Niderlandiya

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Niderlandiya (mánileri)

Niderlandlar (niderlandsha: Nederland), Niderlandlar Korolligi (Koninkrijk der Nederlanden) (rásmiy emes atı — Gollandiya) — Batıs Evropada, Arqa teńiz jaǵasında jaylasqan mámleket. Maydanı 41,5 mıń km². Xalqı 18 854 788 adam (2023). Paytaxtı — Amsterdam qalası. Húkimet rezidenciyası Gaaga qalasında. Basqarıw jaǵınan 12 provinciya (provincie) ǵa bólinedi. Niderlandiya Antil atawları, Aruba atawı Niderlandiya múlki esaplanadı. Niderlandiya rawajlanǵan mámleket esaplanadı. Onıń ulıwma jer maydanı 960 000 gektarǵa teń.

Mámleketlik basqarıw principi

Xanzada Beatriks rásmiy túrde mámleket baslıǵı esaplanadı. Niderlandiya — konstituciyalıq monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1983-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — korol (xanzada) (1980-jıldan V. A. Beatriks xanım). Onıń janındaǵı Mámleket keńesi aǵzaları patsha tárepinen tayınlanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı patsha hám eki palatalı Bas shtatlar (parlament), atqarıwshı hákimiyattı patsha menen húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Niderlandiya Orta Evropa tegisliginiń batıs bóliminde jaylasqan. Arqadan sayız qoltıq hám buxtalar qorshap turadı. Jaǵası 56 m ge shekem biyikliktegi dúnkilerden ibarat, tasqınnan saqlanıw ushın bóget hám qashılar qurılǵan. Jer maydanı, tiykarınan, pástegislik. Niderlandiya aymaǵınıń 40% i teńiz betinen tómende, tek 2% i 50 m den joqarı. Eń biyik shıńı 321 m. Niderlandiyanıń pásttegislik bólimleri mudam teńiz suwı basıw qáwipi astında. 1282-jılǵı kúshli suw tasqını nátiyjesinde Zeyder-Ze qoltıǵı payda bolǵan. 33 km li qashı qurılǵannan keyin, Zeyder-Zeniń qubla bólimi dushshı suwlı tuyıq kólge aynalǵan. Niderlandiyanıń shıǵısı morenalı tóbelik; arqa qum hám gilli teńiz hám dárya jatqızıqlarınan, shıǵısı muzlıq jatqızıqlarınan, dárya deltaları bolsa allyuvial jatqızıqlardan dúzilgen. Kómir, neft hám gaz, torf, as duzı, kaolin kánleri bar. Íqlımı — teńiz ıqlımı, qısı jumsaq, jazı jıllı. Atlantika okeanınan jıl boyı samal esedi. Yanvardıń ortasha temperaturası 1-3°C, iyul ayı 16-17°C. Jıllıq jawın 650-750 mm. Tez-tez tuman túsedi. Qattı suwıqlar geyde boladı. Qar kem, jawın kóbirek jawadı. Dáryalar jıl boyı suwlı; irileri: Reyn, Maas, Shelda. Jaǵa topıraǵı ónimli, dárya oypatlıqları allyuvial-otlaqlı topıraq. Niderlandiyanıń arqa hám shıǵısında, tiykarınan, chimli podzol, ayırım jaylarında batpaqlanǵan topıraq. Niderlandiya aymaǵınıń 70% i mádeniy landshaft, 8% i orman. Qumlı jerleri putalı vereyekzor (arshagúl), dáryalar jaǵasında tal dalaları bar. Haywanat dúnyası júdá jarlı. Jabayı qoyan, tıyın, suvsar, sasıq iyisli-gúzen, yelik jasaydı. Niderlandiyada qustıń 180 túri bar. Dárya deltalarındaǵı júziwshi quslar qıslaytuǵın jaylar qorıqlanadı. Velyuzom, Kennemer dúnkileri, Xoge-Velyuve milliy baǵları hám 8 qorıqxanası bar.

Xalqı

Xalqınıń kópshiligi gollandlar. Iri etnikalıq gruppalardan flamandlar, frizlar bar. Olmonlar, evreyler, indonezlar hám basqalar da jasaydı. Dinge sıyınıwshı xalıqtıń 50% ke jaqını katolik, 37% i protestant. Rásmiy tili — niderland (golland) tili. Niderlandiya dúnyada xalqı eń tıǵız jaylasqan mámleketlerden. Xalqınıń 89% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Amsterdam, Rotterdam, Gaaga, Utrext.

Tariyxı

Niderlandiya aymaǵında adamlar neolit dáwirinen jasaydı; eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 2 yarımında bul jerde kelt qáwimleri jasaǵan. I ásir basında bul qáwimlerdi olmonlar sıǵıp shıǵarǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Niderlandiya aymaǵınıń bir bólimin rimlikler basıp alǵan. Eramizǵa shekemgi III-IV ásirlerde Niderlandiya aymaǵına franklar hám saksler hám de frizlar kelip jayǵastı. Frankler mámleketi dúzilgennen keyin (V ásir), Niderlandiya aymaǵı onıń quramına, 843-jılǵı Verden shártnamasına qaray, „Muqáddes Rim imperiyası“ quramına kirdi. X-XI ásirlerde Niderlandiya aymaǵında bir neshe ǵárezsiz jer-múlkler (Flandriya, Gollandiya, Geddern, Zelandiya, Utrext graflikleri hám taǵı basqalar) dúzildi. XII ásirden qala rawajlana basladı.

XII ásirden qala rawajlana basladı. XV ásirdiń 2-sheregine shekem Niderlandiyada feodal bóliniw húkim súrdi. 1433-jılda Gollandiyanı, keyninen Niderlandiyanıń basqa knyazliklerin Burgundiya gercogları basıp aldı. Karl V imperiyası bóleklengennen keyin, Niderlandiya (1556-jıldan keyin) Ispaniyaǵa ǵárezli bolıp qaldı. XVI ásir Niderlandiya revolyuciyası nátiyjesinde mámleket ispanlar zulımınan azat boldı hám Birlesken wálayatlar Respublikası dúzildi. XVII ásirde sawda hám teńizshilik rawajlanıwı nátiyjesinde Niderlandiya Evropanıń rawajlanǵan mámleketlerinen birine aylanıp, Aziya, Amerika, Afrikada jańa jer-múlklerdi qolǵa kirgizdi, Indoneziya, Gviana, Kishi Antil atawların hám Kap wálayatın ózine ǵárezli etip aldı. 1795-1813-jıllarda Gollandiya korolligi Franciya quramına kirdi. 1815-jılda Belgiya menen birlesip, Niderlandiya patshalıǵı dúzildi. 1830-jıl revolyuciya nátiyjesinde Belgiya Niderlandiyadan ajıralıp shıqtı.

1848-jılda Niderlandiya Konstituciyası qabıllandı. 1840-70-jıllarda sanaat tez ósti. 1860-jıldan mámleket temirjol qurıwdı óz qolına aldı. 1876-jılda Amsterdam — Arqa teńiz, 1882-jılda Rotterdam — Arqa teńiz kanalları qurıldı. Rotterdam Germaniya ushın tranzit portqa aylandı. 1861-jılda birinshi kásiplik awqamı dúzildi. Niderlandiyada XIX ásirdiń sońǵı shereginde sanaatlasıw procesi, tiykarlaınan, juwmaqlandı. Sanaattıń jetekshi tarmaqları (kemasazlıq, toqımashılıq hám azıq-awqat sanaatı) modernizaciya etildi. Neft monopoliyaları dúzildi. Awıl xojalıǵında ekstensiv dıyqanshılıq hám shárwashılıqtan zamanagóy óndiriske ótildi. Jańa temirjollar qurıldı.

Niderlandiya birinshi jáhán urısı dáwirinde

Birinshi jáhán urısı (1914-18) nda Niderlandiya óziniń biytárepligin xabarladı. 1917-jıl ekonomikalıq qamal nátiyjesinde Niderlandiyada islep shıǵarıw hám sawda páseyip ketti. 1918-jıl báhárden teńizde keme reysi de toqtadı. 1925-29-jıllarda Niderlandiyada sanaattıń jańa tarmaqları (radioapparatlar islep shıǵarıw, neftti qayta islew) payda boldı. Jáhán ekonomikalıq krizisi dáwiri (1929-33) nde Niderlandiyada sanaat ónimin islep shıǵarıw, eksport hám import 2 ese kemeydi.

Niderlandiya ekinshi jáhán urısı dáwirinde

Ekinshi jáhán urısı baslanıwı menen Niderlandiya biytáreplik járiyaladı. 1940-jıl 10-mayda fashistler Germaniyası kútpegende bastırıp kirdi hám 14-mayda Niderlandiya táslim boldı. Xanzada Vilgelmina hám húkimet Ullı Britaniyaǵa kóship ketti. Niderlandiyanı nacistler basqara basladı. 1944-jıl sentyabr — 1945-jıl martta Awqamshı mámleketler áskerleri Niderlandiyanıń qublasın, 1945-jıl aprelde shıǵısın azat etti. 1945-jıl may ayı baslarında Germaniya qurallı kúshleriniń Niderlandiyadaǵı bólimleri táslim boldı.

Urıstan keyingi jıllarda

1948-jılǵa kelip, Niderlandiyada islep shıǵarıw urıstan aldınǵı dárejege jetti. Shetke qarjı shıǵarıw keskin kóbeydi. Óndiristiń konsentraciyalasıwı tezlesti. 1950-jıllarda milliy azatlıq háreketi kusheyiwi nátiyjesinde Niderlandiya koloniyalarınan ayırıldı. Niderlandiya — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 30-aprel (Xanzada kúni). Niderlandiya 1991-jıl 31-dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán aldı hám 1992-jıl 10-iyulda diplomatiyalıq múnásibetlerin ornattı.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Mámleket reforma partiyası, 1918-jılda dúzilgen; Oray demokratları, 1993-jılda dúzilgen; Demokratlar-66, 1966-jılda tiykar salınǵan; „Shep jasıllar“, 1991-jılda dúzilgen; Azatlıq hám demokratiya ushın xalıq partiyası, 1948-jılda dúzilgen; Miynet partiyası, 1946-jılda dúzilgen; Reformashı siyasiy federaciya, 1975-jılda tiykar salınǵan; Reforma siyasiy awqamı, 1948-jılda dúzilgen; Socialistlik partiya, 1972-jılda dúzilgen; Awqam 55+, 1994-jılda dúzilgen; Xristian-demokratiyalıq shaqırıq, 1976-jılda tiykar salınǵan; Kekseler ulıwma awqamı, 1994-jılda dúzilgen. Niderlandiya kásiplik awqamları federaciyası, 1976-jılda dúzilgen; Kásiplik awqamları xristian milliy awqamı, 1909-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Niderlandiya — joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 24,4%, awıl xojalıǵınıń úlesi 4,3%. Niderlandiya áhmiyetli teńiz hám qurǵaqlıqtaǵı transport jolları kesilisken jerde jaylasqan.

Sanaatı

Sanaatınıń texnika dárejesi joqarı, tájiriybeli jumısshı kúshi menen támiyinlengen. Tábiyiy gaz Niderlandiyanıń tiykarǵı kán baylıǵı bolıp tabıladı. Neft, taskómir de qazıp shıǵarıladı. Islep shıǵarıw sanaatınıń jetekshi tarmaqları — kemasazlıq, qara hám reńli metallurgiya, metallsazlıq hám mashinasazlıq, ximiya, neftti qayta islew hám neft ximiyası, elektrotexnika, radioelektronika, azıq-awqat, toqımashılıq. Aviasazlıq hám avtomobilsazlıq ta rawajlanǵan. Reńli metallurgiya sanaatında alyuminiy, ruwx hám qalayı eritiledi. Amsterdam, Rotterdam, Utrext, Harlem hám basqa qalalarda ulıwma mashinasazlıq, Rotterdam, Sxidam, Dordrext, Amsterdamda iri kemasazlıq, Barn hám Eyndxovenda avtomobilsazlıq, Rotterdam, Amsterdam hám Flissingen átiraplarında neftti qayta islew kárxanaları bar. Plastmassa, tógin hám de sintetikalıq talshıq ushın shiyki ónim islep shıǵarıladı. Gaz hám as duzı shiyki ónim bazasında ximiya sanaatı rawajlanǵan. Farmacevtika sanaatı, lak, boyaw hám boyawshı elementler islep shıǵarıw júdá rawajlanǵan. Xengelo qalasında úlken duz zavodı bar. Niderlandiyanıń áyyemgi sanaatı — almazǵa islew beriw, tiykarınan, Amsterdam qalasında jaylasqan. Azıq-awqat sanaatı óniminiń 1/3 bólimin gósh-sút kárxanaları beredi. Miywe-palız eginleri konservaları, pivo, kakao, shokolad islep shıǵarıw rawajlanǵan. Toqımashılıq sanaatında, tiykarınan, jip-gezleme hám jasalma jipekten shayı islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 74 mlrd. kVt-saat elektr energiyası payda etiledi.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵı kóp muǵdarda tovar ónim islep shıǵarıp, mámleket eksport bahasınıń 1/4 bólimine teń. Awıl xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı jerler (2,2 mln. ǵa) diń 60% otlaq, 35% awdarıladı, 3% baǵ, palız hám gúlshilik xojalıqları. Niderlandiya — shetke eń kóp sút ónimleri, máyek, qus góshi, gósh konservaları, shoshqa góshin shıǵarıwshı mámleketlerden. Awıl xojalıǵı ónimleri bahasınıń 2/3 bólimine jaqının shárwashılıq hám qusshılıq beredi. Baǵshılıq, palız eginleri hám gúlshilik dıyqanshılıqtan alınatuǵın ónim bahasınıń 60% in beredi. Niderlandiya — ıssıxanalarda jetistirilgan palız eginleri, miywe hám júzimdi eksport etiwde dúnyada 1-orında. Niderlandiya kóp muǵdarda kartoshka eksport etedi. Bunnan tısqarı, qant láblebi, dánli eginlerden biyday, arpa, salı egiledi. Jılına 2 mlrd. danadan kóbirek lala piyazı jetistiriledi. Balıq awlanadi.

Transportı

Sawda flotınıń tonnası tárepinen Evropa Awqamı mámleketleri arasında 3-orında turadı. Júk aylanbası boyınsha dúnyada eń úlken portlardan biri — Rotterdam portı jılına 280 mln. tonna júk ótkeredi. Mámleket ishinde tasılatuǵın júklerdiń 80% i avtomobil transportına, 17,1% suw transportına, 2,9% temirjol transportına tuwrı keledi. Temirjol uzınlıǵı — 2850 km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 118,2 mıń km. KLM aviakompaniyası jolawshılar tasıw boyınsha dúnyada 7-orındı iyeleydi. Amsterdamda xalıqaralıq aeroport bar.

Eksport hám import

Niderlandiya shetten polat, transport quralları, ximiyalıq ónimler, mineral janılǵı satıp aladı. Shetke tayın buyımlar, azıq-túlik ónimleri, ruwzıgerbap elektr ásbap-úskene hám buyımlar shıǵaradı. Niderlandiya, tiykarınan, Evropa mámleketleri menen sawda-satıq etedi. Sırt el turizmi rawajlanǵan (jılına 3 mln. sayaxatshı kelip ketedi). Tiykarǵı qarıydarı bolǵan GFR ǵa importtıń azǵana 33% i hám eksporttıń 22% i tuwrı keledi. Pul birligi — yevro.

Social taraw

Xalıqqa joqarı dárejeli medicinalıq xızmet kórsetiledi. Mámleket emlewxanaları menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Vrachlar universitetler janındaǵı 8 medicina fakultetinde tayarlanadı. 1950-jıldan mámlekette 8 jıllıq biypul májbúriy tálim tuwrısındaǵı nızam kúshke kirgen. 7 jastan 12 jasqa deyingi balalar 6 jıllıq mektepke qatnaydı. Orta mektepler eki túrde: universitetke kiriw ruxsatın beretuǵın 6 jıllıq gimnaziya, atenium (real orta mektep) hám liceyler bolıp tabıladı. Ulıwma orta bilim beriw mektepleri quramına kishi, aralıq hám joqarı orta mektepleri kiredi. Niderlandiyadaǵı baslanǵısh hám orta mekteplerdiń tek 30% i mámleket qaramaǵında. Baslanǵısh mektep negizinde óner hám orta arnawlı tálim sisteması dúzilgen. Olarda oqıw múddeti bir neshe aydan 5 jılǵa shekem.

Niderlandiyada tolıq joqarı maǵlıwmat beretuǵın 9 universitet, 3 texnika universiteti, universitet dárejesindegi 4 kolledj, sonday-aq, Vageningendaǵı joqarı awıl xojalıǵı mektebi bar. Mámleket universitetleri: Leyden (1575-jılda tiykar salınǵan), Utrext (1636), Groningen (1614), Amsterdam (1877), Rotterdam universitetleri hám basqa Mámleketke qaraslı hám menshikli ilimiy mákemeler bar. Universitetler janındaǵı institutlar, Ámeliy izertlew oraylıq shólkeminiń institutları, Niderlandiya korollik pánler akademiyası hám ministrliklerdiń, Niderlandiya fundamental izertlewlerdi rawajlandırıw shólkeminiń institutları, Yadro energiyası oraylıq keńesi, Xalıqaralıq múnásibetler institutı hám basqalar bar.

Iri kitapxanaları: Amsterdam, Leyden universitetleriniń kitapxanaları, Gaagadaǵı Korollik kitapxanası hám basqa Amsterdamda Mámleket muzeyi (1808-jılda tiykar salınǵan), Van Gog milliy muzeyi (1972), Rembrandt úy-muzeyi (1907), Korollik tropikalıq institutınıń muzeyi, Gaagada municipal muzeyi, Korollik súwretshishilik mákanı (1820), Pochta muzeyi (1929), Leydenda Milliy etnografıya muzeyi (1837), Milliy geologiya hám mineralogiya muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Eń iri gazeta hám jurnalları: „Alxemeyn daxblad“ („Kúndelik ulıwma gazeta“, 1946 -jıldan), „Binnenxof“ („Ishki háwli“, aqsham gazetası, 1945-jıldanı), „Gaagse kurant“ („Gaaga gazetası“, 1883-jıldan), „Telegraf“ (kúndelik gazetası, 1893-jıldan), „Trau“ („Sadıqlıq“, kúndelik gazetası, 1943-jıldan), „Folkskrant“ („Xalıq gazetas“, kúndelik gazetas, 1920-jıldan), „Fray Nederland“ („Erkin Niderlandiya“, háptelik gazetası, 1940-jıldan), „Fraye folk“ („Azat xalıq“, kúndelik gazetası, 1900-jıldan), „Frayxeyden demokrati“ („Azatlıq hám demokratiya“, háptelik gazetası, 1949-jıldan), „Xrune amsterdammer“ („Kók jasıllar amsterdamlik“, háptelik gazetası, 1877-jıldan), „Demokrat“ (aylıq jurnalı), „Politiken kyultyur“ („Siyasat hám mádeniyat“, aylıq jurnalı, 1940-jıldan). Alxemeyn Nederlands Persbyuro — ANP, Niderlandiya informaciya agentligi, 1943-jılda dúzilgen. Gollandiya gazetaları basılımlarınıń kooperativ awqamı. Niderlandiya radioesittiriw korporaciyası radioesittiriw hám telekórsetiw shólkemi bolıp, húkimet qadaǵalawında isleydi, 1969-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı

Golland tilindegi eń áyyemgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik IX ásirde dúnyaǵa kelgen. Niderland hám olmon ádebiyatında G. Van Feldeks (1140-1200) saray eposın jaratıp dańq shıǵardı. „Reynard haqqında qosıq“ dep atalǵan xalıq dástanı xalıqshıl poeziya hám dramaturgiyanıń rawajlanıwına zor tásir ótkerdi. XIII ásirde diniy ádebiyat rawajlandı. Niderlandiya kórkem ádebiyatınıń iri wákili Erazm Rotterdamskiydiń „Biymánilik gimni“ satiralıq shıǵarması (1509) Oyanıw dáwiri ruwxında jazılǵan. XVII ásir Niderlandiya mádeniyatında „Altın ásir“ boldı. Bul dáwirde túrli aǵımlarǵa tiyisli jazıwshılar social hám etika-ádep máselelerine tiyisli dóretpeler jarattı, gumanistlik, demokratiyalıq ideyalar rawajlandı. Shayır hám dramaturg jıl Vanden Vondel (1587-1679) diń „Mariya Styuart“, „Lyusifer“ tragediyaları jáhán kórkem ádebiyatınıń kemnen-kem ushıraytuǵın dóretpelerinen bolıp qaldı. XVIII ásir ádebiyatında milliy-demokratiyalıq dástúrler páseydi. XIX ásirde jasap, dóretiwshilik etken jazıwshılar — A. Staring, E. Y. Potgiter, Niderlandiya Bets hám basqa golland kolonizatorlıǵına sın pikir bildirdi hám ulıwma, ótkir social mashqalalardı kóterip shıqtı. XIX ásir 2 yarımı hám XX ásir baslarında ádebiyatta socialistlik ideyalarhúkimranlıq etti. 30-jıllarda „Forum“ jurnalı átirapında birlesken jazıwshılar fashizmge qarsı gúresti. 50-jıllarda L. Froman, P. Rodenko, Lyusebert, R. Kampert, X. Lampo Evropa ádebiyatı aǵımında bardı. 80-90-jıllarda V. Ryuislink, X. Xeresm, J. Gamelink, Ya. Kremer hám basqalar realistlik principlerin kúsheytti.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Áyyemgi Niderlandiya aymaǵında neolit dáwiriniń ılaydan islengen ıdısları, tastan qurılǵan megalitlik imaratları, eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqqa tiyisli kelt mákan-jayları, eramızǵa shekemgi I-III ásirler áyyemgi Rim imaratlarınıń qaldıqları, olmonlardıń metall, zergerlik buyımları saqlanǵan. Orta ásir arxitekturası úlgileri Amsterdam, Gaaga hám basqa qalalarda bar (qala diywalları, saray, qorǵan, úyler). Mámlekette topıraqtıń batpaqlıǵı, tas tańsıqlıǵı ımaratlardıń gerbish hám aǵashtan qurılıwına sebep bolǵan. XVI-XVII ásirler súwretlew kórkem ónerinde turmıs tábiyat kórinisleri, natyurmort, portret janrı rawajlandı (Qarańız: Niderland kórkem óneri). XVII ásir ortalarında klassicizmniń golland kórkem mektebi rawajlandı (ımaratlardıń ápiwayı hám qolaylı bolıwına kóbirek itibar berildi). XVII ásir 2-yarımında francuz klassicizminiń bay saray hám park arxitekturası tásiri kúsheydi. Jámiyetlik, sawda hám islep shıǵarıw ımaratları (ratusha, birja, sawda qatarları hám basqalar) qurıldı (arxitektorlar Ya. Van Kampen, P. Post, áǵa-ini F. hám Yu. Vingbons hám basqalar). XVII ásirde músinshilik onsha rawajlanbadı (ımaratlar háykel menen kemnen-kem bezetildi, portret háykeller júdá kem islendi). Súwretshilik hám grafika bolsa keń rawajlandı. Realistlik súwretshilik ósip, pútkil Evropa súwretlew kórkem ónerine nátiyjeli tásir ótkerdi. Golland súwretshileri, ádette, qandayda bir janrǵa qánigelesken. Portret (F. Xals), dıyqanlar turmısı (A. Van Ostade) hám qala turmısı (Ya. Sten, G. Terborx hám basqalar), ańlatpalı xojalıq janr, tábiyat kórinisi (Ya. Porsellis, Ya. van Ryoysdal) hám basqa janrlarda bahalı dóretpeler jaratıldı. Rembrandt, F. Xale, K. Fabritsius sıyaqlı ullı súwretshilerdiń dóretiwshiliginde demokratiyalıq keypiyatlar sheber súwretlendi. XIX ásirde qalalarda xalıq tıǵızlastı, ıqsham, puxta arxitektorlıq formalarına itibar kúsheydi. Súwretlew kórkem ónerde ápiwayı miynetkesh adamlar turmısına itibar berildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Amsterdam, Gaaga, Rotterdam hám basqa qalalarda ımaratlardıń aqılǵa say jaylasıwına erisildi, milliy romantikalıq principler menen suwǵarılǵan funkcionalizm jetekshi aǵım bolıp qaldı. XIX ásir 2-yarımında Gaaga reńli súwret mektebi, XX ásirde golland músinshilik mektebi qáliplesti. Házirgi zaman Niderlandiya súwretlew kórkem ónerinde túrli modernistlik aǵımlar jayılǵan, biraq demokratiyalıq principler de (Charli Torop, X. Shabo, P. Alma dóretiwshiliginde) sezilip turadı.

Muzıkası

Niderlandiyanıń muzıka mádeniyatına tiyisli dáslepki maǵlıwmatlar dáslepki orta ásirlerge tiyisli. XII ásirden ricarlıq lirikası rawajlandı. XIV ásirde menestrellar dep atalǵan sırǵıya sázende hám qosıqshılar xalıq qosıqshılıǵın professional kórkem óner dárejesine kóterdi. Bayram, yarmarka, túrli jarıslarda muzıka ásbapları menen birge qosıq hám ayaq oyınlar atqarıw úrp-ádet kórinisine kirdi. XV-XVI ásirlerde muzıka kórkem óneri, ásirese, ósti. Atap aytqanda, Oyanıw dáwirinde payda bolǵan Niderland mektebi Evropanıń kompozitorlıq dóretiwshiligine tásir ótkere basladı. XVII ásirde muzıka ásbapların islep shıǵarıw da rawajlandı. XVII ásir aqırlarınan Niderlandiyada inglis, francuz, italyan muzıkaları tásiri kúsheydi, komik operalar saxnaǵa qoyıldı. K. Haquarttıń „Íshqı bayramı“ (1678) klassicizm usılındaǵı birinshi golland operası bolıp tabıladı. Sol jıllarda muzıka jámiyetleri dúzildi. XIX ásirdiń 1 yarımınan milliy-demokratiyalıq muzıka mádeniyatı rawajlana basladı. Amsterdam konservatoriyası (1884), Niderlandiya muzıkashıları korollik jámiyeti (1875), Milliy opera (1916-23), Niderlandiya kompozitorları jámiyeti (1911) hám basqa shólkemler mámlekette muzıka mádeniyatı rawajlanıwında zárúrli áhmiyetke iye boldı. Amsterdamda 1948-jıldan jazǵı muzıka festivalları ótkerip turıladı. Mámlekette bir neshe opera hám balet teatrları, 12 simfoniyalıq orkestr, 7 konservatoriya (geyparalarında Shıǵıs muzıkası úyreniledi), 3 muzıka liceyi, Amsterdam, Leyden hám Utrext universitetlerinde muzıka tariyxı hám teoriyası fakultetleri bar. Kompozitorlardan G. Landre, S. Bessem, K. Van Baren, dirijyorlardan P. Xyupperts, B. Xaytink, muzıka atqarıwshılarınan K. de Grot, L. Ponse, G. Leonhardt, T. Olof, T. Bayle hám basqalar ataqlı. Baleti orta ásirlerden júzege kele baslaǵan, bayram hám karnavallarda oyınlar kóp atqarılǵan. 1959-jılda Amsterdam balet truppası dúzilgen. Onıń S. Gaskell truppası (1954) menen qosılıwı (1961) sebepli Niderlandiya milliy baleti shólkemlestirilgen. Gaagada 1961-jıldan Niderlandiya rake teatrı isleydi. 1945-jıldan balalar ushın spektakller qoyatuǵın „Skapino“ truppası islep turıptı. O. de Xaye, Ya. Fliyer, I. Sanders Niderlandiya operasın rawajlandırıwǵa úlken úles qostı.

Teatrı

XII ásir aqırınan baslap dramalıq dóretpeler saxnalashtırılıp basladı. XIV ásirde ádebiyat hám teatr óz isiniń ustaları jámiyeti dúzildi. 1638-jılda Amsterdam qalası teatrına tiykar saındı. Kóplegen kóshpeli truppalar mámleket boylap tamashalar kórsetti. 1870-jılda dúzilgen „Niderland teatr awqamı“ milliy teatr kórkem óneri rawajlanıwına úlken úles qostı. Niderlandiyada háweskerlik teatrları keń tarqalǵan. Teatrlarda U. Shekspir, F. Shiller, F. Dostoyevskiy, Niderlandiya Gogol, A. Chexov, M. Gorkiy dóretpeleri kórsetilgen. Keyingi jıllarda jergilikli avtorlardan Ya. Stal, S. Notebom, Ya. Van der Merve hám basqalardıń dóretpeleri kóp saxnalastırıldı. Arnem, Rotterdam qalalarında teatrlar bar. Zamanagóy saxna ustaları arasında A. Van Dalsyum, K. Van Deyk, E. Van Lingen, V. Fos ataqlı. Amsterdamda Teatr muzeyi bar.

Kinosı

1898-jıldan hújjetli, 1910-jıldan kórkem filmler islep shıǵarılǵan. 1927-jıl Amsterdamda kino kórkem ónerin propaganda etiwshi „Filmliga“ kino klubı shólkemlestirildi. Onıń quramına kirgen kino xızmetkerleri „Óli suw“ (rejissyorı G. Ryutten) hám basqalar filmler jarattı. Fashistler okkupaciyası jıllarında ekranlarda, tiykarınan, olmon filmleri kórsetildi. Mámleket fashistlerden azat etilgennen keyin Qarsılıq háreketi haqqında kóplegen hújjetli filmler súwretke alındı (rejessyorı R. Xorneker, J. Fernu, O. Van Neyenxof hám basqalar), kórkem filmler jaratıw keń jolǵa qoyıldı. Keyingi jıllarda „Amsterdam, suw qalası“ (rejessyorı M. Xas) ilimiy-kópshilikke arnalǵan filmi, „Suw dawısı“ (rejissyorı B. Xanstra), „Kásiplesler, shawqım salmań“ (rejissyorı F. Rademakers), „Túrk miywesi“ (rejissyorı P. Ferxuven) sıyaqlı kórkem filmler shıǵarıldı. Kinematografiya kadrları Amsterdam kino institutı hám kino akademiyasında tayarlanadı.