, мотив, сюжет, жанр: сб. науч. тр., вып. 7 // Проблемы исторической поэтики : ежеквартальный рецензируемый журнал / Отв. ред. В. Н. Захаров. — 2012. — Вып. 10, № 3. — С. 216—223.

[Пономарёв—2007——616-130] Пономарёв, 2007, էջ 616

[131] Луначарский, А. В. Достоевский, как художник и мыслитель // Красная новь : журнал. — 1921. — № 4. — С. 204—211.

[132] Белоус В. Г. Кн. 2.: Хроника. Портреты. // Вольфила [Петроградская Вольная Философская Ассоциация], 1919—1924. — М.: Модест Колеров : Три квадрата, 2005. — С. 416—417. — 800 с. — ISBN 5-94607-023-1

[Переверзев—1930——-133] 132,0 ^132,1 Переверзев, 1930

[134] Хлебников Л. М. «Вступительное слово на вечере, посвященном Ф. М. Достоевскому». Наследие Луначарского. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.

[Пономарёв—2007——612-135] Пономарёв, 2007, էջ 612

[136] «Письмо IV Всесоюзному съезду Союза советских писателей». Александр Исаевич Солженицын. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.

[137] Погорелова, К. Достоевский в советской школе // II Международный симпозиум «Русская словесность в мировом культурном контексте»: избранные доклады и тезисы / Под общ. ред. И. Л. Волгина. — М.: Фонд Достоевского, 2008. — С. 535—537. — 614 с. — ISBN 5-902832-03-9

[Пономарёв—2007——616—617-138] Пономарёв, 2007, էջ 616—617

[Пономарёв—2007——620-139] Пономарёв, 2007, էջ 620

[ПСС_в_30_т.—1972—1990——-140] ПСС в 30 т., 1972—1990

[141] Walter Arnold Kaufmann. Existentialism from Dostoevsky to Sartre. New York, Meridian Books, 1956. p. 12 ISBN 0452009308 9780452009301

[142] Տես Ребель Г. Проблемы изучения Достоевского // Вопросы литературы. — 2010. — № 3.

[143] Кузнецов Б. Г. Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие.

[144] Кузнецов Б. Г. Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие.

[145] Зигмунд Фрейд Достоевский и отцеубийство. — 1928.

[Наседкин—2003—Основные_даты_жизни_и_творчества_Ф._М._Достоевского._1879,_3_июля—-146] Наседкин, 2003, Основные даты жизни и творчества Ф. М. Достоевского. 1879, 3 июля

[147] Дудкин В. В., Азадовский К. М. «Достоевский в Германии (1846-1921)». Федор Достоевский. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.(չաշխատող հղում)

[Собрание_сочинений_в_15_т.—1988—1996—том_5._Комментарии—555-148] Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 5. Комментарии, էջ 555

[Собрание_сочинений_в_15_т.—1988—1996—том_6._Комментарии—641-149] Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 6. Комментарии, էջ 641

[Сухачев—1990—Комментарии—793-150] Сухачев, 1990, Комментарии, էջ 793

[Собрание_сочинений_в_15_т.—1988—1996—том_8._Комментарии—777—780-151] Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 8. Комментарии, էջ 777—780

[Собрание_сочинений_в_15_т.—1988—1996—том_9._Комментарии—627-152] Собрание сочинений в 15 т., 1988—1996, том 9. Комментарии, էջ 627

[153] Hoffmann N. {{{заглавие}}} = Theodor M. Dostojewsky: Eine Biographische Studie. — Berlin: Ernst Hofmann & Co., 1899. — ISBN 1-4373-3090-8

[154] Garth M. Terry Dostoyevsky studies in Great Britain: a bibliographical survey // {{{заглавие}}} = New Essays on Dostoyevsky. — Cambridge University Press, 1983. — P. 215. — 252 p. — ISBN 0521248906

[155] Эдельштейн, Михаил. Аминадав Дикман: с русской литературой у нас роман постоянный // Лехаим : журнал. — 2008. — № 11 (199).

[156] Kaufmann, Walter Arnold Existentialism from Dostoevsky to Sartre. — New York: Meridian Books, 1956. — P. 12. — 384 p. — ISBN 0452009308

[157] Ребель Г. Проблемы изучения Достоевского // Вопросы литературы. — 2010. — № 3.

[158] «История». Международное Общество Достоевского. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.

[159] Эгеберг Э. Об изучении творчества Достоевского в Норвегии и Дании // Достоевский. Материалы и исследования : научное издание / Отв. ред.: К. А. Баршт, Н. Ф. Буданова. — СПб.: Нестор-История, 2013. — Т. 20. — С. 244. — ISBN 978-5-4469-0280-4.

[Фридлендер—1982——760-160] Фридлендер, 1982, էջ 760

[161] Гессе, Герман. «О Достоевском». Герман Гессе / Hermann Hesse. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 5-ին.

[162] Жид, Андре Достоевский. Эссе = Dostoïevsky / Пер. с фр. А. В. Федорова. — Томск: Водолей, 1994. — 287 с. — ISBN 5-7137-0021-6

[163] Stein, Jean (1956). «William Faulkner, The Art of Fiction No. 12» (անգլերեն). The Paris Review. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.

[164] Plimpton, George (1958). «Ernest Hemingway, The Art of Fiction No. 21» (անգլերեն). The Paris Review. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 30-ին.

[165] Тырков В. П. «Камю Альбер». «Современная французская литература». Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.

[166] Луков Вал. А., Луков Вл. А. «Миф о Сизифе: книга эссе А. Камю и Ф. М. Достоевский». «Современная французская литература». Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.

[167] Пастернак Е. Б. Достоевский и Пастернак // Достоевский. Материалы и исследования : сборник / Отв. ред. тома Г. М. Фридлендер. — Л.: «Наука», 1991. — Т. 9. — С. 231—242.

[Фокин—2013—Сцена_пятая._Глава_вторая—235,_239—247-168] Фокин, 2013, Сцена пятая. Глава вторая, էջ 235, 239—247

[169] «Беседа со студентами-славистами в Цюрихском университете (20 февраля 1975)». Александр Исаевич Солженицын. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.

[170] Копелев Л. З. Достоевский в жизни и творчестве Генриха Бёлля. Тезисы сообщения. Публикация В. Н. Абросимовой // Достоевский. Материалы и исследования / Отв. ред. И. Ф. Буданова, И. Д. Якубович. — научное издание. — СПб. : Наука, 2005. — Т. 17. — С. 320—325. — 414 с. — ISBN 5-02-027153-5.

[171] Клейман Р. Я. Достоевский в творческой интерпретации Иосифа Бродского: эхо преемственности // Достоевский и XX век : научное издание / Под ред. Т. А. Касаткиной. — М.: ИМЛИ РАН, 2007. — Т. 1. — С. 495—513. — ISBN 978-5-9208-0284-2.

[Сухачев—1990—Комментарии—795-173] Сухачев, 1990, Комментарии, էջ 795

[174] Джон Максвелл Кутзее Осень в Петербурге = The Master of Petersburg (1994). — Амфора, 2004. — 332 с. — ISBN 5942786216

[175] Frank, Joseph Through the Russian Prism: Essays on Literature and Culture. — Princeton: Princeton University Press, 1990. — P. 174. — 237 p. — ISBN 0691014566

[176] McCrum, Robert. (2003 թ․ հոկտեմբերի 12). «The 100 greatest novels of all time: The list» (անգլերեն). Guardian News and Media Limited. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.

[177] Lauer, Reinhard Geschichte der russischen Literatur: von 1700 bis zur Gegenwart. — München: Beck, 2000. — S. 364. — 1072 S. — ISBN 3406502679

[178] Бенедикт XVI (2007 թ․ նոյեմբերի 30). «Энциклика [[Spe Salvi]] Верховного Понтифика Бенедикта XVI». Papst Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 16-ին. {{cite web}}: URL–wikilink conflict (օգնություն)

[179] Бунтман, Сергей. (2008 թ․ հոկտեմբերի 25). «Японский бестселлер. Новый перевод «Братьев Карамазовых»». Радиостанция «Эхо Москвы». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.

[180] Киносита, Тоёфуса. «Одна из современных фальшей» — общее явление в журналистике Японии и России // Достоевский и журнализм / под ред. В. Н. Захарова, К. А. Степаняна, Б. Н. Тихомирова. — СПб. : Дмитрий Буланин, 2013. — Вып. 4. — С. 349—360. — 379 с. — (Dostoevsky Monographs). — ISBN 978-5-86007-755-3.

[181] Кузнецов Б. Г. Эйнштейн и Достоевский // Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие. — 5-е изд., перераб. и доп.. — М.: Наука, 1980. — 680 с.

[Андре_Жид—2002—Братья_Карамазовы—237-182] Андре Жид, 2002, Братья Карамазовы, էջ 237

[Андре_Жид—2002—Речь,_произнесенная_в_зале_Vieux_Colombier—241-183] Андре Жид, 2002, Речь, произнесенная в зале Vieux Colombier, էջ 241

[Андре_Жид—2002—Лекции_в_зале_Vieux_Colombier—294-184] Андре Жид, 2002, Лекции в зале Vieux Colombier, էջ 294

[185] Пруст, Марсель Достоевский // Против Сент-Бёва: Статьи и эссе = Contre Sainte-Beuve / Пер. с фр., коммент. Т. В. Чугунова, вст. ст. А. Д. Михайлов, коммент. О. В. Смолицкая. — М.: ЧеРо, 1990. — С. 179. — 224 с. — ISBN 5-88711-065-1

[186] Пруст, Марсель Пленница = La prisonnière / Пер. с фр. Н. Любимова. Вступ. статья и коммент. А. Михайлова. — М.: Художественная литература, 1990. — С. 361—364. — 430 с. — ISBN 5-280-01228-9

[187] Трыков В. П. Марсель Пруст: отношение к России // «Знание. Понимание. Умение» : Информационный гуманитарный портал. — 2008. — № 5. — ISSN 2218-9238.

[Фокин—2013—Сцена_вторая._Глава_третья—139—150-188] Фокин, 2013, Сцена вторая. Глава третья, էջ 139—150

[Фокин—2013——-189] Фокин, 2013

[190] Гозенпуд А. А. Достоевский и музыка. — Л.: Музыка, 1971. — С. 150–169. — 175 с.

[191] Долинин, Александр Алексеевич․ Набоков, Достоевский и достоевщина // Старое литературное обозрение : журнал. — 2001. — № № 1 (277).

[192] Белов С. В. Достоевский и театр, 1846–1977: библиогр. указ.. — Л., 1980. — 179 с.

[193] Доброхотова-Майкова Наталья, Пятницкий Владимир. Веселые ребята. /Рис. В. Пятницкого. – М.: Арда, 1998. – 110 с.: ил. (о) ISBN 5-89749-001-5

[194] Мемориальные доски Санкт-Петербурга. Справочник. СПб., «Арт-бюро», 1999, с.604; Анциферов Н. П. Петербург Достоевского. Пг., 1923, с.30; Белов С. Там, где «жил» Раскольников. - В мире книг, 1985, № 6, июнь; Лебедев, Сергей Борисович. На фронте Достоевского без перемен. - Смена, 1995, № 216, 19 сентября, фото.

[195] Dmitry Karasyuk (2003-2015). «Dostoyevsky (Достоевский) Fyodor Mikhailovich (1821-1881)» (անգլերեն). Philatelia.Net Dmitry Karasyuk. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 12-ին.

[196] «В Тобольске открыли памятник Достоевскому». ГТРК «Регион-Тюмень». 2010 թ․ հոկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 8-ին.

[197] Ոճիր և պատիժ = Преступление и наказание: Վեպ / Ֆ. Դոստոևսկի ; Թարգմ.՝ Հ. Մազմանյան; Խմբ.՝ Գ. Խաչատրյան; Վերջաբ.՝ Լ. Մկրտչյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1980. - 704 էջ

[198] թարգմանիչ՝ Պողոս Մակինցյան։ Ընդգրկված է․ «Ֆ․ Մ․ Դոստոյեվսկի, Յերկերի ժողովածու, Առաջին հատոր» (Ընդգրկված են «Խեղճ մարդիկ», «Սպիտակ գիշերներ», «Գեշ անեկդոտ», «Խաղամոլը» գործերը)։ Պետական հրատարակչություն, Յերեվան, 1934։ Պատ․ խմբագիր՝ Յե․ Չարենց, Թարգմանիչներ՝ Շիրվանզադե, Նար-Դոս, Պ․ Մակինցյան, Առաջաբանը՝ Սուրխաթի, Շապիկը՝ Ս․ Ալաջալյանի

[199] Ապուշը։ [Վեպ] / Ֆ.Մ. Դոստոևսկի; Թարգմ.՝ Ա.Ղ. Վարդապետյան; Խմբ.՝ Դ.Գ. Եսայան. - Երևան։ Հայաստան, 1965. - 850 էջ

[200] Դևեր = Бесы: Վեպ / Ֆ․ Դոստոևսկի, Թարգմ․՝ Ա․ Հովհաննիսյան, ― Եր․, ՌՀՀ հրատ․, 2005 թ․, 966 էջ։

[201] Դեռահասը = Подросток: Վեպ/ Ֆ․ Դոստոևսկի, Թարգմ․՝ Լ․ Տեր-Մինասյան, Ալ․ Մեխակյան, ― Եր․, ՌՀՀ հրատ․, 2003 թ․, 634 էջ։

[202] Կարամազով եղբայրներ։ Վեպ / Ֆ. Դոստոևսկի; Թարգմ.՝ Կ. Սուրենյան; Խմբ.՝ Է. Մասումյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1983. - 2 գ. ; 21 սմ. - (Ռուս դասականների գրադարան) - Գիրք 1 (1983, 464 էջ) - Գիրք 2 (1984, 636 էջ)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]