Түріктер

Түріктер
Türkler
Бүкіл халықтың саны
80 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Түркия	65 000 000 — 70 000 000
Германия	2 852 000 — 3 500 000
Сирия	750 000 — 3 500 000
Ирак	500 000 — 3 000 000
Болгария	588 000 — 800 000
АҚШ	500 000
Франция	500 000
Ұлыбритания	500 000
Нидерланд	400 000 - 500 000
Аустрия	400 000 — 500 000
Тілдері
түрік тілі
Діні
ислам дінінің сүннит тармағы

Түріктер (өз атауы Türkler) — Түркияның негізгі халқы. Жалпы саны, әртүрлі деректер бойынша, 80 миллион адамға тең. Түріктердің негізгі бөлігі Түркияда (60 миллионнан астам), сондай-ақ Батыс Еуропада (4 миллионнан астам), Болгарияда (шамамен 1 миллион), Кипрде (350 мың), Солтүстік Македонияда (80 мың), Аустралияда (240 мың), Грекияда (90 мың), Румынияда (шамамен 32 мың) тұрады.

Автоэтнонимі

1923 жылға дейінгі халықтың өзін - өзі атауы Османлы. Осман империясы құлағаннан кейін Мұстафа Кемал халықтың өзін-өзі атауын өзгертуді ұсынды. Екі нұсқа ұсынылды - анадолылар мен түріктер. Екінші нұсқа таңдалып, халықты түріктер, ал республиканы Түркия Республикасы деп жариялады. "Түрік" атауын таңдаудың себептері түркі тектес жерлерге баса назар аударып, халықты шоғырландыру үшін түркі базасын алуға деген ұмтылыс болды, өйткені сол кезде османлылар ұлттық бірегейліктің негізін іздеді.

Эндоэтнонимдері

Ағылшын тілінде – «Turks»; неміс тілінде – «Türken»; армян тілінде - “Թուրքեր”; араб тілінде - “أتراك”; парсы тілінде – “ترکیه”; албан тілінде – «Turqit»; грек тілінде - “Τουρκίας”; венгр тілінде – “Törökök”; әзірбайжан тілінде - «Türkler»; татар тілінде – “Төрекләр”; чуваш тілінде – «Турккăсем»; қырғыз тілінде – «Түрктөр» өзбек тілінде – «Turklar»; якут тілінде – «Туроктар»; румын тілінде - «Turci»; итальян тілінде - «Turci»; француз тілінде – «Turcs»; латыш тілінде - «Turki»; авар тілінде - «Гlусманиял / Туркал»; лакша – «Түркнал»; македон тілінде - «Turtsi»; болгар тілінде - «Турци»; поляк тілінде - «Turkowie»; украин тілінде – «Турки»; серб тілінде - «Турци».

Тілі

Түрік тілі алтай тілдер отбасының түркі тобының батыс ғұн тармағының оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобының құрамына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Түрік тілінде ұ, ү әріптерімен байланысты сингармонизм ережесі жақсы сақталған. Kuruluş, Körünüş. Түрік тілінің жазуы бастапқыда араб жазуының модификациясы болды. XIII ғасырдағы ескі түрік тілінің ескерткіштері араб графикасында жазылған және бастапқыда шығыс түрік қарахан-ұйғыр әдеби тілінің ықпалымен ерекшеленді. Түрік әдеби тілі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап қалыптасты.

1928 жылдан бастап К.Ататүріктің реформаторлық қызметінің арқасында латын графикасы негізінде түрік тілінің қазіргі заманғы жазуы құрылды. Түрік тілінде әзірбайжан тіліне ұқсас солтүстік-шығыс Анатолия диалектілері және Анатолияның қалған бөлігінің және шығыс Фракияның сөйленістері ерекшеленеді.

Діні

Дінге сенетін түріктер – ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.

Тарихы

Түрік тайпалары Түркия жеріне 2 бағыттан: 1) Kіші Азияға Иран мен Кавказ сырты арқылы; 2 ) Балкан түбегіне Шығыс Еуропа арқылы келді. Негізінен түріктердің этникалық құрамы екі топтан құралды. Олардың бастысы - салжұқтар тұсында, дәлірек айтұанда 11 ғасырдың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Kіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары, печенег, қышпақ тайпалары Қара теңізден солтүстік Балкан арқылы Анадолы жеpінe өткен. Екіншісі Kіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлық, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, курд, румын халыктарының да қатысы болған. 11 ғасырдың соңында қыпшақтардан ығысқан түрікмен және оғыз тайпалары Кіші Азияда салжұқ әулетінің басшылығымен өз мемлекетін құрды. 12 ғасырда түркі-салжұқтар Византиядан Кіші Азияны біржолата тартып алды. 1243 ж. Kiшi Азияны түркі-моңғолдар бағындырды. XIII ғасырдың соңында бұл өңірде тәуелсіз ұсақ иеліктер пайда болды.

Тәуелсіздік соғысы кезіндегі түрік жаяу әскері, 1922 ж

XIV ғасырдың 20-30-жылдары Kіші Азияның солтүстік-батысында дербес иеліктерді бip орталыққа біріктірген Осман сұлтандығы қалыптасты. 14 ғасырдың 2-жартысында осман түріктері Шығыс Фракия, Болгария, Македонияны бағындырды. 15 ғасырдың бас кезінде Әмір Темірден жеңілгенімен көп ұзамай қайта күшейген түрік-османдар 1453 ж. Византияның орталығы - Константинопольды басып алып, Стамбул деген атпен өз астанасына айналдырды. 1450-70 ж. Сербия, Босния, Аттика, Трапезунд империясын, Қырым хандығын, Валахия мен Албанияны өзіне қаратты. 1514—17 жж. Осман сұлтандығы Месопотамияны, Сирия, Палестина. Египет, Хиджиз, 1519 ж. Алжирдің біршама бөлігін бағындырды. 16 ғасырда қуатты Осман флотына Жерорта теңіз бассейні қарады. 1540-50 ж. Эгей теңізіндегі аралдар Триполия, Алжир толығымен Осман сұлтандығының қарауына өтті. Сүлеймен сұлтан билеген кезде мемлекет өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде ол Еуропа, Азия және Африка құрлықтарындағы аумақты (шамамен 8 млн км-) иеленді. Дегенмен, Осман сұлтандығы өзінің шекарасын жүз жыл бойы сақтап тұрды. Бірақ 1683 ж. Вена түбінде түрік армиясы Польша әскерлерінен жеңілді. 1684 ж. ұйымдасқан «Қасиетті лига» (Австрия, Польша, Венеция, 1686 жылдан Ресей) түріктердің билік кеңістігін тарылта бастады. Осман сұлтандығының толықтай құлау қаупі билік басындағыларды тиімді реформалар жүргізуге мәжбір етті. 1789-1807 ж. билік құрған Селим ІІІ сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен, тек 1826 ж. Махмут ІІ сұлтан тұсында жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық, мәдениет саласында прогрестік шаралар жүзеге асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады. Арабияның едәуір бөлігі (Мекке, Мединемен қоса) Египет иелігіне көшті. Сербия (1806) мен Грекия (1830) тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді.

Осындай жағдайда 1839 ж. жаңадан peформалаp жургізіліп, ол Түркия тарихында Танзимат деген атпен елдің қоғамдык-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. 19-ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктep 1908 ж. қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Абдулхамид II сұлтанды парламент шақыруға мәжбір етті. Бірақ жас турікгердің, 1-дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түрік армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының соңғы күндері болды. Ел астанасы Стамбул мен одақтастар әскері басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне (1918) қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге кіріп Мосул, Киликия, Анадолы, Измир жері басқыншылардың табанында қалды. Елде ұлт-азаттық қозғалыс күшейді. Түрік зиялылары, әcipecе, әскери элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік патриоты Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. 1920 ж. Анкараға шақырылған Түркияның, ұлы ұлттык мәжілісі өзін елдегі бірден-бір заңды өкімет органы ретіндс жариялап, 1921—22 ж. шет ел басқыншыларынан бүкіл Анадолы жерін азат етті. 1923 ж. Түркия Республика болып жарияланды.

Кәсібі

Шай жинау

Түріктердің басым бөлігі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Егіншілік пен бау-бақша шаруашылығы әсіресе Эгей, Жерорта теңізі (бидай, арпа, сұлы, бұршақ, цитрустық жемістер, мақта, темекі, зәйтүн, жемістер, жүзім) және Қара теңіз (жүгері, темекі) аймақтарында дамыған. Орталық және Шығыс Анадолының құрғақ аймақтарында егіншілік жасанды суаруды қажет етеді және таулы және өзен аңғарларында шоғырланған. Мұнда басты рөлді жайылымдық мал шаруашылығы (ешкі, қой) атқарады.

Түркияның оңтүстігі мен оңтүстік-батысында көшпелі, жартылай көшпелі және шалғайдағы мал шаруашылығы бар. Дәстүрлі қолөнер, әсіресе тоқу және кілем жасау сақталған.

Тұрмыс салты

Түрік мәдени дәстүрлері діни нормалармен байланысты. Кездескен кезде ер адам әйелдің өзі рұқсат бермесе, онымен қол алысуға болмайды, автобустар мен театрларда әйелдің қасында тек әйел отырады, ал ер адам рұқсат сұрайды.

Қонақжайлық – түркілерге тән әдет-ғұрып. Олар бір-біріне қонаққа барады, одан бас тартпауыңыз керек, әйтпесе иесі ренжіп қалады. Ата-аналарды, үлкендерді және егде жастағы адамдарды құрметтеу дәстүрге айналған. Үлкені бөлмеге кіргенде, қалғандары орнынан тұрады немесе жол береді. Үлкендердің қатысуымен олар ішпейді, темекі шекпейді және еркін тақырыптарда сөйлеспейд.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Түрік ауылдары шағын, әдетте мешіті, дәмхана, қонақ үйі және тас тақталармен көмкерілген тоғаны бар, көбінесе құран сөздері мен құрылысшының аты қашалған. Жазық елді мекендер әдетте шоғырланып, ал таулы елді мекендер шашыраңқы болып келеді.

Жазық жердегі ауылдық тұрғын үйлердің басым түрі – саман, төртбұрышты, төбесі жалпақ немесе аласа, терезелері және аулаға қарайтын кіреберісі бар. Батыс аймақтарда дөңгелек веранда және сыртқы сатысы бар тас немесе саман іргетасқа салынған екі қабатты үйлер; орманды жерлерде - тік бұрышты, төбесі бұтақтардан (кулюбе) жасалған төбесі бар ағаш құрылым, Шығыс Анадолыда, кейбір жерлерде жарты шар тәрізді жеркепе (дам), Солтүстік Анадолыда - бөрене үйлер сақталған.

Дәстүрлі киімдері

Ұлттық киімдегі түрік қызы

Ерлер киімі – аулары кең шалбар (дон), ішіне тігілген көйлек (гёмлек), кең белдік (кушак), қысқа жеңсіз күрте (ёлек) және күрте (хырқа). Әйелдер ұзын көйлек (энтари), сыртынан түймесіз желетке (энтари) киген, басына орамал таққан.

Халық арасында күнделікті киімдерінде еуропалық киім киген көптеген адамдарды кездестіруге болады, кейбіреулері ислам дәстүрлерін ұстанады, ұлттық костюмдер киеді. Негізгі гардероб элементтері - пиджак, галстук, жейделер.

Ірі қалалардың тұрғындары еуропалық стильдегі киімді жақсы көреді. Ер бизнесмендер сәнді үлгідегі костюмдер мен жейделерді киеді. Жас әйелдер әдемі киімдер киіп, заманауи киімдерді дәстүрлі түрік киімінің элементтерімен шебер үйлестіреді.

Дәстүрлі тағамдары

Түрік асханасы ет тағамдарына толы. Түріктер тәттілерді жақсы көреді, тағамдарына көкөністерді көп қосады. Ең жиі қолданылатын майлар - зәйтүн және сары май. Таңғы асқа көп көңіл бөледі. Тағам міндетті түрде кофемен бірге жүреді, ал тағамның өзі швед үстелі түрінде ұсынылады. Таңғы ас жаңа піскен көкөністердің, ірімшіктердің көптеген түрлерін, зәйтүндерді, бал, тауық жұмыртқаларын қамтиды. Түркияда қуырылған жұмыртқалар сары маймен дайындалады, оған қызыл бұрыш, шұжық қосылады. Шұжықтар негізінен күркетауық, сиыр, тауық етінен дайындалады. Кейде балдың орнына жидек пайдаланылады. Соңында таңғы ас жаңа піскен нан ұсынылады. Бірінші тағам еуропалық тағамдардан өте ерекшеленеді, дәстүрлі түрік сорпалары көбінесе пюре болып табылады. Сиыр, қой, бұзау еті кең таралған. Көшелерде сатылатын қой етінен жасалған кәуаптарды жиі кездестіруге болады. Палау түрік асханасының ұлттық тағамы болып қала береді. Оған әдетте зәйтүн майы, азырақ сары май қосылады. Балық, теңіз өнімдері көп кездеседі. Тәтті өнімдерден түрік лукумы танымал. Деликатес қант шәрбатынан жасалған, оған раушан жапырақтары, пісте, жержаңғақ, кокос жаңғағы қосылған. Тағы бір тәттілердің түрі, бал сиропынан жасалған дәмді тағам- пахлава.

Фольклоры

Қожа Насреддин

Түрік Республикасы жарияланғанға дейін фольклор саласындағы ғылыми жұмыстарды дара зерттеушілер жүргізді. 1927 жылы Анкарада Анадолы фольклоры ақпараттық қоғамы құрылып, кейін түрік ақпарат қоғамы деп аталды, ол түрік фольклорын зерттейтін алғашқы ұйым болды. 1964 жылы «Фольклор ғылыми-зерттеу институты», 1966 жылы «Түрік фольклор қоғамы» құрылды.

Түрік фольклорының әдеби шығармаларында дүниенің жаратылуы мен адамның пайда болуы туралы исламға дейінгі мифтер де бар. Түрік фольклорының алғашқы туындылары бірнеше тілде жасалды: араб тілі – діни және ғылыми мәтіндер жазғанда, парсы тілі – сарай поэзиясы үшін, түрік тілі – ауызша халық шығармашылығында.
Түрік халық музыкасына вокалдық, аспаптық және ән-би музыкасы жатады. Түріктің музыкалық фольклоры түркі тектес халықтардың ұлттық саз өнерімен үндес. Түркияда кеманча, ребап, тамбур, уд, ковар, зурна, дэф, т.б. музыкалық аспаптар кең тараған.

Түркияда халық билерін ерлер тобы мен әйелдер тобы бөлек немесе ерлер мен әйелдер бірге орындайды. Түрік фольклорындағы ең танымал тұлға – мыңдаған әзілдердің орталық кейіпкері Қожа Насреддин (түрікше «Ұстаз Насреддин»). Ол өзімен күресуге мәжбүр болғандарға ақымақ болып көрінгенімен, шын мәнінде бойында ерекше даналық бар адамға ұқсайды.

Қазақстандағы түріктер

Қазақстандағы түрік диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 18 456 (1970),
• 25 820 (1979),
• 49 475 (1989),
• 75 933 (1999),
• 103 049 (2013).

2014 жылғы есеп бойынша Қазақстандағы түріктердің саны 104,7 мың адам болды. Оның ішінде: Ақмола облысында - 153, Ақтөбе облысында - 118, Алматы облысында - 37,4 мың, Атырау облысында - 272, Батыс Қазақстан облысында - 37, Жамбыл облысында - 32 мың, Қарағанды облысында - 463, Қостанай облысында - 199, Қызылорда облысында - 1,6 мың, Маңғыстау облысында - 109, Түркістан облысында - 22,3 мың, Павлодар облысында - 107, Солтүстік Қазақстан облысында - 197, Шығыс Қазақстан облысында - 205, Астана қаласында - 2,9 мың, Алматы қаласында - 6,5 мың адам.