Альбер Камю
| Альберт Камю | |
| Albert Camus | |
 Альберт Камю Фотопортрет. UPI, 1957 | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | |
| Туған жері |
Мондови (Дреан), Алжир |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | |
| Мектеп/дәстүр | |
| Бағыты | |
| Кезең | |
| Негізгі қызығушылығы | |
| Негізгі пікірі |
абсурд, бунт |
| Ықпал еткендер |
Гренье, Мальро, Жид, Достоевский, Ницше, Кьеркегор, Шестов, Хайдеггер, Ясперс, Бовуар, Сартр |
| Ықпалды жалғастырушылар |
Онфре, Паланик, Варгас Льоса, Фаулз, Деррида, Оэ, О’Брайен, Дэвис |
| Қолтаңбасы |
|
Альберт Камю (фр. Albert Camus, 7 қараша 1913 — 4 қаңтар 1960) — экзистенциализм бағытындағы француз жазушысы және философ, тірі кезінде-ақ «батыстың ар-намысы» деп құрметтелген, Нобель сыйлығының әдебиет бойынша 1957 жылғы лауреаты.
Өмірбаяны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Алжирдегі өмірі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Альберт Камю 1913 жылы 7 қарашада Франция отарындағы Алжирде, нақтап айтқанда Мондови жеріндегі «Сан-Поль» фермасында дүниеге келген. Әкесі Люсьен Комю, арғы атасы Эльзастық болып, шарап өндіретін фирмада жұмыс істеген. Әкесі І дүниежүзілік соғыс уақытында жеңіл жаяу әскерде қызмет етіп, 1914 жылы Марне жердегі ұрыста ауыр жараланып, лазаретте қайтыс болады. Анасы Кутрин Сантэ, ұлты испандық, жартылай саңырау және сауатсыз кісі болып, Алжир қаласының Белкур ауданына екі ұлы Альберт Камю және оның ағасы Люсьен Камюмен көшіп келіп, әжесімен бірге кедейлікте өмір сүреді. Кутрин отбасын асырау үшін алғашында фабрикада жұмыс істесе, кейін тазалықшы болып нәпақа табады.
1918 жылы Альберт Камю бастауыш мектепке түседі және 1923 жылы мектепті үздік тамамдайды. Ол кезде тұрмыс тым жапалы болғандықтан, Алжирде оның жасындағы кедей отбасының балалары оқуды тастап, отбасына көмектесу үшін түрлі қара жұмыстар істеуге мәжбүр болады екен. Дегенмен, бастауыш мектеп мұғалімі Луи Жермен Камю отбасына Альберт Камюдің міндетті түрде оқуды жалғастыруы керектігін түсіндіріп, үлкен болашағы бар бала екеніне сендіреді. Сол Луи Жермен Камюді лицейге түсуге дайындайды және оқу жәрдемақысын алуына да көмектеседі. Осы ризашылық үшін кейін Альберт Камю Нобель сыйлығын алу сәтіндегі сөзін үлкен құрметпен мұғалімі Луи Жерменге арнаған болатын.
Лицейде Камю француз мәдениетімен терең танысады, өте көп кітаптар оқиды. Футболмен де шұғылданып, «Racing Universitaire d' Alger» клубының жастар командасында ойнайды. Спортпен шұғылданып, командада ойнау Камюдің мораль және парыз мәселесіне назарын аудартады. 1930 жылы Камюден құрт ауруы (туберкулёз) анықталып, оқудан қол үзеді, командадан да шеттетіліп (футболға деген махаббатын өмір бойы сақтады), бірнеше ай санаторияда өткізеді. Кейін толық сақайғанымен, бұл аурыудың зардабы оның өміріне жаман әсер етеді. Денсаулық жағдайына байланысты ол екі жыл бойы дипломнан кейінгі оқуды жалғастыруға мүмкіндігі болмады және дәл осы себеп бойынша әскерге шақырылмады.
1932-1937 жылы Альберт Камю Алжир университетіне түсіп, философия мамандығында оқиды. Университетте ол өте көп кітаптар оқыды, күнделіктер жазумен болды, эссе жанырында қалам тербеді. Сол уақыттарда ол Андре Жид, Фёдор Михайлович Достоевский, Фридрих Ницше ықпалына қатты ұшырады. Оның жазушы және философ досы Жан Гренье жас Альбер Камиюдің қалыптасуына айырықша әсер етті. Камю сабағын оқып жүріп түрлі жұмыстар істеуге мәжбүр болады және бірнеше рет жұмыс ауыстырады: жеке мұғалім, бөлшек сатушысы, метеорология институтында ассистент. 1934 жылы экстравагантті он тоғыз жастағы қыз - Симоне Ийеге үйленеді, ол морфинист болған екен. Кейін, 1939ж. олар ажырасып кетті.
1935 жылы Альберт Камю бакалавр дәрежесін алады және 1936 жылдың мамырында философия магистрі дәрежесін алады. Ғылыми жұмысының тақырыбы: «"Неоплатонизм және христиандық ой" - Плотиннің Августин теологиясына ықпалы» туралы болды. Сол жылдары «Бақытты ажал» повестін жаза бастады. Бұл кезде Камю экзистенциализм мәселелеріне назар аудара бастаған болатын: 1935 ж Л.Шестов, Мартин Хайдеггер, Карл Ясперстің шығармаларын зерттеді; 1936-1937 жылы А.Мальроның «абсурттық өмір» идеясымен танысты.
Альберт Камю университеттің жоғарғы жылдығында социалистік идеяға бой ұрды. 1934 жылы Ауструндағы көтерілісті жақтады және 1935 жылы көктемде Франция коммунистік партиясына мүше болды. Бірақ бұл партия сапында бір жыл шамасында ғана болды, өйткені оның Алжирлік халық партиясымен байланысын үзбегені білініп, «троцкиші» деп айыпталды және партиядан шығарылды.
1936 жылы А.Камюдің жеке белсенділігімен «Еңбек театры» (фр.Theatre du Travail ) ашылды. 1937 жылы ол «Команда театры» (фр. Théâtre de l'Equipe) деп қайта аталды. Ол Достоевскийдің ең маңызды романының бірі «Ағайынды Карамазовтар» желісімен көрініс ұйымдастырды және Камю өзі "ақыл" тұлғасы Иван Карамазов рөлінде ойнады. 1936-1937 жылдары денсаулығын түзеу мақсатында, әсіресе асқынған туберкулозды емдеу мақсатында Альпі тауына барды және жолай Франция, Италия, орталық Еуропа елдеріне саяхатта болды. 1937 жылы «Сыр мен сымбат» (сөзбе-сөз: «астары және беті») атты тұңғыш эсселер жинағы жарық көрді.
Университет бітірген соң біраз уақыт Алжир мадениет үйін басқарды. 1938 жылы «Жағалау» журналының редакторы болды. Кейін опозициялық «Альжен републикен» (“Algen Republіcaіn”) және «Суар републикен» ) газеттерінде саяси шолушы және редактор болып жұмыс істейді. Сол кездерде Камю әлеуметтік саясатты жақсартуды, Алжир еліндегі арабтардың дамуына көмектесуді жақтады. Алжир, Суар газеттері екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда цензурамен жабылды.
Соғыс жылдары Камю бар уақытын эссе және публицистика жазумен өткізді. 1938 жылы «Неке» атты кітабы жарық көрді. 1939 жылдың қаңтар айында «Калигула» пьессасының бірінші нұсқасын жазып бітті.
1940 жылдары «Суар Республикен» газеті жабылған соң, математика оқытушысы, болашақ жары Франсин Формен бірге Оранға көшіп барды және сонда жеке сабақ берумен айналысады. Кейін екі айдан соң Алжирден Парижге қарай көшеді.
Соғыс кезінде
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Парижге келген соң Альберт Камю «Пари-Суар» газетінде техникалық редактор болып жұмыс істейді. 1940 жылы мамыр айында «Бөгде» шығармасын жазып аяқтайды.1940 жылдың желтоқсан айында «Пари-Суар» газетіндегі жұмысынан кетіп, басып алынған елде тұрғысы келмейді де, қайтадан Оранға көшіп барып, мектепте француз тілінен сабақ береді.
1941 жылы «Сизиф туралы аңыз» шығармасын жазып болады. Кейін Камю ІІ дүниежүзілік соғыс кезінде «Қарсыласу қозғалысының» белсенді мүшесі болды және «Айқас» газетінде астыртын атпен мақалалар жариялады.
1942 жылы «Бөгде» жарық көрді, ал 1943 жылы «Сизиф туралы аңыз» басылып шықты. 1943 жылы «Айқас» газетінің бас редакторы атанады. 1943 жылы «Галиммар» баспа кешенінде жұмыс істейді. Соғыс кезінде лақап атпен жазылған «Неміс досыма хат» атты шығармасы жарияланды.
1943 жылы әйгілі жазушы Ж.П.Сартрмен танысып, оның қойылымдарына қатысады.
1944 жылы «Оба» атты романы жазылып бітті және тек 1947 жылы ғана басылып шықты.
1947 жылы Камю отбасында егіздер Жан және Катрин дүниеге келеді.
Оған 1957 жылы әдебиеттегі сүбелі үлесі үшін Нобель әдебиет сыйлығы тапсырылды. Ал оның замандас, қаламдас, "бәсекелес" досы Ж.П. Сартр Нобель әдебиет сыйлығын алудан өз еркімен бас тартады.
Қайтыс болуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1960 жылдың 4 қаңтарнда Альберт Камю досы, баспагер Мишель Галлимардың отбасымен және баспагер жиені Гастон Галлимармен Прованстан Парижге машинамен қайтып келе жатқанда, Парижден жүз киллометр жердегі Вильблевен қалашығы маңында көліктері жолдан шығып кетіп ағашқа соғылады.[1] Бақытқа қарсы, Камю қатты соққыдан сол сәтте қайтыс болады. Рульде отырған Галлимер ауруханада жатып, екі күннен соң көз жұмады.[2] Бақытқа жарай әйелі мен қызы аман қалады. Жазушының жеке заттары ішінен аяқталмаған “Бірінші адам” повесі және қолданылмаған теміржол билеті табылды.[3] Сөйтіп, ұлы жазушы Альберт Камю Оңтүстік Франция Люберон ауданындағы Лурмарен моласына жерленді.[4][4]
2011 жылы Итальяндық газет «Corriere della Sera» дабыралы болжам жсайды: Советтік арнайы қызмет (КГБ) әдейі автоапатын қолдан ұйымдастырып, көліктің бір дөңгелегін жарып жіберіп, ұлы жазушының өлімін қасақана туғызған екен. Камю Венгрияға Совет одағының басып кіруін айыптағаны үшін және Борис Пастернакты жақтағаны үшін оған осы сұрқия қастандық жасалған көрінеді. Газет кісі өлтіру жоспарына тіке бұйрық беруші ретінде СССР сыртқы істер министрі Шепиловты (Dmitri Chepilov) атаған. Дегенмен бұл тұжырыммен келіспейтіндер француздардың арбаны тым қатты айдайтынын себеп етіп көрсетеді. 1957 жылы әйел жазушы Франсуаза Саган да осылай ауыр жол апатына ұшыраған болатын.[5]
Бірақ, Альберт Камюдің өзі арбаны тез айдағанды ұнатпапты. Ол "мен жылдамдықты сүймеймін, машинаны да ұнатпаймын" деген болатын. Ол Сизиф туралы еңбегінде былай жазған болатын: "абсурд кез келген бұрыштан, кез келген адам жағынан сурылып шығып бетіңе шапалақпен тартып кетуі мүмкін".
2009 жылдың қарашасында Францияның президенті Николя Саркози жазушының дене күлін Пантеонға ауыстырып жерлеуді ұсынғанымен, бірақ Альберт Камюдің ұлы бұл ұсыныстан бас тартты. Оның айтуынша, әкесі өмір бойы жалған атақты жек көрді, әлдекімдердің жасанды түрде қошамет етуін қаламайды деді.
Альберт Камю шығармашылықта үштік үлгіні ұнатқан: роман ＋ эссе ＋ пьеса. Оның философиялық идеясы "жалтару да, төтеп беру де мүмкін емес былжырлыққа (абсурд) қарсылық көрсету" болды. Ж.П.Сартр үшін Еркін таңдау жасау мағынасыз былжырлық алдындағы адамдағы мүмкіндік болса, Камю Сизифше "Мұңлы бақытты" ұнатты.
Философиялық идеялары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Абсурд ойшыл
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бүгінге дейін көп оқылатын, Нобель сыйлығының құрметті иегері болған бұл Ұлы жазушының ажалы аянышты әрі мәнсіз болғаны секілді, шығармаларының негізгі тақырыбы да мәнсіздік — абсурд мәселесін төңіректейді. Камю шығармаларын, идеяларын бір жақтылы түсіндіре салу мүмкін емес. Ол қатпары мол, идеясы алуан пікірлер тоғысқан, астарлау мен тіке айту қатарласқан ғажайып суреткер болды және жай суреттеп қана қоймай, өзі суреттеген құбылыстардың астарына бойлауға жол сілтеуді де ұмытпады. Белгілі мағынада, оның тұжырымы бойынша, адам өмірі – ажалға қарай баяу немесе тез жақындау есептеледі. Бұл дүниеде адам қол жеткізетін лауазым, атақ-даңқ, байлық, ұрпақ, туған-туыс, ата-ана, жақындар – бәрі де өткінші. Ешнәрсе және ешкім де мәңгі емес. Сондықтан адам тіршілігінің мәні мен мағынасы туралы сөз қозғаудың өзі мәнсіз. Дегенмен, осынау абсурдқа толы (сен көңілді келе жатқанда абсурд кенет белгісіз тұстан суырылып шығып бетіңе шапалақпен осып кетеді) мәнсіздіктерге қарсылық көрсетпеу, оған илектене кіріптар болу нағыз абсурд болар еді деп тұжырмдайды. Абсурдты жеңу мүмкін емес, бірақ онымен тынбай күресу, жеңілсе де күресу адам өмірінің шынайы бақыты әне сол болмақ.
Гуманизм
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Камю философиясының өзегінде жан тебірентер гуманизм — адамның қадірі-қасиеті мәселесі жатыр: тек бақытты тұрмыс қана адам қадіріне сай келеді, бақытты адамның өмірін ғана мәнді деу керек. Мысалы, оның «Сизиф туралы аңыз» кітабында Камю Сизифтің бақыты туралы елестетеді, өйткені Сизифтің ниеті абсурд емес, абсурт ешқашан бізге ненің бақыт, ненің бақытсыздық екенін ажыратып айтпайды. Сизифтің бүкіл тірлігі басқа күш жағынан мәжбүрленген абсурдқа құрылғанымен, бәрібір Сизифтің өзі өз ісіне көңілді кірісіп, тасты таудан асыра алмаса да тас домалатудан айнымағандықтан, ол өз қадірін-қасиетін сақтай алған "бақытты жан" есептеледі.
Камюдің ойынша Сизифті бақытты еткен нәрсе оның абсурдқа қарсылығы. Жеңе алмайтыны белгілі болса да жеңемін деп құлшыну — міне бұл адам қадір-қасиетінің ең бағалы өлшемі. Тек абсурдқа қарсылық болған жерде ғана қадір-қасиет туралы айтуға болады.
Қос негіз (дуализм)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Камю шығармашылығында қос негізді тақырыптардың үлесі көп, кейі кітап аты да болып келеді: «Сол мен оң», «Сүргін және патшалық» қатарлылар.
Камю назар аудартқан басқа да қос негіздер "Былжырақ және ақыл", "Өмір және өлім", "Азғындау және құтқарылу", "Жарық және көлеңке", "Күнә және бейуаздық", ... Бұл өзара қайшы қос негізді тақырыптар қайталанып көрініс табады және олар бір-бірін жеңе алмайды, бір-біріне сай қисынмен қатар өмір сүреді.
Камю өз эсселерінде мынадай риториканы жиі қолданады: айқын жарықты жойқын қараңғылық арқылы суреттеу. Шығармаларында бұл риторикалық амал болуы мүмкін, бірақ бұл оның барлық шығармаларында кездесетін негізгі ерекшелік есептеледі. Оның роман-әңгімелерінде болсын, философиялық эсселерінде болсын, немесе сахналық қойылымдарында болсын логикалық бір ізділік жоқ, кез келген жерінде өзара қайшылықтар тасқыны аласұрып кете береді. Басқа жазушыларда бұл кемшілік құсап көрінгенімен, Альберт Камюге келгенде ол ғажайып тереңдік болып көрініс табады. Дания физигі Оге Нильс Бор айтқан болатын:
"Ұсақ ақиқаттарға салыстырмалы нәрсе әрине сандырақ есептеледі. Бірақ ұлы ақиқаттарға салыстырмалы нәрсе қашанда ұлы ақиқат қана болып шығады"
Камю өзінің бұл түрдегі қайшылықтарға тура қарауы арқылы адамзат ойының шектілігі мен дүниетанымдық жарқаштарын паш етеді. Қос негіз қашанда екі тараптың қатар өмір сүруін алғышарт етеді, бірақ ол адам өмірінде үлкен сасқалақ, мағынасыздық, бөгделік, алуандық әсерін туғызады. Демек, ол өмір тақырыбында анықтау қиын, адамгершілікке сай келе кетпейтін тым тосын өңір есептеледі.
Қос негіз әуелде батыстық ойдың маңызды бір ерекшелігі болатын. Бірақ ол тарихтар бойы субъект (өзем) пен объект (көзем), жақсылық пен жамандық, сұлулық пен сұрықсыздық, ақиқат пен сандырақ, ақ пен қара, білім мен надандық секілді біржүріс ұғымдарға байланысты түсіндірілді. Ал, Бірақ Альберт Камюде бұл дәстүрлі ұғымдар кездесе бермейді, олар тек "сүргін және патшалық", "жарық және көлеңке" секілді образдарға орын босатады. Адам өлтіру қылмысы туралы жазылған «Бөгде» шығармасында "Қылмыскер және Бейуаз" мәселесі де мәнін жойып, оның артындағы тіпті де өзекті мәселеге ойысады: "Парыз және Безбүйректік" мәселесі. Камюдің бұл парадоксті теориясы оған теориялық шығар жол (шешім жолын) бере алмаса да, оның шығармаларындағы оқиғаларының сұмдық көп мағыналылығын, мәнді және әсерлі болуы туғызған. Эстетика тұрғысынан қарағанда, қарапайым, еш әрленбеген тіл адам санасына тосын қатер туғызады. Камюдің «Бөгде» және «Азғындау» шығармаларында бұл өте айқын байқалады.
Экзистенциализм
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Камю басқалардың өзін экзистенциалист деп атағанын қаламады. Бірақ тіпті ол Нобель әдебиет сыйлығын қабылдаған кездегі Арнау сөзде де оны "экзистенциалист" деп атаған екен. Демек, экзистенциализм бағыты қалайда Камюмен байланысты.
Экзистенциализм — түрлі қарама-қайшы идеяларды қамтыған ағым ретінде өз ішінде де қайшылық қат-қабат болатын. Қысқаша айтқанда, экзистенциализмнің негізгі тақырыбы "жекенің болмыстан "үрейленуі", "абсурд сезімі", "жалғыздық", "қалшыл" болып, ол адамның дүниені сезінудегі біртүрлі көңіл күйін білдіреді: Қорғансыз, сүйенішсіз, екіұдайы жеке адамның мағынасыз дүниедегі түгеп бермес мәнсіз күресті бастан кешіруі, сөйте тұра жеке адамның лақтырылып тасталғандай күйге түсуі.
Камю «Сизиф туралы аңыз» кітабында әр адамның бейне Сизиф секілді екенін айтады. Айырмашылығы, бұл шындықты қабылдағысы келмейді:
"Төсектен тұрады, автобус, төрт сағаттық жұмыс, тамақ, автобус, төрт сағаттық жұмыс, тамақ, ұйқы, дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, көп санды уақыты бір-бірінен еш айырмашылығы жоқ мәнсіз, мағынасыз жөңкілген қайталанбалы ағын. Бірақ, күндердің бірі оның миында "Не үшін?" деген сұрақ пайда болады және сол сәттен бастап осының бәрінен таңырқау аралас жалығу басталады. "Басталу", бұл өте маңызды. Зерігу механикалық тұрмыстан басталған соң, сананы түгелдей қозғалысқа түсіреді".
Мұнда Камю дәл экзистенциализмдік бағытта тұрып мәселеге экзистенциалды жауап іздегені көрініп тұр.
Камюдің экзистенциализмші деп атаудан бас тартуы оның Сартрмен шекара ажыратуынан да болды. Өйткені ол кезде экзистенциализм десе көпшілік Сартрдың идеясы айтылатын. Камю мен Сартрдың идеясында ұқсас тұстар көп. бірақ қайшылықты тұстар да аз емес. Әсіресе "Төңкеріс", "Тарих", "КСРО" секілді мәселелерде олар бөлек ұстанымда болды.
Сартр Марксизмнің ықпалына ұшыраған болатын. Ал, Альберт Камю бастан-аяқ антимарксизмші болды. Ол әсіресе макстің тарихшылдығына — аталмыш тарихи материализміне қарсы болды.
Сосын, Сартр философ ретінде теорияға көбірек назар аударды, абстракт болды. Ал, Камюдің философия туралы идеялары өмірді тіке сезіну мен толғанудан келгендіктен оның идеялары эсселерінде көбірек көрінгенімен, бірақ әдебиетші екендігі көбірек байқалатын. Ол Алжирді сүйді, жерорта теңізіндік романтизмнен айнымады. «Бар және Жоқ» пен «Сизиф туралы аңыз» бір біріне мүлде ұқсамайтын кітаптар есептеледі. Екеуінің бұл екі кітабы тек көзғараста ғана емес, маңыздысы ой жүгірту тәсілі жағында да ұқсамайды. Сартр өзінің «Бар және Жоқ» кітабында біржүріс логикалық тұжырымдар арқылы сенің Абсурд болмауың мүмкін еместігін дәлелдеуге тырысса, ал Камю "еркін таңдауды" дәріптемейді және "Мен осындамын, міне бұл абсурд" дегенді сезіндіреді.
Екеуінің тағы бір айырмашылығы, Сартр әрекетке мән берсе, Камю екіұдайылыққа салынады. «Оба» кітабын айтпағанда, әрекеттің маңызы жоқ, мысалы «Бөгде» кітабында тіпті де солай болды. Бұл кітаптың дәл ІІ дүниежүзілік соғыс кезінде жариялануы қаншалық дұрыс деген де әңгіме болған. Өйткені баршаға "бәрі бір емес пе!" қарайтын Мерсоның "Қарсылық әрекетіне" қатысып, фашистермен соғысуы еш қисынға келмейтіні анық.
Камю мен Сартр тең дәрежеде "жоқтыққа", мағынасыздыққа қарсы "қарсылықты" дәріптегенімен, бірақ олардың Қарсылығы ұқсамайды. Камю көбіне көп рухани қарсылықты айтады. Ол не істеуді емес, өзіңнің істеуіңе қарата сенің не ойлауың, қалай бағалауың негізгі мәселе деп қарайды. Бұл тұрғыда ол "Рухани Жеңімпаздыққа" ұқсап қалады. Ал, Сартрдың дәріптейтін қарсылығы басқаша. Ол не ойлауды емес, не істеуді көбірек көзде тұтады.
Камюдің батыры Сизиф пен Сартрдың батыры Орест （Oreste） ұқсамайтын үлгілер. Дәл осы Қарсылық мәселесіндегі екеуінің пікір қайшылығы олардың неше ондаған жылдарға созылған достығын бұзды. 1951 жылы Камюдің әйгілі «Ереуілші» кітабы жарияланған соң, екеуінің ортасындағы қайшылық шегіне жетті.
Бөгде
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Камю “Бөгде” повесінде жаттанған, және өшпенділікке толы өзімшіл қоғамдағы адам өмірінің мәнсіздігі мен жалғыздығын суреттейді. Абайсызда кісі өлтіріп, ажал сағатын күтіп отырған бас қаһарманның (Мерсо) көңіл-күйі мен сезім арпалысын бейнелей отырып, Мерсоның басқа кісі өлтірушілерден айырмашылығы оның өзі жасаған ауыр қылмысын мойнына алып, тергеу ісіне шын көңілімен көмектескісі келгендігінде. Ол кісі өлтіргені жайлы бүкпесіз ашық мәлімдеп, сот үкіміне немқұрайлы қарайды. Қазыларды кісі өлтірушінің шыншылдығы, өз өмірін сақтап қалу үшін қулыққа барып, құтылып шығуға әрекет жасамауы таң қалдырады. Олар Мерсоның шыншылдығы мен әділеттілігін епті жалтару, қулық немесе абсолютті шыншылдық ретінде қабылдап, шешесінің өлімінде жыламаған безбүйрек қылмыскерді өмірге, қоғамға ең қауіпті адам ретінде бағалауға дейін барады.. Екі жағдайда да бұл қатал жазалануы тиіс. Мерсоның аңғырттығы мен ақ пейілін оның қоршаған ортасы алжасқандық ретінде қабылдайды, ал (Мерсо) “бөтен” (бөгде) үшін бұл – норма. Ол сот процесін “комедия” ретінде қабылдап, көптеген құндылықтардың жалғандығын және мәнсіздігін парықтайды. Сол арқылы Мерсо өркениеттен алшақтауға және өз денесінің табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізіп, табиғатпен бірігу арқылы ләззат алуға ұмтылады. Өмірде мағына жоқтығын ұғынған жан ажалды жайбарақат қабылдауға қабілетті және жат, бөгде дүниеде өмір сүріп, қайғы-қасірет шегудің негізі жоқ деп біледі. Бұл оның ажал туралы экзистенциалды ойларға берілуіне барып тіреледі.
Камюдің «Сизиф туралы аңыз» атты шығармасында да адам өмірі мифтік кейіпкер Сизифтің биік таудың басына қарай үлкен тасты домалатқан іс-әрекеті тәрізді мәнсіз, мағынасыз екені жінтікті талқыланған. Сизиф құдайлар тарапынан шың басына тас домалатуға жазаланған, бірақ ол тасты тау басына қарай бар күш-қуатымен домалатқанымен, тас шың басына жете бере төмен қарай домалап кете береді. Жеңіс күні жақын көрінгенімен, Сизифтің еңбегі еш, бекершілік. Камю адам ақырғы есепте өмірді түбегейлі өзгертуге, бірегей табысқа біржолата жетуге қабілетсіз деп санайды. Адам өмірі – өмір мен ажалдың өзіндік құндылығы мәселесін шешу болып табылады. Әрбір адам бұл мәселені өз санасында жеке шешеді. Өмір – театр, ал әрбір адам – “көлеңкелері”, мағынасыз театрдың көрермені, актері, әрі режиссері. Өмірдің мағынасыздығы мен ажалдың шынайылығын түсінген адамның шынайы құндылығы өзін-өзі мерт қылу жолымен ажалды қабылдауда емес, ажалмен күресте.
Камю егер адам ажалмен күреспесе, онда ажалдың өзі де мағынасыз деп есептейді, барлығын қорыта келе өмір мағынасы адамның тіршілік етуі - қарсылығында деп санайды. Адам алғашында бәріне көнеді, жарайды дейді, шыдайды, өзін алдайды, бірақ егер оның бойындағы адамдық қасиет өшпесе, күндердің бірі «Жетер енді! Мен қарсымын! Мен келіспеймін! Мен адаммын ғой!» деп айғайлайды. Өмірдің мәнділігі қарсылықта. Қарсылық мәнсіздікпен (абсурдпен) күрес арқылы болады. Сизиф жеңілетінін, тастың тауға шықпайтынын білсе де бәрібір тоқтатпай тас домалатады. Демек «Сизиф бақытсыз емес!» деп тұжырымдайды.
Нақыл сөздері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қыс түскенде өз бойымда жеңуге болмайтын жаз бар екенін түсіндім.
Маңыздысы емделу емес, ауыру күйде өмір сүре беру.
Жеке, өз алдына жұмыс жасай алатындар күштілер есептеледі.
Біреудің сөзінен жалығып, одан құтылғым келгенде оның айтқанын түгел мақұлдай саламын.
Егер сен бақыттың неден құралатынын іздесең, мәңгі бақытты бола алмайсың. Егер сен адам өмірінің мән-мағынасын іздеуді қоймасаң, онда өмір сүре алмайсың.
Бақытқа деген құштарлық асқынған сайын, көңіл тереңінен мұң оянады.
Біз өзімізден жақсырақ адамға сенгіміз келмейді, тіпті одан аулақ жүруге тырысамыз. Қайта өзімізге ұқсайтын, дәл өзіміз секілді әлсіздіктері бар адамдарға жүрек қылымызды шертуге сай тұрамыз. Біз әлсіздікті түзеткіміз келмейді, тек жанашырлық күтеміз және шабыттандыру тілейміз.
Бір адам егер еске алуды үйренсе, ендіқайтіп ол жалғыздық тартпайды. Тіпті ол жер бетінде бір күн өмір сүрсе де, еш қиналмай жүз жыл бойы соны еске алумен өтуі мүмкін.
Шынайы құтқарылу қырғыннан кейінгі жеңістік емес, қиындық ішінде өміршеңдік күшіне ие болу және көңіл тыныштығына жету.
Рухым мен менің аралығым өте шалғай. Бірақ болмысым соншылық шынайы.
Ажалдан құтыла алмаймыз. Әркімнің өз өлімі бар. Түбін қуғанда, күн жүйкемізді жылтумен келеді.
Мені қызықтыратын тақырып: махабат үшін туып, махаббат үшін өлу.
Өзін қор көре отырып тіршіліктен асып жеңімпаз болмағандар жоқ.
Қажетсіз денені бауыздау мен рухани жалтарудан тысқары үшінші түрлі суицид бар: батыл күресу, өмір сандырағына қарсы күресу.
Өмірде болады екенсің, жалған ойын қоюға қақың жоқ.
Бір қаланы түсінудің ең ұтымды жолы ондағылардың не істейтінін, нені сүйетінін, қалай өлетінін білу.
Өмірге деген түңіліссіз өмірге деген махаббат та жоқ.
Көптеген адамдар жамандыққа төзбей қылмыс өткізеді.
Философияның негізгі мәселесі - өзін өлтіру мәселесі.
Құлдар әділетті аңсаудан қарсылық бастайды, соңында патшалықты талап етеді.
Махаббаттан басқа жауапкершілік жоқ.
Барлық ұлы істер мен ұлы идеялардың бастауында абсурд жатыр.
Өмір өмір сүруге тұра ма, жоқ па дегенге ой жүгіртудің өзі философияның негізгі тақырыбына жауап беру есептеледі.
Идеология заң саласына еніп кіріп, заңгердің майданы мен ұстанымын белгіледі, сол арқылы заң машинасының қозғалысын тізгіндеді.
Өмір қысқа. Ендеше өмірді ысрап ету қылмыс.
Азап ұзарған сайын азапты сезілмейді.
Болашаққа деген жомарттық барыңды қазіргіге арнау деген сөз.
Растар бар, бірақ ақиқат жоқ.
Елемеу арқылы да жеңе алмайтын тағдыр жоқ.
Қиыны, "сондықтан" деген сөз өкілдік ететін логика құдіретінен сытыла алмау.
Барша жомарт адамдар өз ғашығының өліп кетуін азды көпті тілегені анық.
Биікке шығуға талпынған күрес адамның көңілін тояттатуға жетіп жатыр.
Бұл дүниеде сандырақ пен құлдық қаптаған, ғаріп жабайы шөп барлық жерді жайлаған. Әркім қаншалық әлсіз болсақ та, жазушының ұлағаты екі қиындық арасына қыстырылу: Сандырақты тойтару, Зорлауға қарсылық.
Клейст қолжазбаларын екі мәрте өртеген... Пьеро делла Франческа өмірінің соңында зағип болып қалған... Ибсеннің қартайған шағында есте сақтау қабілеті күрт төмендеп, алфавитті қайыра оқыған... Ең бастысы – рухты болу! Жігерлі бол!
Бай бодан болғаннан, тәуелсіз кедей болған әстілі жақсы. Әрине, адамдар бай, әрі тәуелсіз болғанды қалар еді – соның жолында олар кедей құлға айналады.
Тәжірибеде шешуді талап етіп тұрған маңызды мәселе: "жапа-жалғыз бақытты болу мүмкін бе?"
Өз басым бөтеннің құпиясын ашқанды ұната қоймаймын. Бірақ бөгде адамның ағынан жарылғанын қалап тұрам.
Өмір тым тез әдетке айналады. Бақытты өмір сүру үшін ақша тапқың келеді. Нәтижесінде бар күш-қуатың табыс табуға жұмсалады. Бақыт ұмытылады. Қалта толтыру мақсатқа айналады.
Келешекке жасар ең үлкен жомарттығың – бәрін бүгінге арнауың.
Бақыттың мәні не деп іздесеңіз, ешқашан бақытты болмайсыз. Өмірдің мәнін іздесеңіз, ешқашан өмір сүрмейсіз.
Өмірде шешіп алатын ең маңызды сауал: бір мезгілде бақытты әрі жалғыз болуға бола ма?
Дым бермесең, түк алмайсың. Сені ешкім сүймесе, ол бақытсыздық емес. Бақытсыздық өзің ешкімді сүйе алмауың.
Саяхаттау өмірдегі ең ұлы әрі күрделі ғылым ретінде адамға өзін-өзі тануға көмектеседі.
Қауіпі мол жерде – үміт те зор.
Ерте ме, кеш пе пайымдау мен әрекеттің бірін таңдайтын сәт туады. Оны «адам қатарына қосылу» деп атайды.
Бірде бір керемет туынды жек көру мен жиіркенуге негізделмеген.
Торығуға дайын тұру әдеті торығудың өзінен де қауіпті.
Дарын тек бір сәттік мүмкіндік. Тек еңбек пен қайсарлық оны даңққа айналдырады.
Әділетсіздікке бейтарап болу мүмкін емес. Әділетсіздікпен не күреседі, не серіктес болады.
Мектеп бізді дүниеде жоқ өмірге даярлайды.
Бұл өмірде мағына жоқ. Соны сезінген адам еркіндікке қол жеткізеді.
Қиямет қайымды күтпеңдер. Ол күнбе күн қайталанып жатыр.
Тек таңдау еркіндігі тұлғаны қалыптастырады. Бар болу – өзіңді таңдаудан басталады.
Дәулетті кіріптар болғанша, азаттығы бар жарлы болған артық. Әрине, адамдар әрі бай, әрі азат болғысы келеді. Соның салдарынан кедей құлға айналып шыға келеді.
Менің қайғым – бәрін түсінетіндігімде.
Өтірік айтпай өмір сүре алатын адам ғана азат.
Менің алдыма түспе – ілесе алмай қалуым ықтимал. Соңыма түспе – бөтен жаққа бастап кетуім мүмкін. Қасымда жүр – жан жолдасым бол.
Еңбектері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әңгімелері
《Бөгде》，немесе《Бейтарап адам》（"L'Étranger"）（1942）
《Оба》（"La Peste"）（1947）
《Азғындау》（"La Chute"）（1956）
《Бақытты өлім》（"La Mort heureuse"）（1936-1938 жазған, 1971ж. басылды.）
《Бірінші адам》（"Le premier homme"）（Ақырласпаған, 1995 басылды.)
Новеллалары
《Сүргін және патшалық》（"L'exil et le Royaume"）（новеллалар жинағы）（1957）
〈Кемел әйел〉（"La Femme adultère"）
〈Рухты күйзелткен қарсылық〉（"Le Renégat ou un esprit confus"）
〈Үнсіз адам〉（"Les Muets"）
〈Қонақ〉（ "L'Hôte"）
〈Йонас, немесе жұмысқа кіріскен өнерпаз〉（"Jonas ou l'artiste au travail"）
〈Өскен тас〉（"La Pierre qui pousse"）
Қойылымдары
《Калигула》（"Caligula"）（Төрт перделі пьеса）（1938ж. жазылған，1945ж. қойылған.）
《Монах реквиемі》（"Requiem pour une nonne"，Уильям Фолкнердің аттас романыны желісі бойынша）
《Шатасу》（"Le Malentendu"）（Үш перделі пьеса）（1944）
《Қоршаудағы қала》（"L'État de Siège"）（1948）
《Әділ адам》（"Les Justes"）（Бес перделі пьеса）（1949）
《Албасты》（"Les Possédés"，Достоевскийдің аттас романы желісі бойынша）（1959）
Мақалалары
Create Dangerously (Essay on Realism and Artistic Creation) (1957)
The Ancient Greek Tragedy (Parnassos lecture in Greece) (1956)
The Crisis of Man (Lecture at Columbia University) (1946)
Why Spain? (Essay for the theatrical play L'État de Siège) (1948)
Reflections on the Guillotine (Réflexions sur la guillotine) (Extended essay, 1957)
Neither Victims Nor Executioners (Combat) (1946)
Мақалалар жинағы
《Болмыс, қарсылық және өлім》（1961）
Lyrical and Critical Essays (1970)
Youthful Writings (1976)
Between Hell and Reason: Essays from the Resistance Newspaper "Combat", 1944–1947 (1991)
Camus at "Combat": Writing 1944–1947 (2005)
Albert Camus Contre la Peine de Mort (2011)
Эсселер、естеліктер
Christian Metaphysics and Neoplatonism (1935)
《Оң мен сол》（"L'envers et l'endroit"）（1937）
《Неке》（"Noces"）（1938）
《Сизиф туралы аңыз》（"Le Mythe de Sisyphe"）（1942）
《Ереуілші》（"L'Homme révolté"）（1951）
《Жаз》（"L'Été"）（1954）
《Мезгіл жинағы》
І，Сараптау（"Chroniques"），1944 - 1948（1950 басылды）
ІІ，Сараптау（"Chroniques"），1948 - 1953
ІІІ，Алжир туралы сараптаулар（"Chroniques algériennes"），1939 - 1958（1958 басылды）
《Еркін жазбалар》（"Carnets"）
І，1935/2 - 1942/2 (1962)
ІІ，1943-1951 (1965)
ІІІ，1951-1959 (2008)
《Неміс досымызға хат》（"Lettres à un ami allemand"，Louis Neuville-ге）（1948）
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ KIAD MA in Fine Art: a student run seminar. Raimes.com. Тексерілді, 17 қазан 2009.
- ↑ de Gaudemar Antoine This one's had a good start born in the middle of a move — UK.
- ↑ Lennon Peter Camus and His Women — UK.
- ↑ a b Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
- ↑ Kim Willsher Albert Camus might have been killed by the KGB for criticising the Soviet Union, claims newspaper The Observer, 7 August 2011
Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Fonds Albert Camus - Cité du livre d'Aix en Provence
- Société des Études Camusiennes Мұрағатталған 6 қаңтардың 2018 жылы.
- The Albert Camus Society
- Алберт Камю: Сизиф туралы миф Мұрағатталған 30 мамырдың 2015 жылы.
- Альберт Камю: Оба (Қазақша аударма нұсқасы)
- Альберт Камю: Сизиф туралы аңыз кітабы Мұрағатталған 24 шілденің 2014 жылы.
- Альбер Камю. Неміс досыма хат Мұрағатталған 22 қазанның 2015 жылы.
- Альбер Камю. Неміс досыма хат (екінші хат) Мұрағатталған 22 қазанның 2015 жылы.
- Камю туралы Мұрағатталған 20 сәуірдің 2015 жылы.
- Альберт Камю -- видео
- Альберт Камю --- видео
- Камюдің абсурд философиясы -- видео
- Сизиф аңызы --- видео
| ||||||||||
- 7 қарашада туғандар
- 1913 жылы туғандар
- 4 қаңтарда қайтыс болғандар
- 1960 жылы қайтыс болғандар
- Алфавит бойынша тұлғалар
- Философтар
- Әдебиеттен Нобель сыйлығының иегерлері
- Алжирде туғандар
- Йонна департаментінде қайтыс болғандар
- XX ғасырдағы Франция жазушылары
- Франция философтары
- Нобель сыйлығының иегерлері (Франция)
- XX ғасырдағы француз жазушылары