Berbera (vahoaka)

Ny Berbera na Amaziga na Imaziga dia vahoaka teratany ao Afrika Avaratra sy ao Sahara mampiasa ny iray amin' ireo fitenim-paritry ny fiteny berbera miisa telo arivo ka hatramin' ny efatra arivo. Tokony ho 28 ka hatramin' ny 38 tapitrisa eo ho eo ny mpiteny berbera any Afrika Avaratra.

Amin' ny fiteny berbera izy ireo dia atao hoe Imaziɣen amin' ny soratra latina, ⵉⵎⴰⵣⵉⵖⵏ amin' ny soratra tifinaga vaovao ary ⵎⵣⵗⵏ amin' ny soratra tifinaga nenti-paharazana.

Amin' izao fotoana izao, ny ankamaroan' ny Berbera dia mozilmana sonita, nefa misy koa ny Ibadita (ao Djebel Nefusa sy ao Zwara any Libia, ao Djerba any Tonizia, ao Mzab ary ano Ouargla any Alzeria). Misy koa ny Berbera jodaista sy ny Berbera kristiana.

Ny anarany

Amin' ny fiteny berbera izy ireo dia atao hoe Imaziɣen amin' ny soratra latina, ⵉⵎⴰⵣⵉⵖⵏ amin' ny soratra tifinaga vaovao ary ⵎⵣⵗⵏ amin' ny soratra tifinaga nenti-paharazana. Ny Berbera dia miantso ny tenany hoe Imazighen (raha tokana: Amazigh), izay midika hoe "olona afaka" na "olona manan-kaja". Fantatra tamin' ny Andro Taloha amin' ny anarana hoe Libiana ny Berbera, nefa koa nanana anarana samihafa nandritra ny tantara, toy ny hoe Mazika, Maoro, Nomida na Nomidiana, Getola na Jetola, Garamanta sy ny hafa.

Faritra sy firenena misy azy sy ny habetsahany

Faritra sy firenena misy azy

Miparitaka amin' ny faritra iray manomboka amin' ny Ranomasimbe Atlantika ka hatrany amin' ny ôazisy Siwa any Ejipta izy ireo, ary hatrany amin' ny Ranomasina Mediteranea ka hatrany amin' ny ony Niger any Afrika Andrefana.

Ny ankamaroan' ny Berbera dia mipetraka any Afrika Avaratra: any Marôka, any Alzeria, any Tonizia, any Libia, any Maoritania, any Ejipta, ary koa any amin' ireo nosy Canary. Ahitana azy ireo koa ny faritra hafa amin' i Afrika: any Nizera, any Malỳ, ary any Borkina Fasô. Ny zanaka diaspôra lehibe dia mionina any Frantsa, any Belzika, any Nederlandy, any Alemaina, any Italia, any Kanada ary any amin' ny firenena eorôpeana hafa.

Ny habetsahany

Tokony ho 28 ka hatramin' ny 38 tapitrisa eo ho eo ny mpiteny berbera any Afrika Avaratra. Ny isan' ny Berbera ara-poko (anisan' izany ny tsy miteny berbera) dia maro kokoa, satria maro ny Berbera no tsy miteny berbera intsony, fa miteny arabo.

Toy izao ny isany isam-pirenena:

Marôka: 15 000 000 - 20 000 000
Alzeria: 12 000 000 - 15 000 000
Tonizia: 50 000
Libia: 607 000
Maoritania: 650 000
Ejipta: 50 000
nosy Canary
Nizera: 800 000
Malỳ: 800 000
Borkina Fasô: 25 885
Frantsa: 2 000 000
Nederlandy sy Belzika: 1 100 000
Alemaina:
Kanada: 25 885
Etazonia: 3 000

Kolontsaina

Fiteny

Fiteny berbera

Ny faritra itenenanana ny fitenim-paritra berbera sy ny fiteny mpihavana amin' izany dia manomboka amin' ny ôazisy any Siwa (taniefitra andrefana amin' i Ejipta) ka hatrany amin' ireo Nosy Canary - izay ahitana ny fiteny goantsa tenenina taloha dia azo heverina ho mitovy amin' ny fiteny berbera – ka hatrany amin' ny faritra afovoany amin' i Sahara. Ny vondron' olona mampiasa ireo fiteny sy fitenim-paritra ireo dia miisa maherin' ny 25 ka hatramin' ny 30 tapitrisa any ho any, izay ao amin' ny foko samihafa ary monina any amin' ny firenena samihafa, indrindra ao Marôka sy ao Alzeria (ao Kabylia), ahitana azy ireo koa ny ao Nizera sy ao Malỳ (Sahel sy Saharan' ny Toarega), ary ahitana azy ireo vitsy koa ny ao Tonizia, ny ao Libia ary ny ao Ejipta.

Fiteny arabo magrebina

Fivavahana

Fivavahan-drazana

Fivavahana silamo

Niova finoana ho Mozilmana tamin' ny fananiham-bohitry ny Arabo voalohany tamin' ny taonjato faha-7 ny Berbera, ka lasa Sonita manarana fombam-pivavahana malekita indrindra ny ankamaroany. Ny fomba amam-panaon' izy ireo anefa dia ahitana singa maro efa nisy tao talohan' ny fahatongavan' ny fivavahana silamo.

Amin' izao fotoana izao, ny ankamaroan' ny Berbera dia mozilmana sonita, nefa misy koa ny Ibadita (ao Djebel Nefusa sy ao Zwara any Libia, ao Djerba any Tonizia, ao Mzab ary ano Ouargla any Alzeria). Misy koa ny Berbera jodaista sy ny Berbera kristiana.

Kristianisma

Jodaisma

Toeram-ponenana

Ny fonenan' ny Berbera ireo ankehitriny, izay eny an-tendrombohitra sy eny amin' ny lembalemba avo ary eny amin' ny faritra maina, dia maneho ny ady sy ny fanoherany ny fampanjakana ny fiteny sy ny kolontsaina arabo. Mipetraka amin' ny tanàna mimanda lehibe izy ireo na moinina anaty lay, sahala amin' ny an' ny Arabo raha mpifindrafindra monina, izay mampiavaka ny Toarega manokana.

Taozavatra

Miroborobo ny asa tanana berbera nenti-paharazaba toy ny asa sokitra hazo, ny fanamboarana fitaovana amin' ny tanimanga voaloko, ny fanenomana karipetra amin' ny volonondry, ny fanefana firavaka volafotsy ary ny fanamboarana fanaka sy fitaovana amin' ny hoditra. Mibahan-toerana amin' izany rehetra izany ny endrika geômetrika.

Ny fizaràn' ny vahoaka berbera

Mitsinjara ho vondrom-pko maro any Afrika Avaratra ny Berbera.

Ny vondrom-poko berbera miteny berbera

Ao Marôka

ny Rifiana, any avaratr' i Marôka eo amin' ny tandavan-tendrombohitra antsoina hoe Rif;
ny Beni-Snasena, any avaratra-atsinanana eo amin' ny tandavan-tendrombohitra antsoina hoe Beni Snassen;
ny Berberan' i Marôka afovoany, dia ao amin' i Atlas Afovoany sy ny tehezan-tendrombohitra avaratra sy atsinanan' ny Atlas Avo;
ny Sloha na Silha (Chleuh) any atsimo-andrefan' ny Atlas Avo, ny Anti-Atlas, ny lohasaha Souss, ary ny avaratry ny tany efitra Atlantika;
ny Berberan' i Marôka atsinanana (Ait Zkara, Ait Yalaa, Ahl Figuig);

Ao Alzeria avaratra

ny Beni-Snosa (Beni Snous) sy ny Ait-Bo-Saidy (Ait Bu Said), any amin' ny tendrombohitr’ i Tlemcen;
ny Matmata (Matmata) sy ny Haraoa (Haraua), ao amin' ny Ouarsenis eo anelanelan' i Miliana, Aïn Defla, Berrouaghia, ary Médéa;
ny Betioa (Bettioua) any Veil Arzew;
ny Senoy (Chenoui), eo amin' ny tehezan-tendrombohitra andrefana amin' i Tell Atlas monina amin’ ny faritra manomboka any Tipaza ka hatrany Tenés;
ny Ait-Salaha (Ait Salah) sy ny Ait-Misra (Ait Misra), Berbera ao amin' i Atlas Blidiana;
ny Kabila (Kabyle), izay manana ampahany manan-danja ao amin' i Tell Atlas any avaratra amin' i Alzeria ary indrindra any amin’ny tandavan-tendrombohitra Djurdjura sy Bibans ary Babors;
ny Ait-Oagro (Ait Wagru), ao Hodna akaikin' i M'Sila;
ny Saoy (Chaoui), eo amin' ny tandavan-tendrombohitra Atlas Sahara: ireo Aurès sy ny manodidina;
ny Berbera ao Oranais Atsimo, indrindra fa ao Boussemghoun, ao amin' ny Wilaya El Bayadh.

Ao Tonizia

ny Berbera ao amin' ny tanàna miteny berbera ao Tonizia: nosy Djerba (El May, Sedghiane, Mahboubine, Sedouikech, Guellala, Ajim), Majoura, Sened, Sakket, Taoujout, Zraoua, Tamezret, Chenini, Douiret, Matmata, Thala ary Maktar. Antsoina amin' ny teny arabo hoe "Chleuh" izy ireo any Tonizia.

Ao Libia avaratra

ny Zoraoa (Zurawa) ao Zouara, tanàna amorontsiraka akaikin' ny sisintany manasaraka amin' i Tonizia;
ny Infosena (Infusen), ao amin’ ny tandavan-tendrombohitra any avaratra andrefan’ ilay firenena, antsoina hoe Djebel Nefoussa;
ny Bano Ifrena (Banou Ifren), ao amin' ny faritr' i Yafran, eo amin' i Djebel Nefoussa koa;

Any Libia, manodidina ny 10 % amin' ny mponina ny mpiteny berbera, saika any andrefana avokoa izy ireo (afa-tsy ny ao Aoudjila sy Djaraboud).

Ao Sahara

ny Toarega, izay vahoaka mpifindrafinra monina any amin' ny faritra midadasika amin' ny firenena maro: Alzeria, Libia, Nizera, Maly ary Borkina Fasô;
Toarega ao Libia
ny Môzabita ao amin' ny Lohasahan' i Mzab any Alzeria ka ny tanànan' i Ghardaïa (ao Alzeria) no foibeny;
ny Berberan' ny ôazisin' i Laghouat any Alzeria;
ny Berberan' ny ôazisin' i Ouargla any Alzeria;
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Touggourt any Alzeria;
ny Sloha (Chlouh) any Saoura (ao Alzeria) indrindraindrindra, nefa koa any amin' ny faritr' i Figuig (ao Marôka);
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Adrar any Alzeria;
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Ghadames, 500 km atsimo-andrefan' i Tripoli, eo amin' ny lembalemba Tinghert, akaikin' ny sisintany amin' i Alzeria sy Tonizia;
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Ghat, any Libia, eo am-pototry ny Tendrombohitra Koukoumen (667 m) ao amin' i Tassili n'Ajjer;
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Aoudjila any atsinanana amin' i Libia;
ny Berbera ao amin' ny ôazisin' i Djaraboud, any Libia, akaikin' ny sisintany amin' i Ejipta, manoloana ny ôazisin' i Siwa;
ny Sioy (Siwi), ao amin' ny ôazisin' i Siwa (ao Ejipta);
ny Zeneta na Zenetiana any Touat (ao Alzeria).

Ao Maoritania

ny Zenaga (Zenaga), any amin' ny morontsiraka atsimon' i Maoritania.

Ny vondrom-poko berbera miteny amin' ny fiteny hafa

Ny vondrom-poko lehibe — izay tsy miteny berbera na miteny berbera ankavitsiany dia Berbera ara-tantara na manam-piaviana berbera. Izao avy ny lehibe amin' izy ireo:

Miteny espaniôla

ny Goantsa (Guanche) any amin' ireo nosy Canarias (an' i Espaina, miteny espaniôla);

Miteny arabo

ny Jbala (Jbala) any avaratra amin' i Marôka (miteny arabo), ny Sanhaja (Sanhadja) any Srayr no hany ampahany miteny berbera sisa;
ny Siadma (Chiadma), atsimon' ny lemaka Atlantika Marôkana (miteny arabo);
ny Regibata (Reguibat) any Marôka, any Alzeria ary any Maoritania (miteny arabo);
ny Zeneta Bano Ifrena (Zenètes Banou Ifren) sy ny Magraoa (Maghraoua) ao amin' ny lohasahan' i Chélif sy i Dahra ary i Ouarsenis any Alzeria; ampahany amin' i Chlef, Mostaganem, Relizane, sns.;
ny taranaky ny Kotama (Kutamas) (ny Hadra Kabila -- Hadra Kabyles), Berbera lasa miteny arabo ary mipetraka any amin' ny tendrombohitra Kabylie Kely sy Kabylie Atsinanana (Béjaia, Jijel, Sétif, Mila ary Collo), any Alzeria;
ny Berbera ao Sened sy ao Majoura any Tonizia (nandray ny fiteny sy kolontsaina arabo tamin' ny taonjato faha-20);
ny Hasema (Hashem) na Beni-Raseda (Beni Rached) any Mascara, manam-piaviana zeneta (miteny arabo);
ny Lagoata (Laghouat) any Bayadh sy any Laghouat, antsoina koa hoe Ksela (Ksel) (avy amin' ny anaran' ny Tendrombohitra Ksel), avy amin' ny kônfederasiôna Maghraoua Zenete (miteny arabo);
ny Olhatsa (Oulhaça) sy ny Trara (Trara) ary ny Soahlian' i Sahel (Souahlia) ao Tlemcen (miteny arabo);
ny vondrom-poko any atsimon' i Tlemcen, avy amin' ny Zeneta na Zenatiana;
ny Betioa (Bettioua), avy any Rif.

Miteny arabo sy berbera

ny Gomara (Ghomara) any avaratra amin' i Marôka (miteny arabo indrindra, vitsy anisa ny miteny berbera);
ny vondrom-poko ao amin' ny faritr' i Taza any Marôka, dia ny Tsola (Tsoul), ny Branesa (Branès) ary ny Giata (Ghiata) (miteny arabo ny ankamaroany, vitsy ny miteny berbera);
ny Tekna (Tekna) any atsimon' i Marôka (miteny arabo ny ankamaroany);
ny Hoara (Houara) any Marôka sy any an-kafa (miteny arabo sy berbera);
ny Komira (Khoumir), any avaratra-atsinanana amin' i Alzeria sy avaratra-andrefana amin' i Tonizia;

Ny fandalinana momba ny fototarazo sy ny fandalinana ara-tantara sy ara-tsôsialy dia manamafy ny fiaviana beraberan' ny ankamaroan' ny vahoaka miteny arabo any Afrika Avaratra. Ny fampanjakana ny kolontsaina sy ny fiteny arabo teo amin' ireo mponina ireo dia nanomboka tamin' ny fandresen' ny fivavahana silamo tamin' ny taonjato faha-7 ka hatramin' ny taonjato faha-20.

Tantara

Fiandohana

Ny Berbera no vahoaka tranainy indrindra amin' izay rehetra any Afrika Avaratra ary ny maro amin' ny singa ara-kolontsainy ankehitriny no mitohy amin' ny kolontsaina talohan' ny vanimpotoan' ny nanoratana tantara voalohany.

Niorim-ponenana tamin' ny morontsirak' i Afrika Avaratra izy ireo, teo anelanelan' i Ejipta sy ny Ranomasimbe Atlantika, ary nandray anjara amin' ny sivilizasiôna kartajiniana sy rômana ary bizantina. Maro amin' ny olo-malaza tamin' ireo sivilizasiôna ireo (i Hanibala, i Marko Aorelio, i Md Aogostino) no manam-piaviana berbera. Ny Berbera nandray ny kolontsaina rômana nanorim-ponenana teny an-tanàn-dehibe sy teny amin' ny lemaka amorontsiraka dia nandray ny Mozilmana voalohany nandresy tamin' ny taonjato faha-7 taor. J.K., fa ny Berbera nialokaloka teny an-tendrombohitra dia nanohitra azy ireo tamin' ny fomba mahery vaika teo ambany fitarihan' i Kahena, izay mpanjakavavy berbera niova fionana ho amin' ny jodaisma, izay fivavahana nahataona mpanara-dia maro nanomboka tamin' ny vanimpotoana rômana.

Taorian' ny fandresen' ny Arabo dia nandray tsikelikely ny fivavahana silamo nentin' ny mpandresy azy ny Berbera, nefa maro ny nanohitra ny manam-pahefana napetraka tamin' ny faritra amorontsiraka sady nanana foto-pisainana tsy mitovy amin' ny an' ny maro anisa, ka isan' izany ny karijisma (na ibadisma), izay nialokaloka tany amin' ny ôazisy any Sahara (Mzab) na teny an-tendrombohitra (jebel Nefusa). Tany Maoritania, ny fahatongavan' ny mpifindrafindra monina miteny arabo nanomboka tamin' ny taonjato faha-12 dia nitarika ny fananganana fiarahamonina mizara teo amin' ny Berbera, izay havanana kokoa amin' ny varotra sy ny fandalinam-pinoana, sy ny foko mpiady maro manam-piaviana arabo.

Fanoherana ny fanjanahan-tany

Nandresy an' i Marôka sy an' i Alzeria i Frantsa sy i Espaina tamin' ny faran' ny taonjato faha-19 sy tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20, nefa nanohitra mafy azy ireo ny Berbera, indrindra fa ny tao Rif, teo ambany fitarihan' i Abd el-Krim (taona 1920-1926), ary tao amin' ny tapany atsimon' i Marôka.

Mba hanoherana ny nasiônalisma arabo dia nanangana pôlitika berbera i Frantsa, pôlitika izay nikendry ny hampitombo ny fisarahana amin' ny vahoaka miteny arabo any an-tany lemaka sy an-tanàn-dehibe. Noho izany, tao Marôka, tamin' ny taona 1953, ny Frantsay dia nandefa ny soltana Mohammed V any an-tsesitany. Taorian' izay dia nihamafy ny hetsika nasiônalista teo amin' ny Arabo sy ny Berbera tao Marôka, ary ny fihenan' ny fanohanan' ny Berbera dia nanampy amin' ny fiverenan' i Mohammed V avy any an-tsesitany tamin' ny taona 1955 sy tamin' ny fahazoan' i Marôka ny fahaleovantena tamin' ny taona 1956. Tany Alzeria koa, ny ady ho an' ny fahaleovantena dia notohanan' ny Berbera sy ny Arabo mandra-pahatongan' ny fahaleovantenan' ity firenena ity tamin' ny taona 1962.

Ady amin' ny fampanjakazakana ny kolontsaina arabo

Ny fahaleovantenan' i Alzeria sy i Marôka, izay niseho tamin' ny alalan' ny finiavana hampanjaka ny kolontsaina arabo nanoherana ny kolontsaina navelan' ny mpanjanaka, dia nahakasika ny mponina miteny berbera; voarara tsy hampiasaina ao amin' ny onjampeo ny fitenin' izy ireo, toy izany koa ny fampianarana an' io fiteny io tany an-tsekoly. Tany Alzeria, io finiavana hampanjakazaka ny kolontsaina arabo io, izay nifandray amin' ny firongatry ny islamisma, dia niteraka fihetsiketsehana maherisetra sy fitakiana ara-kolontsaina mahery vaika, izay niafara tamin' ny taona 2002 amin' ny famaritana araka ny Lalàm-panorenana ny fiteny berbera ho fitenim-pirenena. Nanomboka tamin' ny taona 1996, dia neken' ny Lalàm-panorenana alzeriana ihany koa ny maha Berbera ho iray amin' ny singa fototra telo iorenan' ny maha-vahoaka alzeriana, ankoatry ny maha arabo sy ny fivavahana silamo.