Armia Austro-Węgier

kaiserliche und königliche Armee

Sztandar armii lądowej
Historia
Państwo	Austro-Węgry
Sformowanie	1868
Rozformowanie	1918
Działania zbrojne
I wojna światowa

Mapa garnizonów wojskowych Monarchii Austro-Węgierskiej, 1898

Naczelny dowódca do 1916 – cesarz Franciszek Józef I

c.k piechota galicyjska i bośniacka, rok 1898

c.k. kawaleria około 1900

c.k. artyleria polowa około 1900

Koszary 45. pułku piechoty oraz batalionu Landwehry, widok z góry Aptekarki, Sanok, 1911-1912

Austro-węgierscy jeńcy wojenni w Karelii w 1915

Albatros D.III kompanii lotniczej Flik 41/J należący do asa Godwina Brumowskiego

SMS „Tegetthoff”, okręt Austro-Węgierskiej Marynarki Wojennej

Pomnik Dobrego Wojaka Szwejka w Humenném

Klamra pasa głównego – Armia Austro – Węgier

Armia Austro-Węgier (albo Armia Monarchii Austro-Węgierskiej) (niem. Gemeinsame Armee, kaiserliche und königliche Armee, k.u.k. Armee, czyli cesarska i królewska Armia; do 1867 pn. kaiserlich-königliche Armee, k.k. Armee, czyli cesarsko-królewska Armia) – wspólne wojska monarchii austro-węgierskiej. Wchodziły w skład wojsk lądowych (Landstreitkräfte).

Cesarska i królewska Armia (k.u.k. Armee) miała charakter armii ogólnopaństwowej („wspólnej” dla obu części Austro-Węgier). Obok niej istniały również formalnie niezależne: cesarsko-królewska Obrona Krajowa (k.k. Landwehr) dla Przedlitawii, królewsko-węgierska Obrona Krajowa (k.u. Honvédség) dla Zalitawii oraz Landsturm (mający charakter zbliżony do pospolitego ruszenia).

Obok lądowych sił zbrojnych istniała też cesarsko-królewska Marynarka Wojenna.

Podstawy prawne poboru

Powszechny obowiązek służby wojskowej nakładała na obywateli „Ustawa wojskowa” (Wehrgesetz), wydana w 1868 r. Określała czas trwania służby na 3 lata w linii i 7 lat w rezerwie. Dwa lata w Landwehrze służyły osoby, które odbyły wcześniej służbę w armii stałej, pozostałe osoby 12 lat. Czas służby w rezerwie uzupełniającej to 10 lat. Według nowej ustawy z 1912 roku czas służby określono w następujący sposób:

• w armii lądowej: 2 lata w służbie czynnej, 10 lat w rezerwie uzupełniającej, 3 lata w linii i 7 lat w kawalerii i artylerii konnej;
• w marynarce wojennej: 4 lata w linii, 5 lat w rezerwie i 3 lata w obronie morskiej;
• w rezerwie uzupełniającej: 12 lat.

Poborem objęci byli mężczyźni między 19. a 50. rokiem życia, a w węgierskiej części do 55. roku życia.

W Austro-Węgrzech jeden żołnierz przypadał na 128 obywateli, podczas gdy we Francji - jeden na 65, a w Niemczech - jeden na 98. Zmobilizowana armia liczyła ok. 1,8 mln żołnierzy - dla porównania armia Rzeszy ok. 2,4 mln, a Rosji ok. 3,4 mln.

Poborowi kierowani byli zwykle do jednostek odległych od miejsc zamieszkania: na Bukowinę kierowano Polaków, Włochów i Niemców, do Tyrolu Ukraińców i Słowaków, do Lwowa Rumunów i Czechów.

Struktura organizacyjna

W chwili wybuchu I wojny światowej całe terytorium Austro-Węgier było podzielone na 16 okręgów wojskowych, w których w lipcu i sierpniu 1914 zmobilizowano dowództwa 6 armii 18 korpusów (korpusy I-XVII i jedna Grupa Armijna), 50 dywizji piechoty, 19 brygad piechoty (poza składem dywizji), 5 brygad górskich (pozadywizyjnych), 14 brygad marszowych, 5 brygad pospolitego ruszenia i 11 dywizji kawalerii. We wrześniu 1914 powołano kolejnych 26 brygad pospolitego ruszenia.

W skład każdego zmobilizowanego korpusu wchodziły zazwyczaj dwie liniowe dywizje piechoty i jedna dywizja obrony krajowej (Landwehry lub Honvedu). Artylerię korpusu stanowił dwubateryjny dywizjon artylerii ciężkiej – 150 mm haubic z 8 działami. W skład korpusu wchodziły też: batalion saperów, oddziały łączności, kolumna drutów kolczastych oraz służby.

Dywizja piechoty składała się z 2 brygad piechoty, po 2 pułki każda; artylerii dywizyjnej, złożonej z 1 pułku armat 77 mm po 5 baterii i 1 dywizjonu haubic 104 mm po 2 baterie; 1 dywizjonu rozpoznawczego (2-3 szwadrony kawalerii); oddziału łączności; oddziału sanitarnego; parku amunicyjnego; kolumny zaopatrzeniowej; piekarni oraz taborów.

Dywizja kawalerii składała się również z 2 brygad po 2 pułki. Pułk kawalerii liczył 6 szwadronów. Każda dywizja kawalerii dysponowała dywizjonem artylerii konnej i pododdziałami karabinów maszynowych.

Podstawową jednostką terytorialną podległą Ministerstwu Wojny były Okręgi Komendy Korpusu – w 1914 było ich 16.

Najniższy szczebel terytorialnej organizacji wojska stanowiło 114 wojskowych okręgów uzupełnień. Spośród nich 102 były podporządkowane pułkom piechoty armii wspólnej, a po 4 należały do: jednostek bośniacko-hercegowińskich, pułków tyrolskich strzelców cesarskich oraz marynarki wojennej.

Austriacka artyleria liczyła około 2600 dział. Wydatki na armię stanowiły stale ok. 16% budżetu państwa.

Wojska łączności

Wojska łączności, poza jednostkami wchodzącymi w skład dywizji piechoty i kawalerii oraz korpusów, składały się z batalionów telegraficznych na szczeblu armii i naczelnego dowództwa i z batalionów specjalnych. Łączność radiowa dopiero zaczynała się rozwijać; całe siły zbrojne dysponowały 11 radiostacjami.

K.u.k. Luftfahrtruppen – wojska lotnicze

Wojska lotnicze, podobnie jak wojska łączności, stawiały dopiero pierwsze kroki. Pierwsze jednostki lotnicze zaczęto tworzyć w 1909. W 1914 istniały: jeden oddział sterowców wraz z obsługą techniczną, 15 kompanii lotniczych (Fliegerkompagnie, Flik) oraz jedna kompania i 12 oddziałów balonowych. Kompanie lotnicze liczyły po 106 ludzi i dysponowały łącznie 84 samolotami, których używano przede wszystkim do celów rozpoznania.

Wywiad

Centralę służby wywiadowczej stanowiło Biuro Ewidencyjne (Evidenzbüro) Sztabu Generalnego w Wiedniu. Sam wywiad podlegał wydzielonej Grupie Wywiadu (Kundschafts-gruppe) w Biurze Ewidencyjnym.

Przy każdym dowództwie korpusu istniał Główny Ośrodek Wywiadowczy (Hauptkundschaftstelle – w skrócie HK-Stelle). Zwierzchnikiem z urzędu był szef sztabu korpusu. Na czele każdego ośrodka stał szef, którym był zazwyczaj oficer Sztabu Generalnego. W skład ośrodka wchodziło dwóch lub więcej oficerów; ponadto do współpracy przydzielano im funkcjonariuszy policji, żandarmerii, Straży Skarbowej, prokuratury oraz sędziego śledczego.

Na szczeblu powiatowym, w miarę potrzeby, szczególnie w rejonach przygranicznych, tworzone były ośrodki wywiadowcze niższego rzędu (K-Stelle).

Po wybuchu wojny utworzony został przy Naczelnym Dowództwie Armii (AOK) Oddział Informacyjny (Nachrichtenabteilung), któremu podlegały oddziały informacyjne przy dowództwach poszczególnych armii (Armeekommando) i grup operacyjnych (Armeegruppekommando). Przy niższych związkach taktycznych istniały oddziały zwiadowcze (Nachrichtendetachement).

Szkoły wojskowe

W czasie pokoju armia dysponowała 24 tysiącami oficerów, będących absolwentami trzech Wyższych Szkół Wojskowych:

• Terezjańskiej Akademii Wojskowej (Theresianische Militärakademie) w Wiener Neustadt
• Wojskowej Akademii Technicznej (Technische Militärakademie) w Mödling
• Akademii Wojskowej Cesarzowej Ludwiki (Lodoviceum, Honvedakademia) w Budapeszcie

Aby dostać się do Akademii, należało albo zdać maturę, albo ukończyć Szkołę Kadetów Piechoty (takich szkół było 15), Szkołę Kadetów Kawalerii w Hranicach, Szkołę Kadetów Artylerii, albo też Szkołę Kadetów Wojsk Technicznych.

Działania zbrojne

• od 1867 – w wyniku klęski w wojnie z Prusami nastąpiły reformy państwowe. Powstała dualistyczna monarchia Austrii i Węgier.
• 1878 – w toku wojny rosyjsko-tureckiej Austria rozpoczęła zbrojną okupację Bośni i Hercegowiny.
• 1908 – miała miejsce aneksja Bośni i Hercegowiny.
• 1914 – Austro-Węgry przystąpiły do wojny światowej po stronie Niemiec. Okupowały tereny Królestwa Polskiego, gdzie ustanowione zostało m.in. Generalne Gubernatorstwo Lubelskie ze stolicą w Lublinie.

Rozwiązywanie problemów językowych

Każdy pułk miał na stałe przypisany okręg uzupełnień. Było to rozwiązanie praktyczne, ze względu na występowanie wielu narodowości. Językiem służbowym był zawsze niemiecki, poza tym obowiązywał węgierski w formacjach Honvedu oraz chorwacki w VI dystrykcie Honwedów. Regulaminy wojskowe drukowano w 3 powyższych językach, a w wersji skróconej w jeszcze kilku innych.

Oprócz tego istniał termin „język pułkowy” (Regimentsprache). Była to mieszanina różnych języków, w której prowadzono szkolenie żołnierzy, i która musiała być znana – przynajmniej częściowo – oficerom i podoficerom (każdy oficer zobowiązany był do jego poznania w ciągu 3 lat od promocji). Językiem pułkowym mógł stać się język, którym mówiło co najmniej 20% żołnierzy, przy tym musiał to być jeden z 10 oficjalnych języków monarchii. W 1910 132 jednostki były jednojęzyczne, 144 dwujęzyczne i 19 trójjęzycznych.

Stopnie wojskowe

Różne kolory materiału oraz guzików (poza generałami) są oznaczeniami różnych pułków.

Piechota	Kawaleria	Artyleria	Strzelcy polni	Patki kołnierzowe	Insygnia Strzelców Górskich
Korpus szeregowych
Infanterist / Honvéd (węg.) (Szeregowy)	Dragoner Husar Uhlan	Kanonier	Jäger
Gefreiter / Őrvezető (węg.) (Starszy szeregowy)	Gefreiter	Vormeister Főtűzer	Patrouillenführer Járőrvezető
Korpus podoficerów
Korporal / Tizedes (węg.) / Desátník (cz.) (Kapral)	Korporal	Geschütz-Vormeister	Unterjäger
Zugsführer / Szakaszvezető (węg.) (Plutonowy)	Zugsführer	Zugsführer	Zugsführer
Feldwebel / Őrmester (węg.) (Sierżant)	Wachtmeister	Feuerwerker	Oberjäger
Kadett-Feldwebel (Kadett) / Kadétőrmester (węg.) (Hadapród) (Sierżant-podchorąży, od 1908 Kadet)	Kadett-Wachtmeister (Kadett)	Kadett-Feuerwerker (Kadett)	Kadett-Oberjäger (Kadett)
Stabsfeldwebel / Törzsőrmester (węg.) (Starszy sierżant – oznaki do 1914)	Stabswachtmeister	Stabsfeuerwerker	Stabsoberjäger
Stabsfeldwebel / Törzsőrmester (węg.) (Starszy sierżant – oznaki po 1914)	Stabswachtmeister	Stabsfeuerwerker	Stabsoberjäger
Offiziersstellvertreter (od 6 czerwca 1915) / Tiszthelyettes (węg.) (brak odpowiednika, dosł. zastępca oficera)	Offiziersstellvertreter	Offiziersstellvertreter	Offiziersstellvertreter
Kadett-Offiziersstellvertreter Hadapród-Tiszthelyettes (węg.) (Podchorąży) (stopień nadawany do 1908 r.)	Kadett-Offiziersstellvertreter	Kadett-Offiziersstellvertreter	Kadett-Offiziersstellvertreter
Fähnrich / Zászlós (węg.) (Chorąży) (od 1908 – zastąpił podchorążych)	Fähnrich	Fähnrich	Fähnrich
Korpus oficerów
Leutnant / Hadnagy (węg.) (Podporucznik)	Leutnant	Leutnant	Leutnant
Oberleutnant / Főhadnagy (węg.) (Porucznik)	Oberleutnant	Oberleutnant	Oberleutnant
Hauptmann / Százados (węg.) (Kapitan)	Rittmeister	Hauptmann	Hauptmann
Major / Őrnagy (węg.) (Major)	Major	Major	Major
Oberstleutnant / Alezredes (węg.) (Podpułkownik)	Oberstleutnant	Oberstleutnant	Oberstleutnant
Oberst / Ezredes (węg.) (Pułkownik)	Oberst	Oberst	Oberst
Generałowie
Generalmajor / Vezérőrnagy (węg.) (Generał brygady)
Feldmarschalleutnant / Altábornagy (węg.) (Generał dywizji)
General der Infanterie Gyalogsági tábornok (węg.) (Generał piechoty)	General der Kavallerie Lovassági tábornok (Generał kawalerii)	Feldzeugmeister / Táborszernagy (Generał artylerii)
Generaloberst / Vezérezredes (węg.) (Generał armii) (od 1915)
Feldmarschall / Tábornagy (węg.) (Marszałek polny)

Niektóre mundury

Rekonstruktorzy armii austro-węgierskiej podczas pogrzebu Ottona von Habsburga

Hełm austro-węgierskiego dragona

• 
  Węg. Infanterie Rgt. 32
• 
  Węg. Infanterie Rgt. 68
• 
  Mundur kaprala huzarów
• 
  Mundur ułański

Opinie

Praktycznie w całej monarchii żołnierzy „uważano za swoich i jako swoich traktowano”. Mieszkańcy Lwowa „nawet lubili to wojsko” – nikomu nic złego nie robiło, a ładnie grało (...), czy to wracając z koszar ulicami śródmieścia, czy w lokalach na zabawie, na ślizgawce, na wielkim Festynie, czy 17 sierpnia wieczorem podczas fakelzugu w przeddzień urodzin najmiłościwiej panującego monarchy”. Wojsko przynosiło awans cywilizacyjny żołnierzy, a w przypadku garnizonów (np. Krakowa) – stawało się motorem modernizacyjnym miast i miasteczek.

Zobacz też

• Organizacja Armii Austro-Węgier w 1914

Bibliografia

Literatura polskojęzyczna

• Tomasz Nowakowski Armia Austro-Węgierska 1908-1918, Warszawa: Feniks 1992, ISBN 83-900217-4-9.

Literatura niemieckojęzyczna

• Heinz von Lichem: Spielhahnstoß und Edelweiß – die Friedens- und Kriegsgeschichte der Tiroler Hochgebirgstruppe „Die Kaiserschützen” von ihren Anfängen bis 1918. Stocker Verlag, Graz 1977. ISBN 3-7020-0260-X.
• Heinz von Lichem: Der Tiroler Hochgebirgskrieg 1915–1918. Steiger Verlag, Berwang (Tirol) 1985. ISBN 3-85423-052-4.
• Anton Graf Bossi Fedregotti: Kaiserjäger – Ruhm und Ende: nach dem Kriegstagebuch des Oberst von Cordier. Stocker Verlag, Graz 1977. ISBN 3-7020-0263-4.
• Carl Freiherr von Bardolff: Soldat im alten Österreich – Erinnerungen aus meinem Leben. Diederichs Verlag, Jena 1938.
• Allmeyer-Beck/Lessing: Die K.u.K. Armee 1848–1918. Bertelsmann Verlag, München 1974.
• Oskar Brüch, Günter Dirrheimer: Schriften des Heeresgeschichtlichen Museums in Wien. Militärwissenschaftliches Institut: Band 10, Das k.u.k. Heer 1895. Stocker Verlag, Graz 1997. ISBN 3-7020-0783-0.
• Rest-Ortner-Ilmig: Des Kaisers Rock im 1. Weltkrieg – Uniformierung und Ausrüstung der österreichisch-ungarischen Armee von 1914 bis 1918. Verlag Militaria, Wien 2002. ISBN 3-9501642-0-0.

Linki zewnętrzne

• Forum Dyskusyjne Austro-Węgry
• Anglojęzyczny serwis o armii austro-węgierskiej (ang.)
• Austro-Węgierskie siły zbrojne 1900–1914 (de)
• Historia austriackiej wojskowości (de)
• Niemieckojęzyczna strona o c.k. armii (de)
• Antique Photography & Postcards of Austro-Hungarian army 1866-1918 (en)