Lyuksemburg

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Lyuksemburg (mánisleri)

Lyuksemburg (Luxembourg, Luxemburg), Lyuksemburg Ullı Gersogligi (Grand-Duche de Luxembourd, Grossherzogtum Luxemburg) — Batıs Evropadaǵı mámleket. Maydanı — 2 586 km². Xalqı — 443 mıń adam (2001). Paytaxtı — Lyuksemburg qalası. Basqarıw tárepten 3 okrugqa, okruglar kantonlarǵa, kantonlar kommunalarǵa bólinedi.

Mámleket basqarıw principi

Lyuksemburg — konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1868-jıl 17-oktyabrde kúshke kirgen, oǵan 1919, 1948 hám 1956-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — Ullı Gersog (2000-jıldan Anri). Nızam shıǵarıwshı húkimet — Deputatlar palatası (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı Ullı Hersog tayınlaytuǵın húkimet ámelge asıradı. Lyuksemburgta Mámleket keńesi bar, onıń 21 aǵzası Ullı Gersog tárepinen ómirlikke tayınlanadı.

Tábiyatı

Mámleket aymaǵınıń kóp bólimi tóbelikler ushırap turatuǵın 300-400 m biyikliktegi tegisliklerden ibarat. Arqasında Ardenna hám Reyn Slanetsli tawlarınıń tarmaqları (biyikligi 400-500 m) jaylasqan. Temir ruda, slanets, hák tas kánleri bar. Íqlımı ortasha, jumsaq. Yanvardıń ortasha temperaturası 0 den 2° qa shekem, iyuldiki 17° átirapında. Jıllıq jawın 700-800 mm. Dáryaları tıǵız, kóp tarmaqlı, tiykarǵı dáryası — Mozel. Topıraǵınıń kópshilik bóliminde qońır orman hám podzol topıraq. Luksemburg aymaǵınıń 1/3 bólimi (tiykarınan, arqa) orman.

Xalqı

Xalqınıń 71% Lyuksemburglar 29% sırt ellikler (italyanlar, nemecler, francuzlar hám basqalar). Rásmiy tilleri — nemec, francuz tilleri hám Lyuksemburg dialekti (fransik mozelan), bul dialekt 1982-jıl avgusttaǵı nızamǵa qaray, milliy til mártebesin alǵan. Dinge sıyınıwshılardıń kóbisi katolikler (95% ten artıq), protestant, evreyler de bar. Xalqınıń 86% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Lyuksemburg, Esh.

Tariyxı

Eramızdıń baslarında Lyuksemburg aymaǵı Rim imperiyası, eramızǵa shekemgi VI-VII ásirlerde Franklar mámleketi quramına kirgen. 963-jıldan graflıq, 1354-jıldan gercoglik, Lyuksemburg qorǵanı onıń orayı bolǵan. Orta ásirlerde Lyuksemburg aymaǵı Ispaniyaǵa, keyin Avstriya hám Franciyaǵa baǵınıqlı bolǵan. 1814-15-jıl Vena kongressi sheshimi menen rásmiy ǵárezsiz mámleket — Lyuksemburg Ullı Gercogligi dúzilgen, onı 1890-jılǵa shekem Niderlandiya patshası basqarǵan. Lyuksemburgtiń házirgi shegaraları 1839 -jıl Belgiya-Niderlandiya shártnaması tiykarında belgilengen (bul sáne Lyuksemburg ǵárezsizligi jılı retinde bayramlanadı).

1867-jıl London konferenciyasında Lyuksemburg „máńgilik biytárep“ mámleket dep daǵaza etildi. 1890-jılda Lyuksemburg Niderlandiya basqarıwınan qutılıp, tolıq ǵárezsizlikke eristi. 1921-jıldan Belgiya menen ekonomikalıq, atap aytqanda, bajıxana birlespesinde. Birinshi hám Ekinshi jáhán urısı waqtında Germaniya Lyuksemburg biytárepligin buzıp, onıń aymaǵın basıp aldı. 1945-jıl fevralda Lyuksemburg aymaǵı Amerika-Angliya áskerleri tárepinen azat etildi. 1948-jılda Lyuksemburg Konstituciyasınan Lyuksemburgtıń biytárepligi haqqındaǵı statya shıǵarıp taslandı. Lyuksemburg — 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 31-dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán aldı hám 1992-jıl 10-iyunda diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — 23-iyun — Ullı Gercog tuwılǵan kún (1921).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Jasıllar alternativ partiyası, 1983-jıl dúzilgen; Xristian-sociallıq partiyası, XIX ásirdiń 70-jıllarında dúzilgen; Lyuksemburg socialistlik jumısshı partiyası, 1902-jılda tiykar salınǵan; Lyuksemburg demokratiyalıq partiyası, 1946-47-jıllarda payda bolǵan; Jasıllardıń ekologiyalıq ǵayrat dizimi partiyası, 1989 -jılda dúzilgen: Lyuksemburg Kommunistlik partiyası, 1921-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám napaqa teńligi ushın háreket komiteti, 1989-jılda dúzilgen. Lyuksemburg ulıwma miynet konfederaciyası 1919-jılda shólkemlestirilgen; Lyuksemburg xristian kásiplik awqamları konfederaciyası, 1921-jılda dúzilgen; Lyuksemburg kásiplik awqamları ǵárezsiz birlespesi, 1978-jıl dúzilgen.

Ekonomikası

Lyuksemburg — joqarı dárejede rawajlanǵan industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 24,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 1,4%. Ekonomikanıń tiykarǵı tarmaqları: qara metalurgiya, ximiya, kánshilik, cement, fayans, aǵashsazlıq, tigiwshilik, azıq-awqat sanaatı. Jılına 1,4 mlrd. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Lyuksemburg xalıq jan basına shoyın hám polat islep shıǵarıwda dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Metallurgiya sanaatı ushın kerekli kómir hám koks Germaniyadan, temir rudanıń kóp bólimi Franciyadan alınadı. Tiykarǵı metallurgiya kombinatları Lyuksemburg qalası hám temir kánleri átirapında jaylasqan. Domna shlakinan fosforlı tóginler islep shıǵarıladı. Tiykarǵı sanaat orayları: Lyuksemburg (átirapları), Differdanj, Esh, Dyu-delanj qalaları. Awıl xojalıǵında paydalanılatuǵın jerler maydanı 135 mıń ga ǵa jaqın.

Kishi-kishi dıyqan xojalıqları kóp. Mexanizaciya hám rentabellik dárejesi júdá joqarı. Ǵálle (biyday, arpa, sulı, salı), kartoshka, palız eginleri jetilistiriledi. Dárya oypatlıqlarında baǵshılıq, júzimshilik rawajlanǵan. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń 50% ke jaqını otlaqtan ibarat. Shárwashılıqta jámi awıl xojalıǵı óniminiń 80% i payda etiledi. Qaramal hám shoshqa baǵıladı. Ormanlarda aǵash tayarlanadı. Shet el turizmi rawajlanǵan. Lyuksemburg aymaǵınan xalıqaralıq temirjol hám avtomobil jolları ótedi. Transport jolı uzınlıǵı — 275 km hám avtomobil jollar uzınlıǵı — 5 mıń km. Aviaciya transportı rawajlanǵan. Islep shıǵarılatuǵın ónimniń 90% ke jaqını shetke shıǵarıladı. Shetten mashina hám úskene, mineral shiyki ónim, gezleme, neft hám de azıq-awqat ónimleri hám basqalar keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: Evropa Awqamı mámleketleri. Lyuksemburg — Batıs Evropanıń materiallıq oraylarınan biri. Bul jerde kóplegen bank hám kompaniyalardıń keńseleri jaylasqan. Pul birligi — Lyuksemburg franki; Belgiya franki de teń mámilede.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Lyuksemburgta 6-15 jastaǵı balalar ushın májbúriy biypul tálim engizilgen. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Baslanǵısh májbúriy mektepte oqıw múddeti — 8-9 jıl, orta mektepte (pullı) — 6-7 jıl, zamanagóy liceyde — 6 jıl, klassikalıq liceyde — 7 jıl Lyuksemburgta joqarı oqıw orınları joq. 1969-jılda shet el universitetlerge barıp oqıwǵa tayarlawshı universitet orayı ashılǵan. 1973-jılda júzege kelgen Miynet universiteti tolıq arnawlı maǵlıwmat bermeydi. Mámlekette bir neshe kolledj hám konservatoriya bar. Ilimiy mákemeleri: Tábiyatshılar jámiyeti (1872), bakteriologiya laboratoriya, medicinalıq izertlew kolledji (1818), Ullı Gercog institutı (tariyx, medicina, tábiyiy pánler, filologiya, ádebiyat hám kórkem óner, sociallıq pánler sekciyaları bar) hám basqalar. Lyuksemburg qalasında Milliy kitapxana (1798), Milliy muzey hám súwretler kórgizbesi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Lyuksemburgta bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: „Luksemburger vort“, „Vua dyu Luksemburg“. („Lyuksemburg dawısı“, nemec hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1848-jıldan), „Tageblatsaytung fir Letseburg“ („Lyuksemburg kúndelik betagazetası“, nemec hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1912-jıldan), „Letseburger jurnal“ („Luksemburg gazetası“, nemec hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1880-jıldan), „Republiken lorren“ („Lotaringiya respublikashısı“, francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1961-jıldan), „Saytung fum letseburger follek“ („Lyuksemburg xalqı gazetası“, nemec tilindegi kúndelik gazeta, 1946-jıldan), „Sotsiale fortshret“ („Sociallıq rawajlanıw“, nemec tilinde 2 háptede bir ret shıǵatuǵın jurnal, 1920-jıldan), „Eko de l' endyustri“ („Sanaat jańǵırıǵı“, francuz tilindegi aylıq jurnal, 1920-jıldan), „OGBL — aktyuel/aktyualite“ (Lyuksemburg kásiplik awqamları ǵárezsiz birlespesiniń nemec, francuz tillerinde hám Lyuksemburg dialektinde shıǵatuǵın háptenaması, 1919-jıldan). Radio — Tele Lyuksemburg menshikli kompaniyası, 1931-jılda dúzilgen; onıń „Kompani lyuksemburjuaz de telediffyuzon“ baslı kompaniyası bolıp tabıladı.

Arxitekturası

Lyuksemburg aymaǵınan dáslepki mádeniyat estelikleri (dolmenlar, tastan jasalǵan saltanatlı mazarlar, ılaydan islengen ıdıslar), keltlerdiń kórkem ónermentshilik buyımları, Rim húkimranlıǵı dáwirine tiyisli juwınıw bólmesi, ásker rezidenciyaları, minarlar, qabarıq súwretler, naǵıslar tabılǵan. Dáslepki orta ásirlerde Vianden qorǵanınıń roman usılındaǵı ibadatxanası, Externax monastri hám bazilika túrinde Sankt-Villibrordus shirkewi qurılǵan. Sol dáwirge tiyisli kópten-kóp saray hám qorǵanlardıń qaldıqları, ásirese, Ardenna tawı eteklerinde kóplep saqlanıp qalǵan. XVI ásir 2-yarımındaǵı ayırım imaratlarda Oyanıw dáwirine tán músinshilik dóretpeleri menen bezetilgen belgiler (Lyuksemburg qalasındaǵı ratusha, házirgi gercog sarayı) payda boldı, XVII ásirde barokko usılında Vitranj, Vils hám basqa saraylar qurıldı. XVII ásir 2-yarımında saraylardıń strategiyalıq áhmiyeti joǵalıp, olar zıyalılardıń menshikli rezidenciyalarına aylandı. Úlken hám kishi jańa saraylar qurıldı, eskileri remontlandı, saltanatlı etip bezetildi. XIX ásirde klassicizm, XX ásir baslarında eklektika jayıldı. Zamanagóy arxitektorlıq úlgilerinen Radio úyi, Milliy teatr, Esh hám Dyudelanj qasındaǵı turar jaylardı, Mershdaǵı ximiya zavodı ımaratın kórsetiw múmkin.

Súwretlew kórkem óneri

VIII-X ásirlerde miniatyura payda boldı. Atap aytqanda, Externax miniatyura mektebi dańq shıǵardı. XIV-XVI ásirlerde shirkewler gózzal súwretler menen bezetildi, músinshilik rawajlandı. XVIII ásirdiń 2-yarımında bezewli ámeliy kórkem óner (fayans, mebel, metall buyımlar soǵıw) gúllendi. XIX ásir kórkem ónerinde (J. B. Freze, M. Kirsh sıyaqlı súwretshiler dóretpelerinde) francuz mektebiniń tásiri bilinedi. Birinshi jáhán urısınan keyin francuz fovizmi hám nemec ekspressionizmi dástúr boldı. Ataqlı mayqálem iyesi Y. Kutter dóretiwshiligi buǵan mısal bola aladı. Onıń dóretpelerinde xorlangan hálsiz adamlar táǵdirine ashınıw sezimi sáwlelengen. Súwretshiler V. Kesseler, J. Probst, M. Xofman hám basqa A. Matiss, P. Pikasso jolınan bardı, háykelshi Lyuksemburg Verkolye abstrakt kompoziciyalar jarattı.

Ózbekstan — Lyuksemburg qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan — Lyuksemburg qatnasları

Lyuksemburg, rásmiy Lyuksemburg Ullı Gercogligi (luksemb. Groussherzogtum Lëtzebuerg, inglisshe: Grand Duchy of Luxembourg, francuzsha: Grand-Duché de Luxembourg, nemecshe: Großherzogtum Luxemburg) batıs Evropada jaylasqan, Belgiya, Germaniya, Franciya mámleketleri menen shegaralas mámleket. Paytaxtı hám eń iri qalası — Lyuksemburg qalası. 1957-jıldan baslap Evropa Awqamı aǵzası, 1945-jıldan — BMSh aǵzası. Xalqı 1 millionnan az mámleketlerden biri (xalıq tıǵızlıǵı 171 adam/km²). Xalqınıń tiykarǵı bólimi Rim-katolikeri bolıp tabıladı.

Geografiyası

Lyuksemburg batısta hám arqada Belgiya menen, shıǵısta Germaniya menen, qublada Franciya menen shegaralas. Lyuksemburg maydanı boyınsha Evropa hám dúnyadaǵı eń kishi mámleketler qatarına kiredi — 2 686 km² (maydanı Lyuksemburgtıń maydanınan kishilew bolǵan mámleketler gereńlik-mámleketler dep ataladı, geyde Lyuksemburgtı da bul kestege qosadı). Lyuksemburgtıń maydanı Franciyanikinen 213 ret, Belgiyanikinen 12 ret kishi, basqa tárepten Lixtenshteyn, San Marino, Andorra, Monako sıyaqlı mámleketlerden sezilerli dárejede úlken. Arqadan qublaǵa 82 km, batıstan shıǵısqa 57 km ge sozılǵan Lyuksemburg aymaqları Musel (Mozel) hám Meuse (Maas, Myez) dáryaları arasınan orın alǵan. Shegara sızıǵınıń uzınlıǵı 359 km. Adırlı tegislikler gercogliginiń tiykarǵı bólimin iyeleydi, sonıń menen birge arqa shegaraları átirapında Ardenn tómen tawlıǵı (eń joqarı noqatı Kneiff biyikligi — 565 m) jaylasqan. Eń tómen noqatı Musel dáryasındaǵı Sauer tereńligi — 132 m. Lyuksemburgta Musel jáne onıń burılısları Sûre hám Ourdan tısqarı bir neshe adam (Eisch, Alzette, Pétrusse) Reyn dáryası basseynine kiretuǵın dáryalar bar. Gercogliginiń 1/5 bólimi ormanlar menen qorshalǵan. Lyuksemburg ortasha ıqlım regionında jaylasqan, jıllıq jawınlar qublada 800 mm den arqada 1200 mm ge shekemdi quraydı; qısı jumsaq, jazda bolsa hawa salqın bolıp, salıstırǵanda kóp jawın-shashın júz beredi.

Aymaqliq bóliniwi

Lyuksemburg úsh rayonǵa bólinedi: Diekirch (Dikirsh), Grevenmacher (Grevenmaxer) hám Luxembourg. Rayonlar óz gezeginde kantonlarǵa (jámi 12), kantonlar kommunlarǵa (116) bólinedi. Kommunlardıń 12 si qala mártebesine iye (maǵlıwmatlar 2005-jılǵa tiyisli):

• Luxembourg City - Lyuksemburg siti - (maydanı 51,46 km², xalqı 76 420 adam)
• Differdange - Diferdenj - (22,18 km², 19 005 adam)
• Dudelange - Dadlenj - (21,38 km², 17 618 adam)
• Sheshternach - Ichternax - (20,49 km², 4 507 adam)
• Wiltz - Vilts - (19,37 km², 4 587 adam)
• Grevenmacher - Grevenmaxer - (16,48 km², 3 966 adam)
• Ettelbruck - Itelbruk - (15,18 km², 7 364 adam)
• Esch-sur-Alzette - Ish-sur-Alzet - (14,35 km², 28 000 adam)
• Diekirch - Dikirsh - (12,42 km², 6 165 adam)
• Vianden - Vianden - (9,67 km², 1 561 adam)
• Rumelange - Ryomeleng - (6,83 km², 4 495 adam)
• Remich - Remish - (5,29 km², 2 986 adam)

Húkimet

Lyuksemburgta mámleket mákemesiniń túri — Konstitucional Xristian monaxlıq esaplanadı. Mámleket basshısı — Ullı Gercog. Konstituciyaǵa qaray atqarıwshı húkimet onıń qol astında iskerlik júrgizedi. Sonıń menen birge Ullı Gercog húkimet iskerligin rejimin anıqlawdan tısqarı, nızamlardı tastıyıqlaydı, puqaralıq hám áskeriy hámellerge tayınlaydı, xalıqaralıq kelisimlerge qol qoyadı. Bunnan tısqarı ol Lyuksemburg qurallı kúshleri jetekshisi esaplanadı. Nızamlar 60 adamnan ibarat bir palatalı parlament deputatları tárepinen islep shıǵarıladı. Olar ǵalabalıq, ashıq saylawlar nátiyjesinde 5 jılǵa saylanadı. Saylaw huqıqına 18 jasqa tolǵan puqaralar iye esaplanadı. Sud sisteması Jarasıw sudları, Rayon sudları, Konstitucion sud, Adminstrativ sud hám Joqarı sudtan ibarat. Tiykarǵı huqıqtı qorǵaw organı bul Lyuksemburg Ullı Gercogliginiń Policiyası. Rayonlarda basshılıqtı komissarlar, kantonlarda — burgmistrlar tárepinen ámelge asırıladı. Kommunlarda bolsa saylanatuǵın Keńes jergilikli húkimet esaplanadı.