Judaïsme

Estèla de Dàvid e menorah d'un escut venent d'una sinagòga alemanda.

Lo judaïsme es una religion monoteïsta apareguda en Orient Mejan durant l'Antiquitat. Principalament basada sus la Torah e sus lo culte de Yahve, compòrta d'elements religiós, de còdis de conducha, una legislacion, de rites e de costumas pas especificament religiosas. Segon sei tèxtes sacrats, es fondat sus l'aliança entre Yahve e lo pòble ebrieu. Lei traças arqueologicas e istoricas indican puslèu una origina cananèa amb un pòble locau qu'auriá pauc a pauc evolucionat dau politeïsme vèrs lo monoteïsme entre lei sègles IX e IV avC.

Durant l'Antiquitat, lo culte de Yahve èra assegurat per lei cohanim, una casta de prèires, e centrat sus lo Temple de Jerusalèm. Pasmens, l'edifici foguèt destruch en 70 apC per lei Romans e jamai restaurat. En plaça, leis Ebrieus foguèron obligats de se dispersar. Aquò entraïnèt la formacion d'un ensemble de comunautats judievas, dich diaspòra, que demorèron mai ò mens unidas gràcias a son eiretatge culturau e religiós. Sovent persecutadas per lei crestians, se concentrèron pauc a pauc en America dau Nòrd, en Euròpa e dins lo mond musulman. Pasmens, après lo genocidi nazi dei comunautats d'Euròpa Orientala, mai d'un judieu sostenguèt lo projècte sionista de tornar crear un estat judieu en Palestina. Dich Israèl, aquel estat foguèt creat en 1948 entraïnant un conflicte totjorn en cors amb leis estats arabs vesins. Pasmens, es uei poblat per mai de 6 milions de judieus sus un nombre totau estimat entre 14 e 18 milions.

Durant son istòria, lo judaïsme evolucionèt mai d'un còp. Es ansin a l'origina d'una pensada teologica, filosofica e scientifica fòrça desvolopada. En particular, influencièt leis autrei religions abraamicas (cristianisme, islam, bahá'i...) que se presentan coma lei successoras reveladas per Yahve a divèrsei profètas dau judaïsme.

Istòria

Leis originas dau judaïsme

Lo panteon d'Ugarit

Estatua d'Enki/Ea datant dau millenari II avC.

Article detalhat: Ugarit.

Segon l'estat dei conoissenças au començament dau sègle XXI, la formacion dau judaïsme es lo resultat d'un procès fòrça lòng iniciat amb l'aparicion d'Enki, dieu dei fònts, deis arts e dei tecnicas, de la saviesa, de la magia e deis exorcismes, en Mesopotamia. Adoptada per leis Akkadians durant la segonda mitat dau milleni III avC, aquela divinitat veguèt son nom transformat en Ea. Dieu important, èra l'objècte de mites divèrs implicant d'episòdis fòrça similars ai Jardins d'Edèn, au Diluvi e au sèrp susvelhant Èva. De mai, se difusèt dins lei regions vesinas per inspirar d'autrei divinitats majoras.

En particular, es probablament a l'origina dau dieu El, cap dau panteon de l'importanta vila marchanda d'Ugarit. Ben coneguda deis arqueològs gràcias a sei vestigis ben conservats, aquela ciutat èra situada lòng dau litorau sirian a la crosiera entre plusors empèris poderós (Egipte, Ititas...). Foguèt donc l'enjòc de conflictes multiples fins a sa destruccion per lei Pòbles de la Mar vèrs 1180 avC. A respècte dau politeïsme mesopotamian, la religion d'Ugarit presenta ja un certan nivèu de simplificacion amb un rèi dei dieus e sa frema, 60 enfants divins, un majordòme e divèrsei servitors.

Entre leis enfants dei dieus, dos aguèron un ròtle pus important en causa de conflictes recurrents entre elei. Lo premier èra dich Baal, dieu dau tròn, e lo segond Yaw, dieu dei rius e dei mars. Mencionat per lo tèrme « YW » dins lei textes d'Ugarit, aqueu darrier pòrta un nom qu'evolucionèt per venir « Yahve ». En parallèl, aqueu dieu recuperèt d'atributs suplementaris coma lo tròn e la poissança militara.

L'adopcion de Yahve per leis Ebrieus

La destruccion d'Ugarit entraïnèt una fragmentacion de l'espaci sirian e palestinian amb la fondacion de reiaumes locaus per divèrsei pòbles. Per se protegir, una partida adoptèt un dieu principau que foguèt dotat de poders importants. Yahve venguèt ansin aqueu deis Ebrieus. De còps citat coma membre d'una assemblada divina, èra pas encara un dieu unic car aviá au mens una parèdra dicha Ashera. De mai, leis Ebrieus ancians reconoissián l'existéncia dei divinitats veneradas per leis autrei pòbles. Pasmens, Yahve èra descrich coma « gelós » e auriá enebit ais Ebrieus de servir d'autrei dieus.

Aquela situacion perdurèt fins au sègle IX ò au sègle VIII avC amb de variacions geograficas. Lo politeïsme sembla pus resistent dins lei zònas perifericas coma Egipte ont Asherah gardèt lòngtemps una plaça importanta. En revènge, èra probablament pus feble en Canaan car solament doas inscripcions mencionant Asherah i son estadas identicadas.

L'adopcion dau monoteïsme

Article detalhat: Monoteïsme.

Leis etapas decisivas vèrs l'adopcion dau monoteïsme per leis Ebrieus semblan de començar au sègle VIII avC e durar fins au retorn deis exiliats de Babilònia. Premier, leis entitats El e Yahve foguèron fusionats. Yahve venguèt donc lo rèi dei dieus e son culte foguèt pauc a pauc renfòrçat. En particular, en 722 avC, lo rèi Josias enebiguèt de venerar d'autrei divinitats a Jerusalèm. Aquela decision instaurèt pas lo monoteïsme mai limitèt lo nombre de dieus dau panteon ebrieu. Pauc a pauc, aquelei divinitats venguèron leis enfants de Yahve. Puei, perdiguèron lor identitat e foguèron pus simplament considerats coma d'aspèctes diferents de Yahve.

Aqueu procès permetèt ansin la mesa en plaça d'una monolatria fòrça avançada. D'efiech, se lo culte de Yahve aguèt de rites variables segon lei regions en foncion dei divinitats absorbidas, venguèt lo dieu unic venerat per totei leis Ebrieus. Pasmens, aquò suprimiguèt pas la reconoissença de l'existéncia dei dieus d'autrei pòbles.

Lo concèpte de monoteïsme estricte es pus tardiu e sembla eissit de la deportacion d'una partida deis Ebrieus a Babilònia après la conquista de Jerusalèm per Nabucodonosòr II en 587 avC. Foguèt probablament inspirat per lo contacte amb lo zoroastrisme, una religion monoteïsta. De mai, leis Ebrieus aguèron tanben a l'ensemble dei legendas que venguèron una fònt d'inspiration majora per la redaccion de la Bíblia. Après lor liberacion consecutiva a la presa de Babilònia per Cir lo Grand, aquel ensemble teologic e mitologic foguèt importat en Palestina per leis Ebrieus que s'entornèron dins la région. Sa difusion sembla tornarmai lònga mai son integracion dins leis escrichs biblics o renforcèt pauc a pauc permetent d'unificar lei rites e lo clergat.

Lo començament de la redaccion de la Bíblia

La redaccion de la partida judieva de la Bíblia comencèt au sègle VIII avC e durèt fins au sègle I avC. Aquel ensemble es format de la Torah (estabilizada durant lo sègle V avC), dei Nevi'im (sègle IV avC) e dei Ketuvim (sègle I avC). Reünissent de textes d'originas divèrsas, aguèt un ròtle major dins l'adopcion de practicas religiosas pus omogenèas per leis Ebrieus gràcias a la definicion d'una cosmologia, d'una teologia e de lèis comunas.

En particular, la Torah définis lei basas mitologicas dau judaïsme. Segon aqueu tèxte, Yahve es un dieu omniscient e omnipotent que creèt lo mond, lei plantas e leis animaus. Es tanben a l'origina dau premier òme, Adam, que foguèt creat a son imatge, dotat d'una arma e plaçat dins un jardin dei delicis amb la premiera femna, Èva. Devián regir l'endrech segon lei precèptes divins. Pasmens, desobeïguèron e ne'n foguèron expulsats. Corromputs, sei descendents oblidèron l'existéncia de Yahve que decidèt de destrurre lo mond en esparnhant unicament la familha de Noè (Delugi).

Lei descendents de Noè demorèron alunchats dei precèptes de Yahve. Aqueu darrier decidèt donc d'intrar en contacte amb Abraam, un pastre de la ciutat mesopotamiana d'Ur. Respectant lei comandaments divins, foguèt menat en Canaan onte sei descendents formeron lo pòble ebrieu. Tornarmai corromputs, foguèron reduchs en esclavatge per Egipte. Après quauquei sègles, Yahve intervenguèt dirèctament per liberar leis Ebrieus. Ordonèt alora a Moïses de lei guidar vèrs Canaan. En camin, li revelèt la lèi divina de seguir. Fòrça lòng, lo viatge s'acabèt per la conquista d'un territòri en Canaan. Lo rèi David i prenguèt lo contraròtle de Jerusalèm e i bastiguèt un temple dedicat a Yahve. A partir d'aquel eveniment, la mitologia judieva comença de coïncidir mai amb lei tèxtes istorics.

Dei reiaumes ebrieus a la formacion de la diaspòra

Dei reiaumes de Juda e d'Israèl au periòde roman

Situats entre Egipte e Mesopotamia, lei reiaumes ebrieus fondats au començament dau millenari I avC venguèron, coma leis autreis estats de la region, l'enjòc de luchas entre lei poissanças majoras dau periòde. De mai, foguèron victimas de conflictes dinastics e religiós que minèron lo poder de sei rèis. Lo pus instable, lo reiaume d'Israèl, foguèt ansin destruch tre 722 avC per leis Assirians. Lo segond, lo reiaume de Juda, capitèt brèvament de venir una poissança regionala avans de declinar e d'èsser annexat per Babilònia en 587 avC. A l'eissida d'aquela desfacha, lo premier temple de Yahve foguèt pilhat e destruch e una partida de la populacion foguèt deportada en Mesopotamia.

Fòrça important per la formacion dau judaïsme, aquel episòdi durèt fins a l'annexion de Babilònia per la Pèrsia Aquemenida en 539 avC. Un segond temple foguèt construch e acabat en 417 avC sota la direccion dau governador Zorobabel. Durant aqueu periòde, leis Ebrieus aprofichèron una autonòmia importanta avans de passar sota dominacion grèga après lei conquistas d'Alexandre lo Grand (336-323 avC). A partir de 150 avC, lo declin dei reiaumes ellenics favorizèt l'emergéncia de dinastias localas coma leis Asmonèus en Judèa. Après plusors revòutas, capitèron de venir independents en 129 avC.

Basat sus una aliança amb lo clergat dau Temple, lo poder deis Asmonèus foguèt pron poderós per unificar per fòrça lei diferents corrents judieus dau periòde. Pasmens, lo reiaume asmonèu èra tanben un estat ellenic amb un sobeiran que portava lo títol de basileus, una moneda e una administracion d'origina grèga e una armada principalament formada de mercenaris. Aquò entraïnèt de conflictes intèrnes grèus entre partisans de l'ellenisme e tenents d'una observacion pus estricta dei tradicions que permetèron ai Romans de plaçar Jerusalèm sota sa proteccion en 63 avC. Puei, una invasion parta il permetèt de l'annexar dirèctament en 37 avC.

L'aparicion dau cristianisme

Lo periòde dau segond temple foguèt caracterizat per una efervescéncia teologica e intellectuala. Se lei movements pus eretics foguèron generalament reprimits, lo rèsta menèt a la formacion de corrents judieus diferents e de còps opausats sus d'aspèctes importants coma la libertat d'interpretar lei tèxtes biblics ò l'apartenància a la comunautat judieva :

• lei farisians qu'èran de conservators, observant totei lei règlas eissidas de la Bíblia e dei tradicions.
• lei sadduceans qu'èran pus liberaus, observant unicament la lèi divina revelada a Moïses. Fasián sovent partida dau clergat superior e èran favorables a l'interpretacion dei tèxtes.
• leis essenians èran en favor d'una interpretacion mistica de la Bíblia. Practicant l'ascèsi, esperavan l'arribada dau messia, l'ultim profèta cargat de revelar lei darriers precèptes de Yahve ais òmes.
• lo darrier corrent important a pas de nom conegut. Au nivèu religiós, èra pròche deis idèas farisianas mai s'interessava subretot a la liberacion e au mantenement de l'independéncia dau pòble judieu.

Aqueu contèxte favorisèt l'aparicion de sèctas messianicas, apocalipticas ò, pus simplament, armadas. Entre lei pus famosas, se pòdon citar lo movement militar dei zelòtas e la sècta religiosa fondada per Jèsus de Nazaret.

A l'origina dau cristianisme, aquela darriera entraïnèt una crisi importanta per lo judaïsme en causa dei reformas teologicas prepausadas per lei crestians. D'efiech, Jèsus e sei partisans desvolopèron l'idèa d'un salut accessible a totei leis òmes capables de se repentir de sei pecats. Per lei judieus pus ortodòxs, aquò èra una rompedura tròp importanta amb lei tradicions. En particular, èran sovent ostils a l'idèa de permetre la conversion au judaïsme d'autrei pòbles car aquò menaçava l'unitat deis Ebrieus. Lei crestians foguèron donc pauc a pauc considerats coma d'eretics, excluchs de la comunautat judieva e reprimits, çò que laissèt de tensions importantas entre lei doas religions.

Lei revòutas judievas e la formacion de la diaspòra

Fotografia dei roïnas de la fortalesa de Massada, darriera pòchi de resisténcia dei zelòtas en 73 apC.

La crisi crestiana foguèt pas la fònt unica de trèbols dins l'espaci ebrieu durant lo periòde roman. D'efiech, se lei Judieus recebèron certanei privilègis (exempcion de servici militar), acceptèron mau la mesa en plaça de l'administracion imperiala. En parallèl, de conflictes devesiguèron lo clergat (assassinats, tensions regardant lo partiment dei dimas...) e lei diferentei comunautats religiosas localas. Aquò menèt a d'esmogudas recurrentas e renforcèt lo partit dei zelòtas.

En 66 apC, comencèt una revòuta generala còntra lei Romans. La reaccion de Roma foguèt fòrça violenta amb lo mandadís d'una importanta armada. Ajudada per la de combats intèrnes entre Judieus, ocupèt Jerusalèm e i destruguèt lo Temple (70 apC) avans de redurre lei darrierei pòchis de resisténcia tres ans pus tard. Plusors miliers de Judieus foguèron tuats, reduchs en esclavatge ò desportats per lei venceires. Un segond conflicte de 135 a 137 agravèt encara aqueu bilanç amb l'adopcion d'una tactica de tèrra cremada per lei Romans que ravatjèron la màger part de Judèa per sometre una guerilha ben organizada e determinada.

La consequéncia principala d'aquelei desfachas foguèt la dispersion dei Judieus dins l'Empèri. Dicha diaspòra, aquela comunautat, sota influéncia farisiana, venguèt la basa religiosa dau judaïsme. D'efiech, lei combats causèron la disparicion dei corrents conservators e messianics qu'avián provesit lo gròs deis insurgents. A tèrme lòng, la formacion entraïnèt lo declin dau poblament judieu en Palestina. Favorizèt tanben l'adopcion dei tèsis farisianas regardant l'interpretacion dei tèxtes sacrats. Dins aquò, la lèi orala eissida de la tradicion foguèt integrada au còrpus e, pauc a pauc, entre lei sègles I e VI, s'estructurèt ansin lo judaïsme rabinic que constituís la quasi totalitat dau judaïsme contemporanèu.

De l'Antiquitat Romana a l'Edat Mejana

Deis acadèmias babilonianas a Maimonides

Enluminura de 1347 representant Maimonides.

Representacion d'un chaple de judieus durant una crosada populara.

Au començament de l'Edat Mejana, lo declin de l'Empèri Roman entraïnèt la formacion de reiaumes d'origina germanica en Euròpa Occidentala e la conquista de la mitat meridionala dau bacin mediterranèu per leis Arabs. Relativament tolerants, lei caps musulmans aculhiguèron mai d'una comunautat judieva menaçada per de persecucions crestianas. Pasmens, aquò permetèt pas de tornar implantar lo judaïsme en Palestina onte leis autoritats bizantinas avián empedit la reconstitucion d'un clergat poderós. En revènge, Egipte e, subretot Babilònia, venguèron de fogaus majors de la vida intellectuala e religiosa judieva. En particular, au sègle VI, i foguèt compilat lo Talmud de Babilònia que venguèt un fondament important dau judaïsme rabinic.

Dins aquò, au sègle IX, lo judaïsme orientau conoguèt una crisi en causa de l'emergéncia dau judaïsme caraïta, que contestava lei precèptes eissits de la lèi orala, e de la conversion a l'islam d'un nombre creissent de judieus aisats. Fòrça tocadas per aqueu declin, leis acadèmias babilonianas dispareguèron mentre que lo judaïsme se reorganizèt a l'entorn de doas comunautats :

• lei Sefarditas, centrats en Ibèria, region periferica de Caucàs, èran leis eiretiers dei tradicions orientalas.
• leis Asquanasitas, installats dins lei regions musulmanas occidentalas e dins lei territòris carolingians.

Per faciar lei criticas caraïtas e explicar lei principis dau judaïsme, lei rabins, sota l'impulsion de Saadia Gaon (882-942) comencèron de produrre de comentaris dei tèxtes religiós. S'interessèron tanben ais arts profans.

Aquò marquèt lo començament d'un periòde de remarca dins l'istòria intellectuala dau judaïsme amb la formacion d'un elèit reconegut dins lei domenis de la teologia, de la filosofia, de la filologia e dei sciéncias dau periòde (medecina, astronomia). En particular, Salomon de Tròias (vèrs 1040 - 1105) redigiguèt un comentari explicant coma resòuvre divèrsei cas practics. Clara e simpla, son òbra venguèt una referéncia qu'inspirèt egalament de teologians crestians. Pasmens, la figura pus importanta d'aqueu movement es probablament Maimonides (1138-1204). Es ansin l'autor de plusors tractats de simplificacion mencionant lei lèis de seguir amb d'explicacions sensa parlar deis avejaires divergents. Au nivèu filosofic, prepausèt un Univèrs regit per un dieu impossible de comprendre amb una intelligéncia umana mai organizat segon de règlas accessiblas a la reflexion. En consequéncia, Maimonides declarèt que lei miracles descrichs dins la Bíblia èran imaginaris e destinats a impressionar lo fidèu. Ansin, idèa importanta per la seguida de la pensada teologica occidentala, prepausèt d'interpretar lei racòntes sacrats coma un ensemble de metafòras.

Leis estudis cabalistics

Representacion de l'Aubre de vida desvolopat per lei cabalistas.

Article detalhat: Cabala.

L'origina de la Cabala es desconeguda en causa de sa natura secrèta. Una ipotèsi frequenta consistís a l'estacar ai corrents messianics e apocaliptics apareguts au sègle III avC. Pasmens, lo premier obratge ne'n fasent clarament partida data dau sègle X apC e lo segond dau sègle XII. Lo movement cabalistic sembla donc un corrent pus recent. De mai, quina que siegue son origina, venguèt unicament influent a partir de la segonda mitat de l'Edat Mejana e s'opausèt a la vision racionala desvolopada per Maimonides.

D'efiech, la Cabala es un corrent mistic dau judaïsme animat per d'influéncias gnosticas. Segon son premier teorician important, Isaac lo Bòrni (1160-1235), Dieu es una entitat influenciabla, falhibla e perfectibla qu'es victima d'una « falha » a l'origina dei malurs dau mond. Per la reparar, lei cabalistas estudièron lo lengatge de la Torah e dei tèxtes sacrats per assaiar de trobar lo mot divin supausat fragmentat per lei limits de l'escrich uman. Desvolopèron ansin un estudi esoteric dau còrpus judieu que s'opausèt a la vision aristoliciana de Maimonides e que venguèt influent en Occitània, en Catalonha e en Espanha. Puei, se difusèt dins lo rèsta de la diaspòra per agantar son apogèu en 1492 après l'expulsion dei Judieus d'Espanha.

Lei debats entre tenents dau racionalisme e de l'esoterisme foguèron vius e, dins certanei cas, leis autoritats religiosas imaginèron d'enebir la filosofia per amaisar la situacion. Un ensemble de practicas apareguèt pauc a pauc amb lo mantenement de l'autoritat dei rabins e la conservacion d'una partida importanta de l'òbra de Maimonides. Pasmens, l'influéncia de la Cabala demorèt car una importància novèla foguèt donada ai sentiments e ais emocions interioras. En particular, so fidèu èra pas capable de sentir la significacion prefonda dei rites cumplits, lor valor èra desenant considerada coma nulla.

Dei persecucions e migracions judievas a l'òbra de Yossef Karo

A partir de l'Edat Mejana, lei persecucions còntra lei judieus venguèron pus frequentas, especialament dins lei regions catolicas. Au nivèu estatau, d'expulsions generalas foguèron ordonadas, de limits foguèron fixats regardant lei proprietats ò lei mestiers accessibles ai judieus e de campanhas de conversion fòrçada foguèron de còps organizadas. En certanei reiaumes, l'Inquisicion foguèt cargada de menar d'enquistas per trobar lei comunautats escondudas. Au nivèu popular, de chaples aguèron regularament luòc durant lei periòdes de crisi e de Crosada.

A partir dau sègle XV, aquelei persecucions menèron a un important ensemble de migracions. Lei judieus deguèron quitar leis Illas Britanicas (tre lo sègle XIII), França e Ongria (sègle XIV) avans d'èsser expulsats de la quasi totalitat deis estats catolics e de certaneis estats musulmans ai sègles XV e XVI. Se tornèron installar principalament ai País Bas, en Polonha, en Magrèb, en Egipte e dins l'Empèri Otoman.

Article detalhat: Yossef Karo.

Dins aqueu contèxte de destabilizacion de comunautats fòrça ancianas, lo teologian Yossef Karo (1488-1575) redigiguèt un abreujat de la lèi a destinacion dei Sefarditas. Dich Choulhan Aroukh, l'obratge tracta de quatre aspèctes de la vida dei fidèus (vida religiosa, norridura, maridatge e justícia) e foguèt inspirat per lei trabalhs de Maimonides, d'Isaac Alfassi e d'Asher ben Yehiel. Capable de s'adaptar dins totei lei país, obtenguèt un succès considerable e foguèt tanben acceptat per leis Asquanasitas après la publicacion d'un complement, la Mappa, redigit per Mojżesz Isserlès (1520-1572). Venguèt ansin lo sòcle teologic comun de la màger part dei comunautats judievas europèas. Totjorn acceptat a l'ora d'ara, es a l'origina dei corrents actuaus dau judaïsme.

Lo judaïsme modèrne

L'aparicion dau judaïsme laïc

Aficha anticomunista e antisemita publicada durant la Guèrra Civila Russa.

A partir dau sègle XVII, aguèt luóc un fenomèn novèu amb l'aparicion de judieus laïcs que rompèron amb la practica religiosa sensa renonciar a son identitat culturala. Sa premiera figura majora foguèt lo filosòf racionalista Baruch Spinoza (1632-1677). Excomunicat coma eretic, Spinoza critiquèt l'usatge de la Bíblia, tèxte erronèu e unicament valid per leis Ebrieus Ancians segon eu, per lo clergat per legitimar son primat sociau e prenguèt posicion en favor de la libertat religiosa. Expliquèt tanben la subrevida dei comunautats judievas, consideradas coma una pròva de son eleccion per Dieu, per de factors sociaus (antisemitisme de la socierat, separatisme dei judieus).

Au sègle XVIII, Moses Mendelssohn (1729-1786) marquèt un autre avançament important dins aquela direccion en assaiant d'unificar lei filosofias alemanda dei Lutz e judieva. Fòrça tolerant, acceptava lo particularisme divin dei judieus mai encoratjèt lei comunautats a s'integrar activament dins la vida nacionala. Sei tèsis foguèron donc contestadas per lei conservators. Pasmens, se difusèron dins lei mitans mens religiós e, ajudadas per leis idèas novèlas dau sègle XIX (nacionalisme, comunisme, anarquisme...), favorizèron l'abandon dei practicas religiosas dins una fraccion importanta dei comunautats.

D'efiech, dins lo corrent dau sègle XIX, mai d'un judieu participèt a de movements revolucionaris. Aquò foguèt a l'origina de progrès importants gràcias a l'eiretatge de la filosofia judieva. Pasmens, menèt tanben a una transformacion de l'antisemitisme tradicionau que mesclèt desenant òdi dau judieu e paur dau « roge ». En particular, après la formacion de l'URSS, apareguèt la figura dau « judeobolchevic » que conoguèt un succès important dins lei mitans antisemitas e anticomunistas deis ans 1930-1940.

En parallèl, vèrs la fin dau sègle XIX, l'adaptacion dau nacionalisme a la cultura judieva encoratjèt l'emergéncia dau sionisme. Inicialament laïca, aquela idèa es en favor d'un retorn dei judieus en Palestina per i fondar un estat. Sostengut per un nombre creissent de personas, aqueu projècte aprofichèt lei problemas sociaus de la societat araba locala per crompar de tèrras dins la region. Pauc a cha pauc, i permetèt la reconstitucion d'un poblament judieu.

L'hassidisme

Article detalhat: Hassidisme.

En reaccion au desvolopament dau judaïsme laïc e intellectuau dau sègle XVIII, lo teologian Rabbi Israël ben Eliezer (1700-1760) definiguèt una vision populara, mistica e conservatritz de la religion (refús mai ò mens important de la modernitat) en integrant de cants e danças per crear una liturgia joiosa destinada a raprochar lo fidèu de Dieu. Son movement venguèt rapidament popular en Euròpa de l'Èst onte se formèron de comunautats dirigidas per un cap religiós ereditari, lo rebbe.

Aquela organizacion particulara, conjugada amb l'importància donada au miticisme, entraïnèt una reaccion ostila dau clergat tradicionau que crenhava l'aparicion d'eresias. Pasmens, aquò renforcèt l'unitat de l'hassidisme qu'es uei un corrent dau judaïsme ortodòx. De mai, limitèt leis inovacions religiosas, çò qu'empediguèt finalament l'adopcion de posicions contràrias ai crèires judieus generaus.

L'emergéncia dei corrents modèrnes

Article detalhat: Judaïsme reformat.

A la fin dau sègle XVIII, un autre ensemble de judieus alemands reagiguèt a l'aparicion dau judaïsme laïcizat. Pus moderats que lei hassidistas, voliá gardar sa practica religiosa sensa contestar la participacion a la vida de la societat. Per aquò, demandavan de reformas. Dins lo corrent dau sègle XIX, aquò donèt naissença au judaïsme reformat (ò judaïsme liberau) que se difusèt en Euròpa Occidentala e ais Estats Units. Sei partisans contestèron l'infalhibilitat dei tèxtes e suprimiguèron divèrsei rites jutjats inutils ò obsolets. Transformèron tanben lo rèsta per o simplificar e o raprochar de la liturgia protestanta. Au finau, après divèrsei rescòntres per armonizar lei rites, desvolopèron una vision qu'abandonèt l'estatut de pòble elegit dei judieus per o considerar coma una comunautat dau temps present. S'interessèron ais idèas modèrnas favorizant ansin l'aparicion dau sionisme.

Article detalhat: Movement Massorti.

En parallèl de la formacion dau judaïsme reformat, d'autrei judieus assaièron de conciliar modernitat e practica religiosa tradicionala. Una dei figuras majoras d'aqueu corrent foguèt lo rabin alemand Zacharias Frankel (1801-1875), fondator dau premier seminari rabinic modèrne. Prepausant estudis biblics e universitaris, foguèt a l'origina dau Movement Massorti (ò judaïsme conservator). Pauc a pauc, capitèt de s'organizar per entendre son influéncia, especialament ais Estats Units, e venir una tendància importanta dau judaïsme.

Article detalhat: Judaïsme ortodòx.

Lei judieus que gardèron son mòde de vida tradicionau foguèron qualificats d'ortodòxs per lei reformats. Aquel ensemble es caracterizat per la conservacion de rites ancians, per una maufisança a respècte de la modernitat (e de còps per son refús complet) e per un isolacionisme sociau important (compres amb lei judieus d'autrei comunautats). Dins aquò, es tanben devesit per de desacòrdis importants. Per exemple, existís de movements ortodòxs antisionistas que condamnan la recreacion d'Israèl sensa l'acòrdi de Dieu mentre que d'autrei sostènon lo projècte. La reconoissença deis autrei judieus, especialament lei reformats, coma judieus es egalament una fònt d'oposicions vivas entre lei tenents de l'unitat dau judaïsme e aquelei d'un respècte absolut de la lèi divina.

Dins aquel encastre, lei hassidistas foguèron l'objècte d'una maufisança en causa de la tendància de certanei comunautats de considerar lo fondator dau movement coma un messia. Pasmens, un raprochament aguèt pauc a pauc luòc e l'hassidisme es uei considerat coma una branca de l'ortodoxia judieva.

L'aparicion de l'antisemitisme modèrne e l'Olocaust

Article detalhat: Olocaust.

A partir de la Renaissença, lei persecucions dirèctas còntra lei judieus demeniguèron en Euròpa Occidentala per disparéisser durant lo sègle XVIII amb l'adopcion de politicas d'emancipacion. Pasmens, demorèron una realitat persistenta en Euròpa Orientala fins au sègle XIX e, d'un biais generau, l'antisemitisme demorava fòrt dins tot lo continent. D'efiech, a partir deis ans 1850, lo desvolopament dau nacionalisme e dau racisme modèrne entraïnèron un renovelament de l'antisemitisme amb l'aparicion ò la generalizacion deis idèas de « raça judieva » e de complòt internacionau iniciat per lei judieus per dominar lo mond e abatre lei nacions. Un exemple famós dei tèsis d'aquel antisemitisme novèu es resumit dins lei Protocòls dei Savis de Sion que depintan un plan imaginari concebut per lei judieus e lei maçons per conquistar la planeta gràcias au capitalisme e a la modernizacion industriala.

Aquò entraïnèt l'emigracion de comunautats judievas, generalament originàrias d'Euròpa Orientala, en America. En parallèl, se formèron de movements antisemitas violents. Lo pus poderós foguèt lo nazisme d'Adolf Hitler que prenguèt lo poder en Alemanha en 1933. Adoptèt rapidament de lèis antisemitas permetent de marginalizar lei judieus. Pasmens, venguèt mai e mai violent e a partir de la Segonda Guèrra Mondiala, organizèt l'exterminacion industrializada dei judieus europèus. Aquò entraïnèt la mòrt de 6 a 7 milions de judieus, principalament en Euròpa de l'Èst onte mai d'una comunautat dispareguèt.

La creacion d'Israèl

Article detalhat: Israèl.

L'amplor dei crimes nazis aguèt doas consequéncias majoras per lei judieus. La premiera foguèt una demenicion fòrta de l'antisemitisme dins lei regions tradicionalament crestianas. La segonda foguèt l'acòrdi dei Poissanças per crear un estat judieu en Palestina. Dich Israèl, èra l'objectiu dau movement sionista e foguèt fondat en 1948 en despiech de l'oposicion dei populacions arabas expulsadas. Aquò marquèt lo començament d'un lòng conflicte, totjorn en cors, entre Israèl e divèrsei país arabs vesins. Marcat per sièis guèrras importantas, a permés ais Israelians de fondar un estat que se considera coma lo fogau nacionau dau pòble judieu. Pasmens, dèu gerir una importanta minoritat araba.

Aquela creacion aguèt d'efiechs sus la diaspòra car Israèl favoriza l'imigracion dei judieus. Ansin, lei comunautats de l'èx-URSS e d'Etiopia venguèron s'i installar durant leis ans 1990. Lei judieus dei país musulmans foguèron tanben obligats d'emigrar en causa de l'ostilitat deis Arabs après 1948. Enfin, lei subrevivents de l'Olocaust abandonèron l'Euròpa Orientala e Centrala. Ansin, au començament dau sègle XXI, la comunautat judieva es organizada a l'entorn de dos pòls principaus (Israèl e la vila de New York) e de quauqueis ensembles segondaris coma lei regions de París ò de Londres.

Au nivèu religiós, lo projècte sionista, inicialament portat per lei corrents laïcs, obtenguèt lentament lo sostèn dei corrents religiós. Dins aquò, a tanben favorizat l'aparicion de tensions entre lei tendàncias modernistas e lei comunautats pus conservatritz. Dins lei cas pus grèus, de combats leis opausèron. L'integracion dei judieus etiopians es tanben fòrça malaisada en causa de rites diferents e de lor origina africana que se turta au racisme antinegre d'una partida de la populacion israeliana. Au nivèu politic, es egalament apareguda la question dau sionisme. En defòra de la comunautat judieva, a suscitat la formacion d'una oposicion a l'expulsion deis Arabs dau territòri israelian e a la colonizacion israeliana en Palestina. Entre lei judieus, a causat una division entre lei corrents favorables a l'existéncia d'Israèl e aquelei que la consideran coma un afrònt a la volontat divina.

Basas teologicas

Lei tèxtes biblics

La Torah

Rotlèu de la Torah.

Article detalhat: Torah.

Lo judaïsme es fondat sus la Torah, un ensemble de cinc libres redigits entre lei sègles IX e VI avC. Segon la tradicion judieva, foguèron dictats per Yahve eu meteis. Cònta l'istòria deis Ebrieus de la creacion dau mond a la mòrt de Moïses. Contèn tanben lei prescripcions divinas fixadas ais Ebrieus per Yahve e transmesas per l'intermediari de Moïses. Entre lei pus importantas, se pòdon citar l'obligacion dau monoteïsme, l'enebiment dau proselitisme, l'obligacion d'observar lo sabat e leis autrei jorns dedicats a Yahve, divèrsei règlas regardant lo foncionament de la familha (respècte absolut dei parents per leis enfants, mecanismes de solidaritat...), divèrsei rites de puretat (obligacion de la circoncision...), de lèis pertocant l'eiretatge ò l'enebiment de la divinacion.

Traduch dins mai d'una lenga, lo tèxte originau, en ebrieu, presenta d'imprecisions en causa dei limits de l'escritura utilizada (abséncia de ponctuacion e de vocalas, consonantas amb doas prononciacions diferentas...) ò de problemas dins lo tèxte eu meteis (oblits, contradictions...). Aquò foguèt a l'origina de la tradicion mistica dau judaïsme qu'assaia de trobar lo mot divin originau escondut per aqueleis « imperfeccions ».

Lei libres profetics

Lei libres profetics dau judaïsme son devesits en tres còrpus. Lo premier es la seguida dirècta de la Torah e continua l'istòria deis Ebrieus de la conquista de Canaan au rèine de Jehu (841-814 avC). Lo segond depinta tres eveniments ulteriors liats a la destruccion dei reiaumes ebrieus e l'exili dei deportats a Babilònia. Lo tresen es un ensemble de dotze racòntes, pas aisats de situar dins la cronologia generala de la Bíblia, que s'acaban amb lo retorn deis exiliats.

Lei profètas son d'individús tocats per la volontat divina per desliurar un messatge ais umans, generalament per condamnar lei desviacions dau pòble ebrieu e rementar la necessitat d'obeïr escrupulosament ai precèptes de la Torah. Per aquò, pòdon recebre de poders miraculós, aver una vision de Dieu e de son cortegi ò ocupar de posicions sociales importantas. Dins la tradicion judieva, son donc considerats coma d'exemples aplicats de la lèi de Yahve permetent de la completar ò de l'interpretar.

Leis autrei tèxtes biblics

La darriera partida de la Bíblia judieva contèn un ensemble de tèxtes despariats tractant d'eveniments situats avans lo retorn deis exiliats de Babilònia. Sa forma definitiva foguèt fixada après lo sègle I apC e l'origina dei 24 libres que la compausan es pas totjorn clara. De mai, sembla d'existir de diferéncias amb lei versions crestianas, çò qu'indica una estabilizacion malaisada d'aqueleis escrichs. Ansin, lor importància teologica es la pus febla dau còrpus dei tèxtes sants.

La literatura talmudica

Edicion modèrna dau Talmud de Babilònia.

Article detalhat: Talmud.

A l'aparicion dau judaïsme, la transmission deis interpretacions de la Torah èra essencialament orala e realizada au sen dei familhas ò dau clergat. Pasmens, amb l'aumentacion dei menaças exterioras e dei desacòrdis, de prèires comencèron de fixar sei pensadas a l'escrich. Afiermèron tanben l'existéncia d'una Torah orala, la Mishna, transmesa dempuei Moïses que permetiá de resòuvre lei problemas dau tèxte biblic.

Contestada per lei corrents basats unicament sus lei tèxtes sacrats, aquela tendància menèt à la formacion de dos còrpus qu'integrèron a l'escrich lei practicas tradicionalas dau pòble ebrieu. Lo premier foguèt lo Talmud de Jerusalèm, redigit entre lei sègles II e V. Tractant de totei lei subjèctes de la vida vidanta, es pasmens pauc desvolopat car la situacion dei judieus èra alora fòrça precària en Palestina. Aguèt donc una influéncia limitada au contrari dau Talmud de Babilònia. Compilat vèrs lo sègle VI, conoguèt un succès important gràcias a sei comentaris detalhats. Editat mai d'un còp, foguèt fòrça estudiat durant l'Edat Mejana e inspirèt divèrsei concèptes adoptats per lo judaïsme modèrne.

La literatura judieva medievala

A partir dau sègle IX, la tradicion talmudica e la redescubèrta de l'òbra d'Aristòtel entraïnèron la formacion d'un corrent filosofic assaiant de mesclar aqueleis ensembles. En particular, cerquèt de respòndre a de problematicas dau Talmud dins lo quadre de la logica aristoteliciana. Basa fondamentala deis arts profans dau periòde (medecina, astronomia, matematicas...), permetèt ansin l'intrada dei concèptes sabents de l'Edat Mejana dins la tradicion judieva. Pus tard, i favorizèt la difusion de la sciéncia.

Article detalhat: Cabala.

Lo movement de la Cabala es un corrent mistic e esoteric aparegut vèrs lo sègle XII, probablament a partir d'una tradicion pus vièlha. Leis autors de la Cabala prepausèron una òbra permetent au fidèu de se raprochar de Dieu. Lo Zohar es l'obratge major dei cabalistas que se turtèron a l'ostilitat dau clergat fins au sègle XIV. Dins aquò, pauc a pauc, seis idèas se difusèron e l'espiritualisme venguèt una dimension reconeguda dau judaïsme en mai dau respècte dei precèptes divins.

Article detalhat: Halakah.

Lo periòde medievau veguèt tanben lo desvolopament d'una literatura legislativa dicha Halakah. Iniciat per Rachi, es un còrpus teologic pensat per presentar e explicar brèvament lo biais de respecter lei comandaments de la lèi divina. Aquò menèt a l'aparicion de còdis presentant lei règlas de seguir dins cada aspècte de la vida vidanta. Permetèt de metre en plaça una importanta jurisprudéncia, utilizada per reglar leis afaires intèrnes dei comunautats judievas, fins a la publicacion de Choulhan Aroukh. Fòrça important, aqueu tèxte unifiquèt lo miticisme dei cabalistas amb la dimension utilitària de la Halakah e es totjorn una referéncia a l'ora d'ara.

La literatura cabalista modèrna

La literatura cabalista modèrne es apareguda durant la segonda mitat dau sègle XVI amb lei trabalhs de Moïse Cordovero (1522-1570) e Isaac Louria (1534-1572). Renforcèt la preséncia de l'espiritualisme dins lo judaïsme. La màger part dei corrents foguèron tocats per aquela influéncia mai aguèt un ròtle primordiau dins la formacion de l'hassidisme en justificant sa liturgia festiva.

La filosofia judieva modèrna

La filosofia judieva modèrna se formèt durant lo sègle dei Lutz. Es marcada per la volontat dei filosòfs judieus de prepausar una respònsa judieuva a de questions pertocant l'ensemble de la societat. Es donc un movement modernista e desirós de favorizar l'integracion dei judieus au sen de lor societat nacionala. A l'origina dau judaïsme reformat, assaièt donc d'abandonar l'idèa de « religion pòble » per la remplaçant per lo modèl crestian de la religion de fidèus. Pasmens, aqueu projècte foguèt jutjat tròp extrèm e mau capitèt. En plaça, lei reformistas poguèron suprimir divèrsei rites arcaïcs.

Durant la segonda mitat dau sègle XIX, se fau nòtar que la filosofia judieva donèt naissença a mai d'una pensada. Rarement religiosas, aqueleis idèas aguèron pasmens una certana influéncia sus lei mitans religiós. La pus importanta foguèt lo sionisme que menèt a la creacion d'Israèl. Dins aquò, d'autrei concèptes se difusèron dins la filosofia generala. I venguèron la fònt de progrès importants, especialament a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX.

Rites e celebracions

Culte

Simbòls

Lo judaïsme a au mens tres simbòls istoric. Lo pus frequent es l'estèla de sièis brancas qu'es dicha estèla de David. Aperegut au sègle XIII, es un motiu protector inspirat per l'estèla inscricha sus son bloquier per lo rèi David. Lo simbòl pus ancian es la Menorah, un candelièr de sèt brancas utilizat dins lo Temple de Jerusalèm. Enfin, au nivèu individuau, un ostau judieu es tradicionalament marcat per la preséncia de la Mezouza, un pichon rotlèu de pergamin contenent lo tèxte dau Chema Israel qu'es apausat au lintèu de la pòrta d'intrada.

Luòc de culte

Intrada d'una sinagòga de Varsòvia.

Article detalhat: Sinagòga.

Lo luòc de culte dau judaïsme es la sinagòga, un bastiment destinat ais activitats religiosas, ais estudis teologics, a la vida de la comunautat e a l'educacion deis enfants. Son organizacion e son arquitectura varian segon lei regions e leis epòcas car existís pas de plan predeterminat. Pasmens, dins la màger part dei sinagògas, se tròban un santuari principau destinat a la preguiera, de pèças pichonas dedicadas a l'estudi e una sala permetent de reünir la comunautat.

Lo santuari contèn generalament un autar, dich arca, onte son gardats de rotlèus de la Torah. De ridèus ornats sarran sovent l'arca. Una candèla etèrna representa la Menorah dau Temple de Jerusalèm, lo candelièr antic vengut simbòl dau judaïsme. Dins lei sinagògas asquenasitas, la pèça es dotada d'una plataforma que permet de dirigir l'ofici. En lei Sefarditas, l'oficiant utiliza puslèu un pupitre.

En fòra de la sinagòga, dos autreis endrechs an una importància religiosa. Lei yeshivot son d'institucions d'estudi dei tèxtes religiós. Permèton de formar lei rabins e lei mètres. Lei mikve son de banhs rituaus.

Foncions religiosas

Lo judaïsme tèn un nombre important de foncions religiosas. Durant l'Antiquitat, avans la destruccion dau Temple, existiá de castas sacerdotalas. Lei Cohanim èran de prèires encargats de la conducha dei rites e lei Levitas formavan lo personau necessari au foncionament de l'edifici. Pasmens, lei dos grops dispareguèron après lei guèrras còntra lei Romans.

Article detalhat: Rabin.

Uei, la posicion religiosa pus frequenta es aquela de rabin qu'èra inicialament acordada per lo Temple a un erudit dins lo domeni de la legislacion judieva. Après la disparicion dau clergat cohanim, la nominacion de rabins novèus foguèt gerida per lei comunautats elei meteissei. Una formacion foguèt mesa en plaça e d'ierarquias apareguèron. Pasmens, ges d'autoritat centrala remplacèt lo Temple e lo poder dei Grands Rabins modèrnes excedís gaire lei limits dei comunautats que l'acceptan coma cap religiós.

Dins la vida vidanta, lei rabins son l'autoritat espirituala de sa comunautat. I an lo ròtle d'arbitre en matèria d'observància religiosa, de mèstre dins la transmission de la conoissença e d'autoritat morala. En revènge, son pas reconeguts coma intermediari entre Dieu e lei fidèus, ròtle tengut per lei profètas.

En fóra dau rabin, leis autrei posicions de remarca son :

• l'oficiant (shalia'h tsibbour) es la persona cargada de menar l'ofici. Es sovent lo rabin mai aquò es pas obligatòri. Son ròtle es de facilitar la preguiera collectiva.
• lo hazzan es un vocalista cargat de legir la Torah. Es generalament chausit per sa conoissença de la liturgia e per la qualitat de sa votz.
• lo baal korè es un fidèu cargat de legir un passatge de la Torah cada setmana.

L'ensemble dei foncions religiosas es dubèrt ai femnas dempuei lo sègle XIX dins lei corrents reformistas. L'accès es possible, mai rar, dins lei movements conservators (dempuei leis ans 1980) e es totjorn enebit dins lei comunautats ortodòxs.

Tradicions principalas

Lei judieus reconoisson l'autoritat suprèma de Yahve, considerat coma lo dieu unic. Se remembran de l'Aliança entre Yahve e leis Ebrieus, acòrdi permetent a aqueu pòble d"obtenir la proteccion de Yahve en cambi d'un respècte estricte de la lèi divina. Pasmens, en fòra d'aquelei principis comuns, existís de divergéncias teologicas prefondas entre lei diferentei brancas dau judaïsme.

Lèis alimentàrias

Article detalhat: Kasher.

Lo judaïsme tèn de lèis alimentàrias precisas qu'enebisson la consumacion de mai d'un aliment. De mai, emet de prescripcions de respectar regardant una partida importanta dau rèsta. Ansin, es defenduda de manjar lo sang, la carn d'un animau carnivòr (compres un peis coma lo bechet) ò aquela dau pòrc, dau cavau ò deis animaus vivent sus lei fons marins.

Aquelei lèis foguèron ben observadas per lei judieus fins au sègle XIX, compres per de grops isolats coma la comunautat de Kaifeng en China. Dins aquò, dempuei lo sègle XVIII, son denonciadas coma un arcaïsme per lei teologians reformators. Ansin, a l'ora d'ara, lor observància per lei fidèus varia entre lo respècte de quauquei reglas tradicionalas (enebiment dau pòrc) au mantenement estricte de tot l'ensemble.

Puretat familiala

Article detalhat: Niddah.

Lo judaïsme tèn pereu de règlas de puretat que regisson lei relacions entre òmes e femnas. Lei pus coneguts son l'enebiment dei rapòrts sexuaus durant lei menstruacions e l'obligacion de pudor. Lo premier ponch, dich Niddah, èra tradicionalament fòrça important e la construccion dau mikve, lo banh rituau permetent ai femnas de se purificar, èra sovent jutjada coma una prioritat.

Dins lo judaïsme modèrne, l'observància d'aquelei règlas es desenant sovent l'òbra dei corrents pus tradicionalistas ; lo rèsta dei judieus n'aplica de versions reduchas ò lei considera coma d'archaïsmes. Aquò entraïna de còps de conflictes grèus, especialament en Israèl, entre liberaus e ortodòxs.

Rites e celebracions

Eveniments individuaus

La vida dei judieus es ritmada per un ensemble de rites e de celebracions marcant son intrada e son evolucion personala au sen de la comunautat fins sa mòrt. Lei pus importantas son :

• la brith milah qu'es la circoncision après la naissença deis enfants mascles. Marca lor intrada dins l'Aliança. Es tradicionalament realizada a la sinagòga mai, uei, es tanben possible d'anar dins un espitau.
• lo zeved habbad es una ceremònia d'acuelh dei filhas dins l'Aliança. Es subretot presenta dins lei comunautats sefarditas.
• l'upsherin es una copa dei pèus dei dròlles realizada a 3 ans. Permet a l'enfant de recebre sa premiera quipà, una calòta portada per lei cresents.
• la bar mitzva que marca, a 13 ans, la majoritat dei dròlles. Aquò demanda quauquei mes de preparacion car la persona es sovent onorat en menant l'ofici a la sinagòga e en i legissent lo passatge setmanier de la Torah.
• la bat mitzva qu'es lo pendent femenin de la bar mitzva. Introducha en 1922, aquela celebracion es identica dins lei corrents reformators e conservators. Per leis ortodòxs, es limitada a un discors de la joventa.
• lo maridatge qu'es format de doas celebracions dichas kiddoushin (consecracions) e lei nissouïn (noças). A l'origina, lei nòças èran organizadas un an après la celebracion, l'interval permetent de preparar la nòvia a son futur ròtle. Uei, lei dos eveniments son celebrats lo meteis jorn.
• lo decès e lo dòu an una plaça importanta dins lo judaïsme. D'efiech, après la mòrt dau fidèu, es necessari d'enterrar rapidement lo defunt. Puei, sei parents dèvon seguir tres etapas de dòu. Durant la premiera setmana, dèvon plorar lo disparegut (tres premiers jorns) e vantar sei meritis (quatre darriers). An defensa de se lavar ò de cosinar (lor subsistància es la carga de la comunautat). Puei, pendent un mes, tot agradament es enebit. Enfin, i a un periòde d'onze mes de dòu que s'acaba per una visita au cementèri e un retorn dau fidèu a la vida normala.

Eveniments collectius

Article detalhat: Celebracions dins lo judaïsme.

Lei celebracions collectivas dau judaïsme, lei moeddim, ocupan aperaquí 150 jorns de l'annada judieva (que dura 354 jorns). Lei pus importantas son definidas dins la Torah e dins leis autrei tèxtes sacrats mai es possible d'apondre d'eveniments nacionaus, comunautaris ò locaus. De mai, lo debanament precís de certanei celebracions foguèt fixat ulteriorament durant l'Antiquitat ò l'Edat Mejana.

Uei, lo judaïsme rabinic fixa lei celebracions principalas de la maniera seguenta :

• lo sabat es lo moëd principau. Observat lo seten jorn de la setmana, correspond au repaus prés per Dieu a la fin de la premiera setmana de la creacion dau mond. Comença amb l'arribada de la nuech lo divendres e dura fins au commençament de la nuech seguenta. Tota activitat creatritz i es enebida e una liturgia especifica es utilizada per o diferenciar deis autrei jorns. Tres repàs tradicionaus marcan tanben la fin dei tres oficis de la fèsta (vèspre, matin, après miegjorn).
• lo Roch Hodech marca la fin d'un mes e lo començament d'un novèu.
• lei fèstas de romavatge son Pessa'h, Chavouot e Souccot. Commemoran la fugida deis Ebrieus en defòra d'Egipte e lo cicle agricòla. Força importanta, Pessa'h dura una setmana amb divèrsei enebiments especiaus a l'origina d'una gastronomia caracteristica.
• lei celebracions dei jorns redobtables que son Roch Hachana e Yom Kippour. La segonda es la celebracion pus importanta dau judaïsme amb un jeni de 25 oras acompanhat per divèrsei privacions.
• lei celebracions tradicionalas fixats per l'usatge coma Hannouca que remembra lo miracle de la fiòla d'òli.

L'observància d'aquelei fèstas varia dempuei lei reformas dei sègles XVIII e XIX. Una partida importanta dei rites es estada abandonada e plusors celebracions importantas son reduchs a d'eveniments familiaus permetent d'afiermar una identitat judieva. Dins aquò, demòra una certana influéncia coma la demenicion deis activitats durant lo sabat ò lo mantenement de certanei rites dau dòu. De son caire, lei corrents pus ortodòxs assaian de respectar l'ensemble dei tradicions.

Conversion

Lo proselitisme es totalement absent dau judaïsme dempuei l'Antiquitat Romana. Lei conversions son donc raras. Entraïnan de desacòrdis entre reformators, conservators e ortodòxs. Dins aquò, per simplificar, cada corrent demanda una adesion sincèra a sei tèsis religiosas e a son mòde de vida. La circoncision es exigida maugrat quauqueis excepcions fachas per de movements reformators dau sègle XIX.

Tota conversion es considerada coma definitiva. Es pas annulada per una conversion a un autre crèire.

Corrents principaus

Corrents actuaus

Judaïsme ortodòx

Article detalhat: Judaïsme ortodòx.

Lo judaïsme ortodòx compren l'ensemble dei movements judieus qu'assaian de respectar lei lèis divinas escrichas e oralas coma l'ensenhan la tradicion, lei reflexions dei teologians pus importants (autoŕs dau Talmud, Maimonides, Yosef Karo...) e lei rabins. Sei corrents principaus son lei Hassidim, lei sionistas religiós, leis ortodòxs estatsunidencs e lei Haredim e son principalament installats en Israèl, dins la region de New York e en Euròpa Occidentala. Relativament devesits, son mai ò mens units per lo refús de reconóisser leis autrei formas de judaïsme coma una maniera corrècta de seguir lei precèptes divins, per una maufisança a respècte de la tecnologia modèrna e per lo refús de reconóisser lei conversions au judaïsme acceptadas per lei reformats ò lei conservators. Un nombre important de comunautats ortodòxas refusan tanben de se mesclar amb de personas exterioras, çò que pòu menar a la formacion de quartiers especifics. Enfin, leis autoritats religiosas i tènon un ròtle primordiau car son cargadas de definir l'aplicacion de la lèi dins la vida vidanta.

Judaïsme Massorti

Article detalhat: Movement Massorti.

Lo judaïsme Massorti (ò judaïsme conservator) es una tendància fondada per de reformators moderats dau sègle XIX. Venguèt un corrent important au sègle seguent e es uei ben implantat en America dau Nòrd. Lei conservators assaian de mantenir una via intermediària entre l'abandon de la tradicion per lei reformators e lo refús dau cambiament deis ortodòxs. Per aquò, seguisson la Halakah mai acceptan son evolucion segon leis evolucions de la societat. Per exemple, reconoisson la possibilitat per lei femnas de venir rabin e mai se la causa demòra rara.

En causa d'aqueu posicionament median, lo conservatisme judieu es de còps tocat per de desacòrdis que pòdon entraïnar d'esquismes. Lo pus important se debanèt en 1963 e s'acabèt per l'aparicion dau judaïsme reconstruccionista.

Judaïsme reformat

Article detalhat: Judaïsme reformat.

Lo judaïsme reformat (tanben dich liberau ò progressista) es un corrent aparegut a la fin dau sègle XVIII. Es fòrça present en America dau Nòrd e dins lei país anglosaxons. Es basat sus l'observacion de l'evolucion regulara de la lèi dins lo corrent de l'istòria e sus la necessitat de l'adaptar a la vida modèrna. Lei reformats son donc relativament permeables ais evolucions politicas e socialas (feminisme...). De mai, se reconoisson l'inspiracion divina a l'origina dei tèxtes sacrats, lei consideran coma de redaccions umanas, susceptiblas d'èsser criticadas. Ansin, an modificat una partida non negligibla de la liturgia amb la supression de mai d'un rite jutjat obsolèt.

Corrents minoritaris ò particulars

Lo reconstruccionisme

Lo reconstruccionisme judieu es un corrent aparegut en 1963 après un esquisme au sen dau movement Massorti. Conoís un certan desvolopament ais Estats Units. Fòrça favorable ais evolucions socialas (feminisme, lucha còntra lei discriminacions sexualas...), considera que l'accion sociala ò la proteccion de l'environament an la meteissa importància que la preguiera e l'estudi religiós.

Lei Beta Israèl

Article detalhat: Beta Israèl.

Lei Beta Israèl son un pòble judieu d'Etiopia que foguèt isolat dau rèsta dau judaïsme per la conquista musulmana de la riba de la Mar Mediterranèa. Ignorèron donc leis evolucions dau judaïsme rabinic e sei rites retrason fòrça au judaïsme dau periòde dau Segond Temple. A partir dau sègle XIX, restabliguèron de liames amb lei comunautats europèas. Per tornar afiermar son apartenància au judaïsme, abandonèron plusors particularismes e se raprochèron dei règlas seguidas per leis ortodòxs. Pasmens, foguèron pas reconeguts coma judieus per Israèl avans 1975. La quasi totalitat dei Beta Israèl emigrèron alora dins aqueu país onte son integracion es pas totjorn aisada.

Lo caraïsme

Article detalhat: Judaïsme caraïta.

Lo caraïsme es una branca dau judaïsme que foguèt fòrça importanta durant l'Edat Mejana e qu'amassèt a son apogèu, entre lei sègles IX e XI, aperaquí 40% dei judieus. Conoguèt un declin important après l'apparicion dei movements cabalisticas e còmpta uei solament 30 000 a 50 000 fidèus, principalament installats en Israèl.

Lei caraïtas se caracterizan per lo refús de la Mishna, la partida orala de la lèi. Refusan tanben lo monopòli dei rabins en matèria d'exegèsi biblica. En plaça, utilizan la Torah escricha per dedurre la conducha de tenir dins de circonstàncias non precisadas dins la Bíblia. Acceptan pasmens d'integrar de tradicions oralas dins sei rites se son pas en contradiccion amb la Torah.

Difusion

Coma per la màger part dei religions, la determinacion precisa de la difusion dau judaïsme dins lo mond es malaisada car necessita d'addicionar de donadas d'origina divèrsa. De mai, dins lo cas dau judaïsme, aquò es complicat per la confusion frequenta entre lo pòble judieu e lei fidèus dau judaïsme. Enfin, lei chifras produchas son sovent l'òbra d'organizacions religiosas aguent un interès a maximizar ò minimizar certanei movements.

Pasmens, quina enquista que siga, lo judaïsme apareis coma una religion amb pauc de fidèus. D'efiech, se lo nombre totau de Judieus es generalament estimat entre 14 e 21 milions, una partida es atèa ò agnostica. En defòra d'Israèl onte representan mai de 70% de la populacion, fòrman totjorn de minoritats fòrça pichonas (mens de 2% de la populacion totala). Dins aquò, la tradicion comunautària a sovent permés la constitucion de grops localament pus importants.

Au començament dau sègle XXI, la comunautat judieva mondiala èra organizada a l'entorn de dos pòls principaus que son Israèl (6,3 milions de Judieus) e New York (2,2 milions). De comunautats importantas existisson tanben dins d'autrei vilas estatsunidencas (Los Angeles, Miami...), canadencas (Toronto), sud-americanas (Buenos Aires) e europèas (París, Londres). En revènge, lei comunautats d'Euròpa Orientala e d'Etiopia an quasi disparegut en causa d'una emigracion massisa en Israèl.

Liames intèrnes

• Bíblia.
• Cabala.
• Judaïsme rabinic.
• Maimonides
• Monoteïsme.
• Rabin.
• Sabat.
• Sinagòga.
• Torah.
• Yahve.
• Yossef Karo.