Norvegia
| Norvegia | ||
| Kongeriket Norge Kongeriket Noreg | ||
|
| |
| Standardo di Norvegia | Blazono di Norvegia | |
| Nacionala himno: | ||
| Ja, vi elsker dette landet | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Oslo | |
| · Habitanti: | 634 463 (2018) | |
| Precipua urbo: | Oslo | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Norvegiana | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejo: | Harald la 5ma | |
| · Chefministro: | Jonas Gahr Støre (Ap) (2021–) | |
Surfaco: (67ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 385 207[1] km² | |
| · Aquo: | 6 % | |
Habitanti: (120ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 5 550 203[2] (2024) | |
| · Denseso di habitantaro: | 14,4 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Krona di Norvegia | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | NO
| |
NOR
| ||
578
| ||
| Reto-domeno: | .no | |
Norvegia esas lando jacanta an nordal Europa. Ol havas kom vicini Rusia e Finlando nord-este, e Suedia este. Sude e weste jacas l'oceano Atlantiko, e norde, l'Arktika oceano.
Bazala fakti pri Norvegia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Norvegia |
Arkeologiala restaji indikis ke populi ja vivis en la regiono di la nuna Norvegia depos 10 000 yari a.K. Li arivis ibe kande la situo di lua litoro posibligis navigar, peskar e chasar. Ca populi esis nomada, e habitis Magerøya cirkume 9.300 aK. Multa historiisti opinionas ke Skandinaviana populi originis de la nuna Germania.[3]
Til la komenco di la 9ma yarcento multa mikra rejii existis em la nuna Norvegia. Harald Hårfagre unionis li e divenis rejulo di Norvegia en 872.
Dum Vikinga epoko (de la 8ma til la 11ma yarcento) eventis expanso a nova teritorii ed ekmigrado di habitanti. Vikingi koloniigis Islando, Faero, Grenlando e parto di Britania, Irlando e Francia. Nuna Limerick, Dublin e Waterford, en Irlando, fondesis dal Norvegiana Vikingi.[4]
Dum la 14ma e la 15ma yarcenti Dania, Suedia e Norvegia monarkii unionesis e formacis Kalmar-Uniono. Suedia abandonis l'uniono en 1523, ma Norvegia restis en ol til 1814.
Norvegia nedependanteskis de Dania ye la 17ma di mayo 1814 e nominis Dana princo Christian Fredrik kom rejulo. Ica fakto esis motivo por Sueda-Norvegiana milito. Norvegia ne povis vinkar la milito, ed aceptis l'uniono kun Suedia.
Norvegia nedependanteskis de Suedia ye la 7ma di junio 1905. Dum l'Unesma mondomilito la lando restis neutra, ma dum la Duesma mondomilito nacional-socialista Germania invadis ol, en 1940. Vidkun Quisling instalis guvernerio qua kunlaboris kun Germani, ma parto di la habitantaro ne aceptis l'okupeso, e developis rezisto e sabot-agadi kontre la Germani. En 1945 Germani vinkesis, e Vidkun Quisling arestesis ye la 9ma di mayo 1945 e mortigesis ye la 24ma di oktobro sam yaro.
Einar Gerhardsen divenis l'unesma chefministro di la lando pos la milito, e guvernis de la 25ma di junio 1945 til la 9ma di novembro 1951. Il adoptis Keynesana teorii por rikonstruktar l'ekonomio.
En 1969, petrolo deskovresis en Norvegiana litoro. En 1973 la lando fondis sua propra petrolo-kompanio, Statoil.
En du plebiciti - 1972 e 1994 - Norvegiana populo manifestis deziro pri ne enirar l'Europana Uniono, quankam la lando aceptis partoprenar en la komuna merkato ed en la konkordo Schengen. En 1981 la lando elektis lua unesma chefministrino: Gro Harlem Brundtland, qua guvernis de februaro til novembro ta yaro. En 1986, pos la renunco di Kåre Willoch el itere divenis chefministro, til 1989. Dum la yari 1990a, Norvegia pagis komplete lua extera debo. Anke dum la yari 1990a kelka granda entraprezi publika privatigesis, exemple Statoil, Telenor e Kongsberg.
En 2001, Norvegia decidis sendar trupi por luktar che milito en Afganistan, ed en 2003 ol sendis trupi por invadar Irak. En 2011, neonaziisto Anders Behring Breivik invadis kampeyo di yuni che insulo Utøya e pafis kontre personi, mortiganta 77 individui. To esis la maxim serioza masakro facita da singla individuo en la historio.[5]
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Segun lua konstituco, adoptita ye la 16ma di mayo 1814, Norvegia esas konstitucala monarkio. Rejulo Harald la 5ma esas la chefo di stato pos 1991, e lua povi esas nur reprezentiva e ceremoniala. La chefministro - nun Jonas Gahr Støre (Ap) - esas la chefo di guvernerio. En 1913 la lando aprobis lego qua darfis mulieri votar.
La parlamento (Stortinget) havas unika chambro kun 169 membri qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. Ja judiciala povo kompozesas da supra korto kun 19 membri, regional apelo-korti, urbala e komunala korti, e konsilantari por koncilio[6].
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Granda parto di Norvegiana teritorio esas montoza e kovrata da glacieri, e lua peizajo modifikesis dum yarmili pro glacial erodo. Lua nerekta litoro havas centi di fyordi e mili di insuleti. Ol havas 2 542 km di sika frontieri kun Suedia, Finlando e Rusia este, e 25 148 km di litoro en la kontinento (83 281 km kande on inkluzas la insuli, e 92 260 km inkluzite Svalbard e Jan Mayen). Lua maxim alta monto esas Galdhøpiggen, kun 2 469 m di altitudo.
La sudo di Norvegia havas plu varma klimato e recevas plua pluvi kam la nordo. Dum somero en sudo, la regioni di fyordi e vali doplanda recevas min venti e havas la maxim alta mezvalora temperaturi (17°C en Oslofjord). Sud-weste e sude, la lando recevas multa pluvo-quanto, qua superiras 3.500 mm omnayare. Dum la printempo la diferi di temperaturi inter la nordo e la sudo di la lando esas maxima.
La maxim multa fluvii di Norvegia esas kurta, pro la relevo di la lando. Lua precipua fluvio esas Glomma, longa de 601 km. Existas multa aquofali, di qui la maxim alta esas Kjelfossen (alta de 840 m) e Søndre Mardalsfoss (alta de 705 m).
Norvegia havas richa biodiverseso: en la lando existas 450 speci di uceli, 90 speci di mamiferi, cirkume 16.000 di insekti, e 2.800 speci di vaskulala planti, di qui 13 esas endemika. La naturala vejetantaro varias segun la latitudo: ordinare existas min multa diferanta speci di arbori kam la regioni Nord-Amerikana en la sama latitudo. To eventas por esar nefacila la disperso di arborala semini de la sudo di Europa vers Norvegia: la riveri en Norvegia ordinare fluas norde til sude, e la montari formacas barieri por la venti e por la disperso di semini.
Tundro kovras 32% de la surfaco di la lando, nome norde, ed en montoza regioni.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Norvegia |
Norvegia havas la duesma maxim granda TNP per persono di Europa, dop Luxemburgia. La lando havas vasta jaceyi di petrolo, naturala gaso, minerali, abundanta ligno, fishi, aquo ed hidroelektral energio. L'exportaci di petrolo e naturala gaso reprezentas 20% de la TNP.
Lua ekonomio mixas moderna privata sektoro e libera merkato kun statala entraprezi e sistemo di publika sekureso sociala. La guvernerio administras la sektori di petrolo, hidroelektrala energio, la produktado di aluminio, la maxim granda banko de la lando e la maxim granda telekomunikala entraprezo, Telenor.
En du plebiciti - 1972 e 1994 - la habitantaro di Norvegia refuzis membreskar l'Europana Uniono. Tamen, la lando partoprenas en la komuna merkato ed en la konkordo Schengen kun EU, e formacas l'Europana konkordo pri libera merkato - EFTA - kun Suisia, Islando e Liechtenstein.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de 2024, Norvegia havis 5 550 203 habitanti.[2] La maxim multa (83,2%) esas Norvegi, inkluzite cirkume 60.000 Sami. Altra Europani esis 8,3%, ed altra populi esis 8,5%.[7]
Oficala inquesto publikigita en 2012 montris ke 86% de la habitantaro havis adminime 1 genitoro naskinta en Norvegia.[8] Plua kam 710.000 personi (14% de la habitantaro)[9] esas enmigranti e lia decendanti. De la enmigranti, 39% havas Ocidental origino (Australiani, altra Europani...), e 61% havas Aziana od Afrikana origino (Marokani, Pakistanani, edc.).
Norvegiana linguo oficale skribesas per du formi: la tradicionala Bokmål e la moderna Nynorsk, kreita en 1929. Cirkume 85% til 90% ek la Norvegiani preferas skribar per Bokmål. Ne existas unika pronunco por la Norvegiana linguo, ed existas multa dialekti en la lando. Minoritati parolas la lingui Sami e la linguo Kver, qua judikesas kom dialekto de la Finlandana linguo.
Eduko en Norvegia esas obligata por omna pueri de 6 til 15 yari. Segun statistiki de 2015, 100% de la habitantaro savas lektar e skribar[10]. Norvegia havas 10 universitati e 24 fakultati publika, ed anke privata fakultati. Publika instrukto esas gratuita por civitani de Europana Uniono, de EEA o Suisiani, ma altri mustas pagar instrukto-honorarii qui povas variar de 80 mil til 400 mil kroner po yaro[11].
Segun religio, la maxim multa habitanti esas Luterani: 71,5%. Katoliki Romana esis 2,8%, altra Kristani esis 3,9%, Mohamedani esis 2,8%, altri esis 2%, e 7,6% ne informis pri religio segun statistiki de 2016[7].
| La 10 maxim granda urbi di Norvegia (2013) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Oslo  Bergen | |||
| 1ma | Oslo | 925 228 | |
| 2ma | Bergen | 247 731 | |
| 3ma | Trondheim | 169 972 | |
| 4ma | Stavanger | 132 102 | |
| 5ma | Drammen | 110 503 | |
| 6ma | Fredrikstad | 78 428 | |
| 7ma | Skien | 63 952 | |
| 8ma | Kristiansand | 58 662 | |
| 9ma | Sarpsborg | 54 192 | |
| 10ma | Tønsberg | 49 735 | |
| Fonto: Statistiki Norvegia[12] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
L'expresionista Edvard Munch esas la maxim bone konocata Nederlandana piktisto en tota mondo. Johan Christian Dahl, konocata kom J. C. Dahl (1788-1857), judikesas kom "la patro di la pikturo di peizaji en Norvegia". Frits Thaulow esas la precipua piktisto de Norvegian Impresionismo, dum ke Christian Krohg esis la precipua de Norvegiana realismo.
Norvegiana literaturo developis multe dum la 18ma e 19ma yarcenti, kande aparis romantikismo e nacionalismo. L'Ora Epoko en Norvegian arti e literaturo eventis dum la 19ma yarcento: l'autori Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson, Alexander Kielland e Jonas Lie esis la maxim importanta de ta epoko. Dum la 20ma yarcento tri Norvegiani ganis la Nobel-premio pri literaturo: Bjørnstjerne Bjørnson, Sigrid Undset e Knut Hamsun.
Pri muziko, tri importanta nomi dum romantika periodo esis Edvard Grieg, Rikard Nordraak e Johan Svendsen. La lando anke havas forta tradiciono pri folklorala muziko. La maxim remarkinda nomi en folklorala muziko esas la violinisti Andrea Een, Olav Jørgen Hegge, Vidar Lande, Susanne Lundeng e Annbjørg Lien, e la kantisti Agnes Buen Garnås, Kirsten Bråten Berg e Odd Nordstoga. Pri moderna muziko, la subjenro black metal de heavy metal developesis multe en Norvegia, exemple la bandi Mayhem, Burzum, Darkthrone, Immortal, Emperor, Gorgoroth e Satyricon, qui divenis mondale konocita.
La cinemo Norvegiana obtenis internaciona agnosko. La dokumentala filmo Kon-Tiki (1950) ganis Oscar-premio de Usan akademio. Altra filmi indikesis por la premio, ma faliis ganar. Knut Erik Jensen esas un ek la maxim konocata Norvegiana filmifisti. Pos la yari 1990a l'industrio cinemala en Norvegia kreskis, e nun produktesas cirkume 20 notinda filmi omnayare. La lando anke uzesas multafoye kom loko por filmuri por produkteri de Hollywood e de altra loki, exemple la ceni pri la glaciala planeto Hoth de la cinematografuro The Empire Strikes Back (1980) filmesis en la glaciero Hardangerjøkulen. Kelka ceni de la filmi Die Another Day, The Golden Compass, Spies Like Us e Heroes of Telemark e de la televiziono-serii Lilyhammer e Vikings anke cinematografesis en Norvegia.
La maxim populara sporti en Norvegia esas futbalo, biatlo, skio, hokeo* sur glacio, e handbalo.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Arealstatistics for Norway 2019 - Publikigita da Kartverket, mapping directory for Norway. Dato di publikigo: 2019. URL vidita ye 23ma di marto 2019.
- ↑ 2,0 2,1 Population, 2024-01-01 - Publikigita da Statistics Norway. Dato di publikigo: 2024-02-21. URL vidita ye 2024-02-25. Idiomo: en.
- ↑ http://hpgl.stanford.edu/publications/EJHG_2002_v10_521-529.pdf
- ↑ RF Foster: "The Oxford History of Ireland", Oxford University Press, 1989
- ↑ The Top 5 Worst Gun Massacres by an Individual - Publikigita da top5ofanything.com.
- ↑ "The Judiciary" www.norway.org
- ↑ 7,0 7,1 Europe::Norway - Publikigita da CIA. URL vidita ye 17ma di februaro 2019.
- ↑ Persons with immigrant background by immigration category, country background and gender. - Publikigita da ssb.no. Dato di publikigo: 1ma di januaro 2012 (korektita ye la 30ma di aprilo 2012).
- ↑ Key figures Immigration and immigrants - SSB - Publikigita da Ssb.no. Dato di publikigo: 20ma di junio 2013. URL vidita ye 15ma di februaro 2018.
- ↑ Norway Literacy - Publikigita da Index Mundi. URL vidita ye 30ma di agosto 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Tuition Fees In Norway: Detailed Guide For 2023 – The Norway Guide - Publikigita da thenorwayguide.com. Dato di publikigo: 30ma di januaro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Statistics Norway