Nowy Meksyk

Nowy Meksyk
State of New Mexico
	stan
	47. stan od 6 stycznia 1912
Pieczęć	Flaga
	Dewiza: Crescit eundo
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Santa Fe
Kod ISO 3166-2	US-NM
Gubernator	Michelle Lujan Grisham (D)
Powierzchnia	314 917 km²
Populacja (2020); • liczba ludności	; 2 117 552
• gęstość	6,6 os./km²
Strefa czasowa	UTC-07:00; UTC-06:00
Języki urzędowe	de iure brak (de facto na równi angielski i hiszpański)
	Położenie na mapie USA;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Nowy Meksyk (ang. New Mexico, wymowa: ^ⓘ /nu: ˈmɛksɪkoʊ/; hiszp. Nuevo México; nawaho Yootó Hahoodzo) – stan na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych. Od południa graniczy z Meksykiem, natomiast z pozostałych stron z innymi amerykańskimi stanami (od zachodu z Arizoną, od północy z Kolorado, od wschodu z Oklahomą i Teksasem).

Stolicą stanu jest Santa Fe, a największym miastem Albuquerque. Nowy Meksyk ma najwyższy odsetek ludności latynoskiej w Stanach Zjednoczonych oraz drugi po Alasce odsetek rdzennych Amerykanów.

Symbole stanu

Dewiza: Crescit Eundo („Rośnie sam”)
Przydomek: Land of Enchantment („Kraina Oczarowania”)
Symbole:
- kwiat: jukka
- drzewo: pinion
- ptak: Kukawka kalifornijska

Historia

1540–1542 – wyprawa hiszpańskiego konkwistadora Francisco Vásquez de Coronado
1610 – gubernator Nowego Meksyku Pedro de Peralta formalnie zakłada miasto Santa Fe
1680 – zwycięska rebelia ludu Pueblo pod wodzą Popé zmusiła hiszpańskich kolonizatorów do opuszczenia na pewien czas niemal całego Nowego Meksyku
do 1821 wchodził w skład hiszpańskiego Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii, następnie Meksyku
1848 – po przegranej wojnie Meksyk przekazał Amerykański Południowy Zachód Stanom Zjednoczonym
1912 – Nowy Meksyk został przyjęty do Unii jako 47. stan
16 lipca 1945 – na pustyni koło Alamogordo zdetonowano w celach doświadczalnych pierwszą bombę atomową

Geografia

Klimat jest bardzo zróżnicowany w zależności od położenia i wysokości. Na południu przeważają pustynie, gdzie temperatury w lecie przekraczają 38 °C, a na północy śnieżne szczyty, gdzie temperatury zimą spadają wiele stopni poniżej zera.

Chociaż Nowy Meksyk jest piątym co do wielkości stanem USA pod względem powierzchni, to jest szóstym – najmniej zaludnionym. Około jedna czwarta ludności mieszka w mieście Albuquerque, w środkowej części stanu^[3].

Nowy Meksyk ma wiele zalesionych dolin i szczytów w południowych Górach Skalistych, pustynnych kanionów na południu, a na wschodzie wysokich płaskowyżów Wielkich Równin^[3]. Najwyższym szczytem jest Wheeler Peak, wznoszący się na wysokość 4013 m n.p.m.

Główne rzeki: Rio Grande, Pecos, Canadian River, San Juan i Gila River.
Liczba hrabstw: 33
Osobny artykuł: Lista hrabstw w stanie Nowy Meksyk.

Miejscowości

Największe miasta w stanie Nowy Meksyk, powyżej 30 000 mieszkańców (2021)^[4]

Na terenie stanu Nowy Meksyk znajduje się 105 miast (city lub town) i wsi (village), w tym trzy o liczbie ludności przekraczającej 100 000, 19 powyżej 10 000 mieszkańców, a 61 powyżej 1000 mieszkańców (2021)^[4].

Lista miejscowości zamieszkanych przez 500 lub więcej osób (2021 r.)^[4]:

Albuquerque (562 599)
Las Cruces (112 914)
Rio Rancho (105 834)
Santa Fe (88 193)
Roswell (48 081)
Farmington (46 422)
Hobbs (39 756)
Clovis (37 988)
Carlsbad (31 888)
Alamogordo (31 652)
Gallup (21 495)
Los Lunas (17 861)
Sunland Park (17 121)
Deming (14 835)
Las Vegas (13 157)
Artesia (12 458)
Portales (12 042)
Lovington (11 426)
Española (10 487)
Silver City (9578)
Bernalillo (9520)
Grants (9170)
Anthony (8666)
Corrales (8584)
Socorro (8414)
Ruidoso (7769)
Belen (7423)
Bloomfield (7371)
Taos (6595)
Aztec (6163)
Edgewood (6154)
Truth or Consequences (6062)
Raton (6047)
Los Ranchos de Albuquerque (5866)
Tucumcari (5207)
Rio Communities (4977)
Bosque Farms (4076)
Peralta (3406)
Eunice (2997)
Santa Rosa (2846)
Clayton (2755)
Ruidoso Downs (2648)
Tularosa (2637)
Milan (2549)
Lordsburg (2273)
Jal (2147)
Bayard (2097)
Moriarty (1940)
Mesilla (1796)
Questa (1735)
Santa Clara (1606)
Hatch (1552)
Estancia (1501)
Columbus (1459)
Elephant Butte (1427)
Capitan (1405)
Pecos (1381)
Loving (1337)
Hurley (1247)
Angel Fire (1213)
Dexter (1072)
Hagerman (978)
Carrizozo (972)
Logan (970)
Springer (942)
Texico (933)
Chama (912)
Mountainair (883)
Fort Sumner (878)
Cimarron (808)
Magdalena (808)
Cloudcroft (777)
Tatum (697)
Cuba (635)
Melrose (609)
Kirtland (579)
Red River (539)

Demografia

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Nowy Meksyk liczy 2 117 522 mieszkańców, co oznacza wzrost o 58 343 (2,8%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010^[5]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,8% populacji, 22,7% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,5% ludności stanu stanowią kobiety^[6].

Język

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były^[7]:

język angielski – 63,96%,
język hiszpański – 28,45%,
język nawaho – 3,5%,
język keres – 0,68%.

Rasy i pochodzenie

Według danych z 2019 roku, 73,9% mieszkańców stanowiła ludność biała (36,8% nie licząc Latynosów), 9,5% to rdzenna ludność Ameryki, 3,5% miało rasę mieszaną, 2,3% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 1,7% to Azjaci, 0,04% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 49,3% ludności stanu^[8].

Hiszpańscy Amerykanie stanowili większość populacji do lat 40. XX wieku. W 2019 roku największe grupy stanowiły osoby pochodzenia meksykańskiego (32,1%), niemieckiego (7,3%), hiszpańskiego (6,9%), angielskiego (6,2%), irlandzkiego (6,1%) i Nawahowie (5,6%). Inne duże grupy obejmują osoby pochodzenia „amerykańskiego” (94,4 tys.), szkockiego lub szkocko-irlandzkiego (45,2 tys.), włoskiego (41,3 tys.), francuskiego (38 tys.), europejskiego (37,9 tys.) i polskiego (21,4 tys.)^[8].

Religia

Katolicki kościół św. Filipa Neri w Albuquerque

Dane z 2014 r.^[9]:

protestanci – 38%:
- baptyści – 13%,
- bezdenominacyjni – 7%,
- pozostali – 18% (głównie: zielonoświątkowcy, metodyści, campbellici, kalwini, luteranie, anglikanie i uświęceniowcy),
katolicy – 34%,
brak religii – 21% (w tym: 5% agnostycy i 3% ateiści),
mormoni – 2%,
pozostałe religie – 5% (w tym: New Age, świadkowie Jehowy, buddyści, żydzi, muzułmanie, bahaiści, unitarianie uniwersaliści, prawosławni i hinduiści^[10]).

Gospodarka

Głównymi pracodawcami w Nowym Meksyku są opieka zdrowotna, handel detaliczny, hotelarstwo i usługi edukacyjne. Około jedna czwarta produktu krajowego brutto (PKB) stanu pochodzi z działań rządowych, w tym federalnych przedsiębiorstw cywilnych, takich jak Departament Energii w Los Alamos National Laboratory^[3].

Przemysł i energia

Nowy Meksyk jest ósmym co do wielkości producentem energii w kraju, głównie ze względu na produkcję ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla. Stan nie posiada elektrowni jądrowych, ale ma drugą pod względem wielkości rezerwę uranu w kraju. Mimo że obecnie nie pracuje żadna kopalnia uranu, znaczne ilości uranu wydobyto w tym stanie w latach 1948–2002. Nowy Meksyk ma znaczne zasoby odnawialne, zwłaszcza z wiatru i energii słonecznej^[3].

Rolnictwo

Nowy Meksyk konsekwentnie plasuje się w czołówce trzech stanów produkujących najwięcej pekanu i ma jedne z największych stad mlecznych w kraju^[11]. Do innych głównych upraw należą cebula, papryka chili, bawełna, kukurydza, pszenica i sorgo. Znaczny dochód przynosi także produkcja siana z lucerny^[12].

Turystyka

Zabytkowy kościół Quarai, pozostałości XVII-wiecznej hiszpańskiej misji franciszkańskiej

Turystyka jest jedną z głównych gałęzi gospodarki w Nowym Meksyku. Stan znany jako „Kraina Oczarowania” przyciąga miliony turystów każdego roku^[13]. Do głównych atrakcji należą indiańskie ruiny i ceremonie, górskie i pustynne krajobrazy, wiele parków narodowych i zabytków o znaczeniu kulturalnym, historycznym i naukowym^[13]. Park Narodowy Carlsbad Caverns, który zawiera ponad 100 jaskiń ma co roku ponad 400 tys. odwiedzin^[14].

Albuquerque International Balloon Fiesta, który odbywa się zawsze w październiku, jest jednym z największych festiwali baloniarskich na świecie^[13].

Uczelnie

Interesujące miejsca

Park Narodowy Carlsbad Caverns,
Trinity Test Site – miejsce pierwszego (próbnego) wybuchu nuklearnego dokonanego 16 lipca 1945 roku niedaleko Alamagordo,
Poligon Rakietowy White Sands – miejsce wczesnych amerykańskich prób rakietowych (rakiety V2, Werner von Braun),
okolice miasta Roswell – słynące z miejsca legendarnej, domniemanej katastrofy UFO,
obserwatorium radioastronomiczne Very Large Array – w pobliżu miasta Socorro, posiadające radioteleskop składający się z 27 anten parabolicznych o średnicy 25 m każda,
Spaceport America – pierwszy prywatny port kosmiczny zbudowany przez Virgin Galactic należące do Richarda Bransona.

Pomniki narodowe

Przypisy

↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d New Mexico – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], www.eia.gov [dostęp 2019-01-29] .
↑ ^a ^b ^c City and Town Population Totals: 2020–2021. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-04-22]. (ang.).
↑ Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2022-06-09] .
↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico; United States [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).
↑ Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-01-29] .
↑ ^a ^b 2019: ACS 1-Year Estimates Data Profiles – New Mexico [online], data.census.gov [dostęp 2022-06-09] .
↑ Adults in New Mexico. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].
↑ State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].
↑ Articles, facts & infographics about New Mexico Agriculture [online], Farm Flavor [dostęp 2020-06-21] (ang.).
↑ BrittanyB. Stovall BrittanyB., New Mexico’s Top 10 Agriculture Commodities [online], Farm Flavor, 2019 [dostęp 2019-01-29] (ang.).
↑ ^a ^b ^c New Mexico, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-01-30] (ang.).
↑ Creepy but captivating Carlsbad Caverns [online], www.thebeaconnewspapers.com, 14 listopada 2014 [dostęp 2019-01-30] (ang.).
↑ White Sands. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).
↑ Bandelier National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).
↑ Gila Cliff Dwellings National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).

Linki zewnętrzne

[1] State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).

[2] U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).

[:0-3] New Mexico – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], www.eia.gov [dostęp 2019-01-29] .

[uscb-4] City and Town Population Totals: 2020–2021. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-04-22]. (ang.).

[5] Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2022-06-09] .

[6] U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico; United States [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).

[7] Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-01-29] .

[:3-8] 2019: ACS 1-Year Estimates Data Profiles – New Mexico [online], data.census.gov [dostęp 2022-06-09] .

[9] Adults in New Mexico. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].

[10] State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].

[11] Articles, facts & infographics about New Mexico Agriculture [online], Farm Flavor [dostęp 2020-06-21] (ang.).

[12] BrittanyB. Stovall BrittanyB., New Mexico’s Top 10 Agriculture Commodities [online], Farm Flavor, 2019 [dostęp 2019-01-29] (ang.).

[:2-13] New Mexico, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-01-30] (ang.).

[14] Creepy but captivating Carlsbad Caverns [online], www.thebeaconnewspapers.com, 14 listopada 2014 [dostęp 2019-01-30] (ang.).

[15] White Sands. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).

[16] Bandelier National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).

[17] Gila Cliff Dwellings National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Stolica	Santa Fe
Regiony i atrakcje	Aztec Ruins National Monument Bandelier National Monument Capulin Volcano National Monument El Camino Real de Tierra Adentro El Morro National Monument Fort Union National Monument Gila Cliff Dwellings National Monument Góry Skaliste Historyczny Park Narodowy Kultury Chaco Kasha-Katuwe Tent Rocks National Monument Llano Estacado Park Narodowy Carlsbad Caverns Pecos National Historical Park Petroglyph National Monument Salinas Pueblo Missions National Monument San Luis Valley Sangre de Cristo Mountains Santa Fe Trail Park Narodowy White Sands Obserwatorium Very Large Array Wielkie Równiny Wyżyna Kolorado
Hrabstwa	Bernalillo Catron Chaves Cibola Colfax Curry De Baca Doña Ana Eddy Grant Guadalupe Harding Hidalgo Lea Lincoln Los Alamos Luna McKinley Mora Otero Quay Rio Arriba Roosevelt Sandoval San Juan San Miguel Santa Fe Sierra Socorro Taos Torrance Union Valencia
Wybrane miejscowości	Alamogordo Albuquerque Angel Fire Bosque Farms Carlsbad Clayton Clovis Deming Dexter Española Farmington Gallup Hobbs Hurley Las Cruces Las Vegas Los Alamos Los Lunas Lovington Portales Rio Rancho Roswell Sunland Park Taos Truth or Consequences
Symbole	Flaga stanowa Nowego Meksyku Pieczęć stanowa Nowego Meksyku