Prusy (kraina historyczna)

Prusy
Prūsa, *Borussia*, *Prutenia*, *Prussia*
Państwa	Polska; Rosja; Litwa
Ważniejsze miejscowości	Królewiec, Kłajpeda, Olsztyn, Elbląg
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Najstarszy opis ziem pruskich w duńskim kodeksie Liber Census Daniae (ok. 1210-1231 r.).

Prusy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Prusy (łac. Prussia, Prutenia, Borussia; niem. Preußen, Preußenland; prus. Prūsa), w historiografii Prusy właściwe^[1]^[2]^[3], dawniej też Stare Prusy (niem. Altpreußen)^[a] – region historyczny położony nad Morzem Bałtyckim pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą. Region nie jest tożsamy z historycznym państwem o nazwie Prusy i tylko częściowo pokrywa się z Prusami Wschodnimi.

Położenie

Pomorze i Prusy w XII wieku, rozgraniczała je dolna Wisła.

Region ten obecnie znajduje się w granicach 3 państw: Polski, w województwach: głównie w warmińsko-mazurskim oraz częściowo pomorskim i kujawsko-pomorskim (1,6 mln mieszk., 24 tys. km²)^[4], Rosji: cały obwód królewiecki (0,9 mln mieszk., 15 tys. km²)^[4] oraz częściowo Litwy (0,2 mln mieszk., 2 tys. km²)^[4].

Podział na regiony

Prusy jako region historyczny dzieli się na mniejsze regiony. Część z nich sięga korzeniami plemion pruskich, a część z nich ma granice historyczne z czasów państwa krzyżackiego. Istnieją również regiony etnograficzne. Obszary o tych samych nazwach w tych trzech podziałach nie zawsze się ze sobą pokrywają.

*Nowa Mapa Królestwa Prus* Johna Carry’ego z 1799. Podział Prus na okręgi po rozbiorach Polski.

Terytoria plemion pruskich

Krainy historyczne

Regiony etnograficzne

Historia

W średniowieczu Prusy zasiedlone były przez lud Prusów i blisko spokrewnionych z nimi Jaćwingów.

W XIII wieku Prusy zostały podbite przez zakon krzyżacki, a w następnych stuleciach uległy przekształceniom etnicznym: mieszkańcy składali się z ludności napływowej z Niemiec, Polski i Litwy (także w małym stopniu Ślązacy, Czesi, Rusini, Holendrzy, Szwedzi, Duńczycy, Szwajcarzy, Francuzi, Salzburczycy i inni) oraz resztek zasymilowanych autochtonów. Język pruski przetrwał najdłużej do 1627 roku na Sambii^[5].

Prusy dzieliły dzieje państwa zakonnego: w 1466 (pokój toruński) część zachodnią (Warmia i ziemia malborska) wcielono do Korony, a reszta (Prusy Zakonne, od 1525 Prusy Książęce) stała się jej lennem. W 1701 Fryderyk I uzyskał tytuł króla w Prusach.

W 1772 całość weszła w skład monarchii Hohenzollernów (prowincja Prusy Wschodnie i wschodnie powiaty prowincji Prusy Zachodnie). W 1923 Kłajpeda została przyłączona do Litwy, a w 1945 pozostałą część podzielono między Polskę a Rosję (wówczas republikę ZSRR).

Miasta

Do największych miast Prus (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna	Terytorium plemienne	Region historyczny	Region etnograficzny
1.	Królewiec	493 256	224,7 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
2.	Kłajpeda	172 272	110 km²	okręg kłajpedzki	-^[c]	Prusy Dolne	Litwa Pruska
3.	Olsztyn	170 622	88,33 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Warmia	-
4.	Elbląg	117 952	79,82 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pogezania	Prusy Górne	Powiśle
5.	Ełk	61 903	21,05 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Jaćwież	Prusy Dolne	Mazury
6.	Sowieck	38 963	44,4 km²	obwód królewiecki	Skalowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
7.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
8.	Malbork	37 898	17,2 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
9.	Czerniachowsk	35 398	58 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
10.	Bałtyjsk	33 658	49,1 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
11.	Ostróda	33 216	14,15 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
12.	Iława	33 128	21,88 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
13.	Giżycko	29 642	13,72 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury
14.	Gusiew	28 484	16,25 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
15.	Kętrzyn	27 629	10,35 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	Mazury
16.	Bartoszyce	23 810	11,79 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	-
17.	Szczytno	23 166	9,96 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Górne	Mazury
18.	Swietłyj	21 441	24 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
19.	Działdowo	21 370	11,47 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
20.	Mrągowo	21 302	14,81 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury

Zobacz też

Uwagi

↑ Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.
↑ Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.
↑ Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

Przypisy

↑ Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.
↑ Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61
↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190
↑ ^a ^b ^c Prusy - Przewodnik - Dioblina [online], www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .
↑ DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701 [online], Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

Linki zewnętrzne

Mapa „Prussae accurate descripta a Casparo Henneberg”, 1643. vobam.se. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-23)].
Ostpreussische Landschaften. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-12-29)].
Ostpreussische Kreisstädte
Kolorowa mapa Prus Wschodnich
Mapa drogowa Prus Wschodnich z 1939
Zmiany granic Prus pomiędzy 1914 a 1945 rokiem. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-24)].
Mapa węzłów i linii kolejowych w latach 1945/46
Pierwotna oraz obecna granica pomiędzy ZSRR a Polską w latach 1945/1946

[4] Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.

[6] Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.

[8] Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

[1] Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.

[2] Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61

[3] Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190

[:0-5] Prusy - Przewodnik - Dioblina [online], www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .

[7] DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701 [online], Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

[przyw-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f miasto-przywódca rejonu lub okręgu

[wazne-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t miasto odegrało poważną rolę w Hanzie

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[b]

[5]

[c]

[A]

[B]

Region nadreński (Ren – Moza)	Dinant Duisburg Düsseldorf Emmerich Grieth KOLONIA^[A] Neuss Nijmegen Roermond Tiel Venlo Wessel Zaltbommel
Region IJssel i Zuiderzee	Arnhem DEVENTER^[B] Doesborg Elburg Harderwijk Hasselt Hattem KAMPEN^[B] Ommen Stavoren Zutphen Zwolle
Wybrzeże Morza Północnego	Groningen BREMA^[B] Stade Buxtehude HAMBURG^[B]
Między Renem i Wezerą (Westfalia)	Ahlen Allendorf Altena Arnsberg Attendorn Beckum Belecke Bielefeld Blankenstein (Hattingen) Bocholt Bochum Bödefeld Borgentreich Borken Brakel Breckerfeld Brilon Coesfeld Dorsten DORTMUND^[A] Drolshagen Dülmen Essen Eversberg Freienohl Fürstenau Geseke Grevenstein Hachen Hagen Haltern Hamm Hattingen Herford Hirschberg Hörde Hüsten Iburg Iserlohn Kallenhardt Kamen Langscheid Lemgo Lüdenscheid Lünen Melle Menden Minden MÜNSTER^[B] Neheim Neuenrade Neustadt Nieheim Oldenzaal Olpe OSNABRÜCK^[B] Paderborn Peckelsheim Plettenberg Quakenbrück Ratingen Recklinghausen Rheine Rüthen Schwerte SOEST^[B] Solingen Sundern Telgte Unna Vörden Vreden Warburg Warendorf Warstein Wattenscheid Werl Werne Westhofen Wetter Wiedenbrück
Między Wezerą i Łabą (Dolna Saksonia)	Alfeld Aschersleben Bockenem BRUNSZWIK^[A] Einbeck Gardelegen GOSLAR^[B] Gronau Halberstadt Hameln Hanower Helmstedt HILDESHEIM^[B] LÜNEBURG^[B] MAGDEBURG^[B] Osterburg Quedlinburg Salzwedel Seehausen Stendal Tangermünde Ulzen Werben
Niemcy środkowe (na południe do Harzu między górną Wezerą i Soławą)	Duderstadt Erfurt Getynga Halle Merseburg Mühlhausen Naumburg Nordhausen Northeim Osterode Uslar
Brandenburgia	Berlin Brandenburg Frankfurt nad Odrą Havelberg Cölln Kyritz Perleberg Pritzwalk
Południowe wybrzeże Bałtyku w granicach cesarstwa	Kilonia LUBEKA^[A] WISMAR^[B] ROSTOCK^[B] STRALSUND^[B] Greifswald Demmin Gützkow Szczecin Białogard Darłowo Goleniów Gryfice Kamień Kołobrzeg Koszalin Sławno Słupsk Stargard Trzebiatów Wolin
Prusy, Polska	Braniewo Chełmno GDAŃSK^[A] Elbląg KRÓLEWIEC^[B] TORUŃ^[B] Wrocław Kraków
Inflanty	DORPAT^[B] Goldingen Kokenhusen Lemsal Parnawa REWEL^[B] Roop RYGA^[B] Valmiera Viljandi Wenden Windawa
Szwecja	Kalmar Nyköping SZTOKHOLM^[B] VISBY^[A]

Wielkopolska	ziemia kaliska Krajna ziemia poznańska ziemia wschowska
Kujawy	ziemia dobrzyńska
Ziemia łęczycko-sieradzka	ziemia łęczycka ziemia sieradzka ziemia wieluńska
Mazowsze	ziemie województwa płockiego ziemia płocka ziemia zawkrzeńska ziemie województwa rawskiego ziemia rawska ziemia sochaczewska ziemia gostynińska ziemie województwa mazowieckiego ziemia czerska ziemia warszawska ziemia zakroczymska ziemia ciechanowska ziemia łomżyńska ziemia wiska ziemia różańska ziemia nurska ziemia liwska ziemia wyszogrodzka
Podlasie	ziemia drohicka ziemia mielnicka ziemia bielska
Litwa	Suwalszczyzna
Ruś Czarna	Grodzieńszczyzna
Polesie	ziemia brzeska
Małopolska	ziemia krakowska Sądecczyzna Zagłębie Dąbrowskie Zagłębie Krakowskie ziemia sandomierska ziemia stężycka kasztelanie zapilickie ziemia lubelska ziemia łukowska
Ruś Czerwona / Grody Czerwieńskie	ziemia chełmska ziemia przemyska ziemia sanocka ziemia bełska
Spisz i Orawa
Śląsk	Dolny Śląsk Górny Śląsk ziemia lubliniecka ziemia prudnicka Śląsk Opolski Śląsk Cieszyński
Ziemia kłodzka
Łużyce	Dolne Łużyce Górne Łużyce
Ziemia lubuska	ziemia kiniecka
Pomorze	Pomorze Zachodnie ziemia słupsko-sławieńska ziemia lęborsko-bytowska Pomorze Przednie Pomorze Tylne Pomorze Wschodnie Pomorze Gdańskie ziemia chełmińska ziemia lubawska ziemia michałowska
Prusy	Prusy Królewskie ziemia malborska Warmia Prusy Książęce Prusy Dolne Prusy Górne