Убыхар
| Убыхар убых. Пёх | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Убыхиядин эхиримжи пачагь Керантух Берзек | |||
| Вири санлай кьадар | |||
|
Малум туш, вири туьрквериз элкъвенва | |||
| Гегьенш хьанвай ареал | |||
| |||
| ЧӀал | |||
| Туьрк чӀал | |||
| Дин | |||
| Ислам, суни мусурманар | |||
| Арадал атун | |||
| Гьениохар, Абазгар, Санигар | |||
| Расадин жуьре | |||
| Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун) | |||
| Мукьва халкьар | |||
| абазаяр, адигъар, абхазар | |||
| Ареалдин карта | |||
Убыхар (убых. пёх, апёх) — виш йисаралди ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Шахе ва Хоста вацӀарин арада (къенин Сочи шегьер алай чкада) уьмуьр гьалай Къавкъаздин лап дегь халкьарикай сад тир. Абур абхаз-адигъ халкьарин группадик акатзавай.
ЧӀалан ва медениятдин жигьетдай абур абхаз, адигъ ва абазин халкьариз мукьва тир. Амма кьетӀен чӀал ва идара авунин тегьер авай кьилдин халкь тир. ЧӀехи пай убыхриз абазин ва адигъ чӀалар хъсан чидай, гьавиляй гзаф пай тарихдарри абур гъалатӀ яз адигърин субэтнос хьиз къалурзавай.
1864 йисалди, Турциядиз куьч жедалди, убыхар ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Убыхия лугьудай чпин хайи чилерал гегьенш тир. Абурун кьадар тахминан 80 агъзур кас тир. Кьилин машгъулатар саларбанвал, малдарвал ва тарашхъанвал тир. Пётр Услара шагьидзавайвал, уббых тӀвар абуруз къунши черкесри ганвай, амма чпи-чпиз абуру пёх ва я апёх лугьузвай.
Къавкъаздин миллетрин арада убыхрин тӀвар-ван вирибурулайни викӀегь ва устӀар дяведарар хьиз акъатнай, Къавкъаздин тарихда убыхри чӀехи гел тунай ва Урусрин Империядихъ галаз женгера урус кьушундиз виридалайни зубра телефвилер ва къати акси румар гайи халкь — убыхар тир. Урус миллетдин пехъи душманар хьайи убыхар дяведилай кьулухъ Урус Империядиз муьтӀуьгъ тахьана вири Турциядиз акъатнай.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]1857 йисуз убых миллетдин тарих тупӀалай авур Леонтий Люльеди икӀ кхьенай:
«Винихъай за къейд авунай хьи, ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Натухажрин ва Жигетрин чилерин арада Убыхар лугьудай тайифади уьмуьр тухузва. И тайифа я абхазрин сихилдизни талукь туш, я адигъирин. Граф Потоцкийди тухвай жагъурунрин малуматриз ва топографиядин гьалариз килигна абур дегь Аланрин несилар я жал? Граф Потоцкийдивай убых чӀал чирна абурухъ галаз алакъа туькӀуьриз ва и тарихдин метлеб авай тапшуругъ гьял хъийиз хьаначир. Убыхриз къедалди Алан тӀвар алай са сихил авайди малум я».
19 виш йисан эхирда акъатай Брокгаузенан ва Ефронан Энциклопедиядин гафарганда ихьтин малуматар ганвай:
«Убыхар — черкес тайифайрикай сад я. Милли жигьетдай абур черкесрин виридалайни нуфус авай абадзех миллетдиз мукьва я. Мумкин я, и кьве миллет мус ятӀа Лацу ва Афипс вацӀарин арада уьмуьр тухвай са миллет хьанай ва гуьгъуьнлай сад садавай чара хьана убыхар ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Хоста ва Шахе вацӀарин арадиз куьч хьанай. Вичин нубатда убыхарни са шумуд субэтносрикай ибарат тир:
1. Хоста ва Шахе вацӀарин арада уьмуьр гьалай ва сувун абаздехрихъ галаз кӀеви алакъада авай убыхар;
2. Хоста ва Соча вацӀарин арада авай чпи чпиз Саше лугьудай убыхар. Абур вири убых миллетдин арада вирибурулайни викӀегь дяведарар хьиз малум тир.
3) Соча ва Сюепсе вацӀарин арада гегьенш хьанвай Варданеяр.
Убыхрин и эхиримжи кьве группади адетдин малдарвилелай ва лежбервилелай гъейри, Вардане пристаньдилай гимийралди Турциядихъ галаз савдавал ийизвай.
Убых миллетдин арада виридалайни зурба нуфус ва гьуьрмет авай дворян фамилияр Борзенар ва Диманар тир. Абурун таъсир са убых миллетдин арада ваъ, гьатта черкес халкьарин ва жигетрин арада чкӀанай.
Кьадардиз килигна убыхар тӀимил тиртӀани, черкес миллетрин урусрихъ галаз женгера кӀвенкӀве роль къугъвазвай. Чпин викӀегьвилиз ва къуватлувилиз килигна урусри ва казакри убыхар чӀехи миллет тирди гьисабзавай. Урусрихъ галаз дявейра вири черкесар санал кӀватӀна ва абуруз регьбервал гьа убыхри ийизвай. Аскеррин арада убыхар гьамиша кӀвенкӀвечияр тир ва кьушунрин элита лугьудай кьилин кӀеретӀ туькӀуьрзавай. Вигьинар ийидайла убыхар гьамиша чандилай гъил къачурбур хьиз вилик экечӀзавай ва душмандивай къакъатайлани виридан кьулухъ амукьзавай.
Гьатта вири черкес миллетрин арада убыхар гзаф уьтквембур хьиз гьурметда авай [1].»
Кьадар ва чеб авай чкаяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Къавкъаздин дяве урусрин хийирдиз куьтягь хьайидалай кьулухъ къавкъаздин миллетрин вилик шартӀар эцигнай, я урус раятвал кьабулна Кубаньдин чуьллериз куьч хьун, я уьлкведай къеце патаз. 1864-й йисара Убыхар вири сад хьиз Усман Империядиз (гилан Турциядиз) куьч хьана Балыкесир, Болу, Дюздже, Сакарья, Самсун, Коджаэли, Кахраманмараш ва муькуь илра (районра) хуьрер кутунай. Вахтар финвай абур туьркверихъ галаз акахьна чпин хайи чӀал ва милли кьетӀенвал квадарна са убых миллет хьиз терг хьанвай. А. П. Бержеди вичин «Сувавийрин Къавкъаздай куьч хьун» тӀвар алай ктабда гайи малуматрив кьурвал, Турциядиз 74 567 кас убыхар куьч хьанай [2]. Куьч хьайидалай кьулухъ Къавкъазда вирини-вири 5-6 убых хзан (40 кас) амукьнай, абур Кубань вилаятдин Головинка хуьруьн къваларив галай адигъ хуьрера секин хьанвай.
Убыхрин субэтносар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]XIX виш йисан сифте кьилера убыхриз авай субэтносар (тайифаяр, жемиятар) малум я, ибур: Субешх, Хизе, Вардане, Псахе, Саше, Соцва (Соча).
- Субешх жемият — Чемитоквадже, Шахе ва Матросская щель вацӀарин агъа пата гегьенш хьанай, абур убых ва шапсуг миллетрин акахьай агьалидикай ибарат тир. XIX виш йисан сифте кьилера Субешх жемиятда агъсакьалар Атквея сихилдай хкягъзавай, Урус-Къавкъаз дяведин финифда агъсакьалар Берзек сихилдай акъатиз хьанай. Жемиятдит кьилин хуьр Шахе вацӀун кӀама авай Субешх хуьр тир, хуьре 200 кӀвал авай.
- Хизе жемият (Хобзы, Пшогия) — Осохой, Хаджиебс (къенин Якорная щель), Беранда, Детляшха ва Буу вацӀарин кӀамара уьмуьр гьалзавай ва убыхринни-шапсугрин акахьай агьалидикай ибарат тир.
- Вардане жемият — Буу вацӀун кьерин 18 км яргъивилихъди дуьз Мамай сувун рекьел кьван ва гьакӀни Хобза вацӀ, Лоо вацӀ (Дзепш ва Лоупе хуьрера — 200 кӀвал), Нижи вацӀ (къенини Уч-Дере вацӀ), Легутай вацӀ (къенин Битха вацӀ) ва Дагомыс вацӀарин кьерерал уьмуьр тухузвай. Дюбуа де Монпереди ва Л. И. Лаврова кхьенай хьи, Фагуа ва Дзепша хуьрер 600 кӀвалер аваз Убыхиядин виридалайни чӀехи хуьрер тир.
- Псахе жемият — Варданедилай рагъэкъэчӀдай пата, Псахе вацӀалай Сочи вацӀал кьван авай чилерал гегьенш хьанай. Жемиятдин кьадар 500 кӀвал тир.
Хуьрер:
— Чизымогуа Ахмеда (ва я Апохуа) — Псахе вацӀун яргъивилихъди экӀя хьанвай. — Чизымогуа Мисоуста — Хладовский булахдин чапла пата алай.
- Саше жемият — Сочи вацӀалай Агура вацӀал кьван экӀя хьанвай. Жемиятдин кавха Али Агьмет тир. Убыхрикайни абазинрикай ибарат акахьай агьалияр ава. Ф. Ф. Тарнаудин малуматриз килигна, 10 агъзур кьадарда авай.
Винихъай тӀвар кьунвай жемиятрилай гъейри убыхриз мад жемиятар авай, амма абурун тӀварарикай малуматар амукьнавач.
Сочи вацӀун сивелай 5-6 км яргъал Аршна Аху тӀвар алай убых хуьр авай.
Мутыхуасуа хуьр Гьажи Берзек Докумкудин ва адан хтул Гьажи Берзек Керантухан мулкарик квай. Сувун убыхри и хуьр 1803 йисуз Саше жемиятдин гъиляй дяведалди къакъуднай.
Убых миллетдин хайи чӀал тир убых чӀал абхаз-адигъ чӀаларин группадик акатзавай. Алай чӀавуз убых чӀал терг хьанвай чӀаларикай сад я. Убых чӀал чизвай эхиримжи инсан — Тевфик Эсенч 1992 йисуз Турциядин Гьажиусман хуьре рагьметдиз фенвай.
Б. Шинкубадин «Хъфенвайбурукай эхиримжиди» романдин кьилин рольда авай касдин прототип гьа Тевфик Эсенч тир.
Тевфик Эсенч французви лингвист Ж. Дюмезилян информатор тир. Адаз ада убыхрин чӀалакай, медениятдикай, адетрикай, диндинкай ва уьмуьрдикай малуматар ганай. И чирвилер ада Убыхияда дидедиз хьана чӀехи хьанвай вичин чӀехи буба Ибрагьимавай къачунай.
Ванерин жуьреба-жуьревилиз килигна убых чӀал дуьньядин рекордсменрикай сад тир. Алимрин фикирралди чӀала 84 ахъа ванерин фонемар ава.
Убыхрин чехирбанвал
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]1837 йисуз царьдин генерал И. Ф. Бларамберга туькӀуьрай «Къавкъаздин тарихдин, топографиядин, статистикадин, миллетрин ва дявевилин» очеркда икӀ кхьенай [3]:
«Абурун чилер пара мублагъбур я ва гзаф аявал тӀалабзавач. Вирида ципицӀар цазва, иллаки убыхри. Адакай абуру зурба кьадарра акьалтӀай хъсан чехир гьазурзава, адаз абуру чпин чӀалал сана лугьузвайди я. ГьакӀни, абуруз пара кьадар мейваяр ава, хъсан ва кьери сортарин ичер, пӀинияр, чуьхверар, шефтелар. Мегрелияда гьалтзавай хьиз, абуруни кьетӀен жуьредин кӀеви вирт гьазурзава. Гьа вирт це акадарна хъвазвайди я».
РикӀ аладардай малуматар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Туьрк султӀанрин гаремра убых дишегьлийри чпин иервилиз килигна чӀехи машгьурвал къазанмишнай.
- Убыхрин тарихдиз адигъви кхьираг Б. Шинкубади «Хъфенвайбурукай эхиримжиди» тӀвар алай ктаб талукьарнай.
Литература
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Ворошилов В. И. История убыхов.- Майкоп, 2006
- Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006
- Шинкуба Б. Последний из ушедших
- Духовской Сергий Материалы для описания войны на Западном Кавказе. Даховский отряд на южном склоне гор в 1864 году. Архивация 2 февраль 2014 йисан. Текст воспроизведен по изданию: // Военный сборник, № 12. 1864
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ Убыхи // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
- ↑ А. П. Берже. Выселение горцев с Кавказа
- ↑ Бларамберг. Топографическое, статическое, этнографическое и военное описание Кавказа