Londe

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Londe (Ingels: London) is de hoofstad vaan 't Vereineg Keuninkriek en ein vaan de groetste stei vaan Europa. De agglomeratie Londe, gevaange in de county Greater London, heet zeve miljoen inwoeners. 't Is zetel vaan de Britse regerende voors en vaan 't parlemint en de regering, e veurnaom financieel centrum en 'n veurnaom toeristische attractie. De stad weurt doorsnoje door de revier de Teems (Thames).

Indeiling

't Graofsjap Greater London besteit oet de City of London en 32 London boroughs (aw stei, door Londe geannexeerd). Us begrip vaan neet allein Londe, meh ouch vaan 't centrum vaan Londe, strèk ziech allewijl oet euver väöl mie es de City, jeh Westminster heet zjus de gebouwe die allewijl weure aongezeen es geziechbepalend voor Londe.

Historie

Roond 't jaor 50 vestegde de Romeine ziech in de huidege city, boe ze 'n börg stiechde, Londinium. Allewel tot dao gein archeologisch of historisch bewies veur te vinde is nump me op groond vaan de naom (dee neet vaan Latiensen oorsprunk is) aon tot de stad awwer is es de Romeinse aonwezegheid in Groet-Brittannië.

In d'n Angelsaksischen tied woort eve boete de vesting e dörp, Lundewic, opgeriech, wat 't aajd Londe vervink. In de negende iew moot die vesting weer bewoend geraak zien. Willem de Verovereer vereuverd in 1066 Ingeland nao de slaag bij Hastings. Willem veel ouch Londe aon en woort in Westminster tot keuning gekroend en begint mèt de bouw vaan d'n tore vaan Londe. In d'n èlfden iew greujde Londe en Westminster, zetel vaan de keuninge, aonein, boemèt dit groet Londe de groetste en mechtegste stad vaan Ingeland woort. In d'n twelfden iew woort Londe ouch hoofstad vaan Ingeland, in plaots vaan Winchester.

Daonao greujde 't snel door. De stad woort zelfs zoe mechteg tot de keuning touwstumming nudeg heet om de stad binne te koume. In 1666 lag de Groete Stadsbrand vaan Londe de stad veur e good deil in de as, wat de greuj vaan de stad evels neet kós remme. In de 18e iew nump Londe de rol vaan financiële hoofspeuler euver vaan Amsterdam. Mèt de greujende riekdom vaan de kolonies in de Victoriaonsen tied en de industrieel umwenteling greujde 't inwoenertal gaw. In 't begin vaan de negentienden iew waor de stad de groetste op Eerd.

In d'n Twiede Wereldoorlog woort Londe behuurlek zwoer gebombardeerd door de Duitse Luftwaffe. 30.000 lui voonte d'n doed. In de twintegste iew raakde Londe beruch door zien miljeuprobleme mèt smog: (steinkole)rouk vermingk mèt nievel. Tege 't eind vaan die iew waor 't probleem door 't gebruuk vaan zuverder brandstoffe groetendeils opgelos. Op 2 september 1972 hiemelde heer eine vaan de bekindste Ingelstaolege sjrievers oets, J.R.R. Tolkien. In 2000 woort de umstreje meh populaire politicus Ken Livingstone tot börgemeister vaan Londe gekoze. Op 7 juni 2005 woort Londe 't doel vaan 'nen aonslaag vaan Al-Qaedah, dee veural op de 'Underground' (oondergróndse) geriech waor. In datzelfde jaor woort bepaold tot de stad in 2012 de Olympische Speule maag organisere. Daobij liet Londe stei wie Moskou, New York City, Madrid en Paries achter ziech.

Toerisme en bekinde gebouwe

't Toeristisch "Iezere Rippertoir" besteit oongeveer hei-oet:

De Londese Tower: iers paleis vaan de keuninge, later gevaangenis, allewijl es museum gebruuk;
De Houses of Parliament, Westminster: Neo-gotische gebouwe boe-in 't Hoegerhoes en 't Liegerhoes vergadere;
Westminster Abbey: gotische kèrk, sinds iewe in gebruuk veur ceremonië;
Buckingham Palace: 't woen- en wèrkpaleis vaan d'n Ingelse keuning (neet touwgenkelek);
Saint Paul's Cathedral: classicistische kathedraal;
Hyde Park: Drökbezoch stadspark;
Tower Bridge: negentiende-iewse brök euver de Teems;
London Eye: e reuzeraad, opgeriech in 1999.
30 St Mary Axe, bijgenaomd De komkommer (De Augurk): 'ne wolkekrabber in de City of London, aofgeroond in 2004.

Demografie

Londe steit bekind veur zien väöl versjèllende inwoeners. De versjeienheid is ouch e gevolg vaan de väöle kolonies die Ingeland heet gehad. De stad waor roond 1900 de groetste stad op eerd. Die positie naom New York City in 1925 euver. Op 't hoegtepunt, in 1939 had Londe mie es 8 mieljoen inwoeners. Daonao kroomp 't inwoenertal tot get minder es 7 mieljoen. Intösse greujt de populatie opnui tot bijnao 8 mieljoen (7.556.900 inwoeners 2007).

Economie

Es stad heet Londe een vaan de groetste economieë op Eerd. Londe is good veur 20% vaan 't BNP vaan 't Vereineg Keuninkriek. Debie heet Londe 'n internationale effectebäörs - de 'London Stock Exchange' - en is 't groetste deil vaan de media dao gevesteg, zoewie de BBC en gezètte wie The Daily Telegraph en The Times.

Infrastructuur

Londe steit al iewe bekind um zien drökke straote. 't Verkier steit daan ouch dèks vas. Allewijl weurt 't verkier gedomineerd door de gekinde taxi's en (roej) bösse. Aander verkier weurt oet 't centrum geweerd mèt 'n tolheffing. 'n Aander gekind verveur is d'n oondergróndse, ouch wel bekind es 'the (London) Underground' of 'the Tube'.

Bekinde Londenere

Gebore

1343 (oong.) - Geoffrey Chaucer, bekind es groondlègker vaan Ingelse literatuur
1788 - George Gordon Byron, sjrijver en diechter
1791 - Michael Faraday, natuurkundege en chemicus
1795 - John Keats, diechter
1889 - Charlie Chaplin, acteur en filmregisseur
1899 - Alfred Hitchcock, rezjisseur
1912 - Alan Turing, wiskundege en informaticus
1955 - Tim Berners-Lee, bedinker vaan 't World Wide Web (WWW)
1957 - Sid Vicious, basgitaris vaan de Sex Pistols
1958 - Mark Mazower, historicus
1969 - Ed Miliband, politicus
1974 - Emilia Fox, actrice
1986 - Robert Pattinson, acteur
1988 - Adele Laurie Blue Adkins, zangeres

Gehiemeld

1400 - Geoffrey Chaucer, bekind es groondlègker vaan Ingelse literatuur
1759 - Georg Friedrich Händel, Saksische componis
1883 - Karl Marx, Duitse filosoof, econoom, socioloog en groondlègker vaan marxisme
1939 - Sigmund Freud, neuroloog en groondlègker vaan de psychoanalyse
1965 - Winston Churchill, veurmaoleg premier
1970 - Jimi Hendrix, gitaris en zenger
1972 - J.R.R. Tolkien, filoloog en sjrijver
1994 - Karl Popper, Weense filosoof en weitesjapper
1999 - Stanley Kubrick, Amerikaanse regisseur