Bułgarskie odrodzenie narodowe
Bułgarskie odrodzenie narodowe – proces odradzania się tożsamości narodowej Bułgarów pod panowaniem osmańskim. Za jego początek przyjmuje się powstanie napisanej w 1762 r. przez Paisjusza Chilendarskiego Słowianobułgarskiej historii. Do połowy XIX wieku tożsamość narodowa Bułgarów kształtowała się za sprawą szybko rozwijającej się sieci szkół, a następnie także czytelni ludowych. Od lat 40. XIX wieku wydawane były bułgarskie czasopisma. Ruch bułgarski wspierała Rosja, fundując stypendia dla młodych działaczy narodowych na naukę na rosyjskich uczelniach; ich absolwenci wracali następnie do kraju, otwierając kolejne instytucje kulturalne. Odrodzeniu narodowemu przewodzili przedstawiciele bułgarskiego mieszczaństwa i duchowieństwa prawosławnego. Szczególne znaczenie miała walka Bułgarów o restytucję narodowej Cerkwi autokefalicznej, zakończona utworzeniem Egzarchatu Bułgarskiego. Za moment kończący proces odrodzenia narodowego uznaje się powstanie niepodległej Bułgarii w 1877.
Sytuacja Bułgarów pod panowaniem tureckim
[edytuj | edytuj kod]
Po tureckim podboju Bałkanów zlikwidowane zostały najważniejsze instytucje konstytuujące podstawę bułgarskiej tożsamości – państwo bułgarskie oraz Bułgarski Kościół Prawosławny. Doprowadziło to do stopniowego zaniku bułgarskich elit społecznych. Ziemie zamieszkiwane przez Bułgarów były najbliższe stolicy Imperium Osmańskiego ze wszystkich regionów, w których dominowały podbite narody bałkańskie, co poważnie utrudniało potencjalne inicjatywy zbrojnej walki narodowowyzwoleńczej. Brak licznej diaspory bułgarskiej w Europie Zachodniej uniemożliwiał kontakt z tamtejszą kulturą (jak w przypadków Greków), ziemie bułgarskie nie posiadały autonomii (jak księstwa naddunajskie). Bułgarzy w zdecydowanej większości pozostali przy prawosławiu, płacąc z tego tytułu dodatkowe podatki[1].
Po likwidacji Bułgarskiego Kościoła Prawosławnego jego administratury przejął Patriarchat Konstantynopolitański. Praktyką stało się obejmowanie katedr biskupich na ziemiach bułgarskich przez Greków, nieznających miejscowego języka i wrogo odnoszących się do miejscowej tradycji i cerkiewnosłowiańskiego języka liturgicznego. Biskupi greccy forsowali użycie koine w liturgii, w szkołach i urzędach cerkiewnych, jak również niszczyli zabytki piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego. Dodatkową przyczyną niechęci między greckimi biskupami a bułgarskim białym duchowieństwem i wiernymi stała się chciwość Greków, eksploatujących wiernych także ekonomicznie. Wielu hierarchów nie miało prawdziwego powołania duchownego i interesowała się jedynie materialnymi korzyściami[2][3]. Grecy kontrolowali również najważniejsze bułgarskie monastery poza Zografu na Athosie oraz Monasterem Rylskim[4].
Odrodzenie narodowe
[edytuj | edytuj kod]Rozwój bułgarskiego szkolnictwa. Działalność kulturalna
[edytuj | edytuj kod]Do XVIII w. nieliczna bułgarska warstwa mieszczańska i kupiecka pozostawała pod silnym wpływem greckiego odrodzenia narodowego, kształcąca się w szkołach greckich, zafascynowana grecką kulturą i językiem. Ruch bułgarski, niezależny od greckiego, kształtował się powoli i od początku występował z jednej strony przeciwko panowaniu tureckiemu, z drugiej zaś – dominacji Greków nad innymi narodami bałkańskimi. Gdy utworzona została niepodległa Grecja, drugi z konfliktów nabrał szczególnej ostrości[5].
Prekursorem odrodzenia narodowego Bułgarów był mnich Paisjusz, żyjący w Chilandar na Athosie. W 1762 napisał on Słowianobułgarską historię o narodzie, carach, i świętych bułgarskich, i o wszystkich bułgarskich sprawach i zdarzeniach[6]. Była ona wyidealizowanym obrazem dziejów Bułgarii i jej minionej potęgi. W upowszechnianiu Historii słowiano-bułgarskiej... wsparł Paisjusza ks. Stojko Władysławow, następnie biskup wraczański Sofroniusz. Angażował się on w tworzenie szkół bułgarskich, a w wydanym zbiorze kazań i autobiografii Żywot i cierpienia grzesznego Sofroniusza współtworzył bułgarski język literacki[7][8].
W 1824 Petyr Byron wydał pierwszy świecki bułgarski Elementarz, w którym zawarte były podstawy gramatyki, rachunków, nauk ścisłych. Był on wykorzystywany zarówno w szkołach świeckich, jak i w placówkach funkcjonujących przy monasterach. Duży wpływ na rozwój świadomości narodowej Bułgarów miała również praca Jurija Wenelina Dawni i współcześni Bułgarzy na tle politycznego, etnicznego, historycznego i religijnego stosunku do Rosjan. Zainspirowała ona zamożnego kupca Wasyla Apriłowa do otwarcia w 1835 w Gabrowie jednoklasowej szkoły opartej na zasadzie wzajemnego nauczania[9]. W latach 1830–1840 powstało pięćdziesiąt szkół podstawowych bułgarskich, w których posługiwano się podręcznikami drukowanymi w Serbii[8]. W 1856 w Swisztowie otwarte zostało pierwsze publiczne czitaliszte (czytelnia), w której udostępniana była literatura bułgarska. Do 1877 na ziemiach bułgarskich powstało 131 czytelni[8]. Od 1842 Konstantin Fotinow wydawał pismo „Lubosłowije”, pierwszą gazetę bułgarską[9]. Tworzenie kolejnych bułgarskich szkół ułatwiała Rosja. Udzielała ona młodym Bułgarom stypendiów na studia w Rosji, a ich absolwenci po powrocie do kraju organizowali kolejne placówki. W 1850 powstała pierwsza bułgarska szkoła średnia w Płowdiwie[9]. Od 1851 manifestacją bułgarskich aspiracji narodowych było niezwykle uroczyście obchodzone święto Cyryla i Metodego[9].
W 1876 w Bułgarii istniało 1479 szkół elementarnych, z czego 1407 – na wsiach. Podręczniki dla szkół drukowano w Rosji. Wsparcie dla bułgarskiego ruchu oświatowego koordynowane było przez Bułgarski Patronat Szkolny, działający od 1854 w Odessie oraz przez Komitet Słowiański utworzony w 1868 w Moskwie[10].
Walka o autokefaliczną Cerkiew bułgarską
[edytuj | edytuj kod]Szczególne znaczenie dla bułgarskich działaczy narodowych miała walka o restytucję autokefalicznej Cerkwi bułgarskiej. Jej głównym ośrodkiem była utworzona w 1847 cerkiew św. Stefana w Stambule i funkcjonująca przy niej drukarnia. Rok później rozpoczęto wydawanie w Stambule bułgarskich „Wiadomości Carogrodzkich”, współfinansowanych przez Rosję i publikujących artykuły i dzieła literackie współczesnych autorów bułgarskich[11].
Rosnący w siłę bułgarski ruch narodowy w kwestii restytucji Cerkwi bułgarskiej podzielił się po 1856 na dwa stronnictwa – umiarkowanych „starych” i radykalnych „młodych”, którzy odrzucali wszelki kompromis z Konstantynopolem. Podczas gdy „starzy” byli skłonni uregulować kwestie sporne drogą rozmów z biskupami greckimi, nie spotykali u nich gotowości do najmniejszych ustępstw. Strategia rozmów była coraz mniej popularna, na znaczeniu zyskiwali natomiast „młodzi”, którzy ponownie doprowadzili do siłowego usuwania greckich biskupów z ziem bułgarskich. Ostatecznie w 1860 biskup makariopolski Hilarion, odprawiając Świętą Liturgię, ostentacyjnie pominął imię patriarchy Konstantynopola w tych miejscach, gdzie powinna następować modlitwa za zwierzchnika odpowiedniego autokefalicznego Kościoła. Oznaczało to otwarty rozłam. Mimo to „starzy” nie ustawali w próbach pokojowego porozumienia z Konstantynopolem. Równocześnie rosyjska ambasada w Stambule już otwarcie wspierała „młodych”[12]. W 1870 rosyjski poseł Nikołaj Ignatjew przekonał sułtana Abdülaziza do wydania fermanu sankcjonującego utworzenie autonomicznego (nie autokefalicznego) Egzarchatu Bułgarskiego[13]. Zaliczono do niego eparchie czerweńską, dorostolską, kiustendiłską, łowecką, niską, niszawską, presławską, samokowską, sofijską, tyrnowską, weleską, widyńską oraz wraczańską[14], a następnie, po przeprowadzeniu plebiscytu wśród wiernych, także struktury kościelne w okręgach skopijskim, ochrydzkim i monastirskim[15]. Na ich terenie powstały eparchie skopijska, ochrydzka i weleska[16]. Jurysdykcję egzarchatu uznały również słowiańskie wspólnoty prawosławne w Bitoli, Prilepie, Strumicy, Wodenie, Seresie, Kosturze i Salonikach[17].
W lutym 1872 w Stambule odbył się sobór cerkiewno-ludowy, który wybrał na pierwszego egzarchę metropolitę widyńskiego Antyma[18]. 11 maja 1872 egzarcha Antym, wbrew wcześniejszym ustaleniom, ogłosił autokefalię Egzarchatu Bułgarskiego[19]. Od tego momentu działacze „młodych” skupili się na organizowaniu w Bułgarii oddziałów zbrojnych, które miały podjąć walkę o niepodległe państwo[12].
Literatura i sztuka okresu odrodzenia narodowego
[edytuj | edytuj kod]
Literatura bułgarskiego odrodzenia narodowego rozwijała się pod wpływem współczesnego piśmiennictwa rosyjskiego i francuskiego. Pierwszym utworem poetyckim odrodzenia narodowego był poemat Najdena Gerowa Stojan i Rada z 1845. Tematyka narodowowyzwoleńcza weszła do literatury bułgarskiej za sprawą Georgiego Rakowskiego, autora poematów opisujących walki hajduków przeciwko Turkom. Najwybitniejszym poetą epoki odrodzenia narodowego był Christo Botew, autor kilkudziesięciu wierszy, w których dominowała tematyka związana z walką o wolność[10]. Obok poezji rozwijała się bułgarska opowieść. Najważniejszymi twórcami uprawiającymi ten gatunek byli Ilija Błyskow, Wasil Drumew, a przede wszystkim Luben Karawełow. Dwaj pierwsi tworzyli opowieści w duchu romantycznym, ostatni wprowadził do Bułgarii opowieść realistyczną[10]. Pierwsze próby dramatyczne w macedońskim dialekcie języka bułgarskiego podjął Jordan Chadżikonstantinow-Dżinot[20], jednak faktycznie bułgarski dramat zaczął rozwijać się za sprawą sztuk Dobriego Wojnikowa oraz Wasila Drumewa, którego sztuka Iwanko, morderca Asena była pierwszym wartościowym bułgarskim utworem dramatycznym[10].
W procesie odrodzenia narodowego ogromną rolę odegrała bułgarska prasa, zwłaszcza pisma „Gajda”, „Makedonija” (1866–1872; obydwa redagował Petko Sławejkow), „Dunajski Łabędź” (1860–1861), „Przyszłość” (1861; oba wydawał Georgi Rakowski), „Lud” (1867–1869; redagował Iwan Kasabow), „Wolność” (1869–1874) i „Niepodległość” (1873–1874; redagował Luben Karawełow). W latach 1856–1876 oprócz gazet zajmujących się bieżącą publicystyką Bułgarzy wydawali również 34 pisma o charakterze literackim i naukowym, wśród których czołowe miejsce zajmowały „Zeszyty Periodyczne” redagowane przez Marina Drinowa[10].
Okres odrodzenia narodowego sprzyjał również rozwojowi architektury bułgarskiej, głównie sakralnej. Najważniejszą powstałą wówczas budowlą był przebudowany Monaster Rylski. Znaczną wartość architektoniczną przedstawiają również cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Pazardżiku, monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Baczkowie oraz monaster Przemienienia Pańskiego w okolicach Tyrnowa. W zakresie budownictwa świeckiego wyróżniają się bogato rzeźbione drewniane domy fundowane przez kupców bułgarskich[10].
W malarstwie bułgarskim okresu odrodzenia wykształciły się trzy szkoły ikonopisania: samokowska, triawneńska i bańska. Ikonograf Zachari Zograf tworzył ikony i freski realistyczne, zajmował się również malarstwem portretowym. Od lat 50. XIX w. malarze bułgarscy obok obrazów religijnych tworzyli również obrazy o tematyce historycznej, pejzaże i portrety. Najwybitniejszymi twórcami bułgarskimi byli Stanisław Dospewski i Nikołaj Pawłowicz[21].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: TRIO, 2010, s. 12-14. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 149-152. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ M. Ławreszuk: Prawosławie wobec tendencji nacjonalistycznych i etnofiletystycznych. Studium teologiczno-kanoniczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2009, s. 185. ISBN 978-83-7507-045-3.
- ↑ T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: TRIO, 2010, s. 14. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 136-137. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ Paisij Chilendarski: Słowianobułgarska historia. Franciszek Korwin-Piotrowski (tłum). Warszawa: Czytelnik, 1981, s. 14. ISBN 83-07-00520-5.
- ↑ T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 138-139. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ a b c T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: TRIO, 2010, s. 16-17. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ a b c d T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 148-149. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ a b c d e f T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 183-185. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 150-151. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ a b T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 152-153. ISBN 83-04-02466-7.
- ↑ M. Ławreszuk: Prawosławie wobec tendencji nacjonalistycznych i etnofiletystycznych. Studium teologiczno-kanoniczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2009, s. 188. ISBN 978-83-7507-045-3.
- ↑ I. Dimitrov, Bulgarian Christianity [w:] red. Parry K.: The Blackwell Companion to Eastern Christianity. Victoria: Blackwell Publishing, 2007, s. 57-61.
- ↑ Rubacha J.: Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878-1913. Warszawa: Neriton, 2004, s. 43.
- ↑ T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: TRIO, 2010, s. 57. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ E. Znamierowska-Rakk, Działalność egzarchatu bułgarskiego na polu formowania świadomości narodowej Słowian macedońskich u schyłku niewoli osmańskiej [w:] M. Kawka, I. Stawowy-Kawka, Tożsamość narodowa w społeczeństwie multietnicznym Macedonii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, ISBN 978-83-233-2481-2, s.44-47.
- ↑ I. Kaliganow, I. Kraszeninnikowa, Anfim I [w:] Prawosławnaja Encikłopiedija, t. II, Cerkowno-naucznyj centr „Prawosławnaja Encikłopiedija”, Moskwa 2001, s. 719-720.
- ↑ Markowa Z.: Byłgarskata Ekzarchija 1870-1879. Sofia: Izdatelstwo na Byłgarskata Akademija na Naukite, 1989, s. 49.
- ↑ Йордан Хаджиконстантинов Джинот. „Философ скопски, наш Тредиаковски” [online], www.promacedonia.org [dostęp 2022-04-02].
- ↑ T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 184. ISBN 83-04-02466-7.