Pierre Simon de Laplace

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Matemàtich, fìsich e astrònom. Pierre Simon de Laplace a nass a Beaumont-en-Auge da na modesta famija ëd paisan norman ai 23 ëd mars dël 1749. Ëd soa anfansia e soa gioventura as sa pòch, përchè chiel a l'era genà da soe orìgin ùmij.
Soa anstrussion a l'é cudìa da 'd rich avzin. A 16 agn a l'é admetù a l'Università ëd Caen pr'ëstudié teologìa, ma as anteressa dzortut ëd matemàtica. A frequenta la scòla militar ëd Beaumont anté ch'a dventa ansegnant ëd matemàtica e dël 1767 a tramuda a Paris con ëd litre d'arcomandassion e a sërca d'aprocé d'Alembert, che a l'época a l'era al cò ëd soa fama. Nen avend d'arzultà, a scriv na litra an sij prinsipi dla mecànica; lesula, d'Alembert a-j treuva un pòst da professor ëd matemàtica a l'École Militaire (dël 1784 a esaminrà Napoleon Bon-a-part an duvertand-je la cariera d'ufissial d'artijeria). Dël 1773 a intra a l'Academia dle Siense coma mèmber assosià; a l'é nominà mèmber përmanent ant ël 1785.

A l'era nen anteressà a j'idèje arvolussionarie, ma apress la rivolussion a l'é campasse ant la polìtica e a l'ha travajà a la sistemassion dël sistema métrich decimal, an fasend part dla prima comission ancarià ëd serne j'unità dë mzura fondamentaj. A l'ha ëdcò fàit part ëd le comission për l'anstitussion ëd la Scòla politécnica e ëd la Scòla normal.

Gropà a Napoleon, dël 1799 a arsèiv da chiel-sì ël ministé dl'anterior, anté ch'a resta ministr për ses ësman-e, che peui Lussian Bon-a-part a l'é ciamà a sucedje. Laplace a dventa ministr ëd l'anstrussion pùblica. Apress a l'é senator e, dël 1803, canslé dël senat. Cand ch'a-i dròca Napoleon, a na sot-signa la proscrission e a l'é an tra ij prim a fé at pùblich ëd sotmission a Luis XVIII, ch'a lo nòmina marchèis. Dël 1816, Luis XVIII a lo nòmina pressident ëd la comission për la riorganisassion dla Scòla politécnica.
Ant ij darié agn ëd soa vita as artira a Arcueil anté ch'a arsèiv vìsite da gent ëd tut ël mond.
A meuir a Paris ël 5 ëd mars dël 1827.

Contribussion amportante

Astronomìa

Laplace a l'é ocupasse ëd cosmologìa. L'euvra ëd tuta soa vita a l'é stàita l'aplicassion detajà dla laj ëd gravitassion ëd Newton al sistema solar tut antregh.
Ël prim pass amportant vers ël problema general a l'é dël 1773, cand ch'a dimostra che le distanse medie dij pianeta dal Sol a cangio pà, gavà dle cite variassion periòdiche.

Matemàtica

Laplace a podrìa esse definì n'astrònom teòrich, ma soa passion për costa dissiplin-a a l'é stàita dzortut ël pretest për dë studi matemàtich. Al contrari ëd Lagrange, për chiel la natura a l'é l'essensa dla dëscuverta sientìfica e la matemàtica a n'é mach n'utiss. A l'ha fornì na contribussion fondamental a la teorìa dla probabilità (dont as peul consideresse ch'a l'abia anandià la fas moderna), a l'anàlisi algébrica e infinitesimal: usage ëd densità continue, teorema an sla laj esponensial dj'eror; teorema dël dësvlup dël determinant; studi dj'equassion diferensiaj parsiaj ëd second órdin, serie, frassion continuà, antëgrassion, teorìa dël potensial.
A l'é 'l prim ch'a oten la fórmola $\int _{-\infty }^{+\infty }exp(-t^{2})dt={\sqrt {\pi }}$ . A arpija torna l'euvra ëd Bayes e a precisa cola ëd Legendre an sla teorìa dij quadrà mìnim; dël 1812 a generalisa ël problema dla gucia ëd Buffon. A l'ha studià la configurassion d'echilibri ëd na massa flùida ch'a vira (la prima memòria ansima a 's soget a l'é comunicà a l'Academia ant ël 1773, la dariera dël 1817). An na memòria avosà dël 1785 (Théorie des attractions des sphéroids et de la figure des planètes) a dà la solussion completa dël problema general dl'atrassion ëd në sferòid su na partissela esterna e a antroduv la fonsion potensial e ij coefissient ëd Laplace.

Chìmica

Ansema a Antoine Lavoisier, Laplace a s'é anteressasse ëdcò ëd chìmica. Dël 1780 a l'ha fabricà un calorìmeter particolar dont a l'ha compì arserche anteressante ëd termochìmica.

A pòrto sò nòm

Antëgral ëd Laplace e trasformà ëd Laplace
Coefissient ëd Laplace
Dësvlup ëd Laplace
Equassion ëd Laplace o armòniche
Fórmola ëd Laplace
Ipòtesi ëd Kant-Laplace
Laj ëd Laplace-Gauss
Laplacian
Matris laplacian-a
Operador ëd Laplace-Beltrami
Spetr laplacian
Teorema ëd Moivre-Laplace

Euvre prinsipaj

J'euvre ëd Laplace a son ëstàite publicà dal goern fransèis ant j'Oeuvres complètes de Laplace (7 volum, 1843-1847). Na sconda edission contenent material adissional a l'é stàita completà dël 1912.
Për l'anvìa ëd buté an vista ij sò mérit, soens ant ij travaj ëd Laplace a-i manco j'atribussion a j'arzultà otnù da j'àutri.

Exposition du système du monde (1796). Ant ës lìber, sensa formalism matemàtich e 'd na fasson divulgativa, Laplace a smon na stòria ideal dl'astronomìa ant ël sistema newtonian (moviment reaj dij còrp celest e gravitassion universal, përturbament periòdich e secolar), rivand a fortì che l'univers antregh a sbalansa dantorn a në stat mesan. L'euvra a l'é n'esaltassion dla natura sientìfica dël sistema ëd Newton e as sara con la formolassion rigorosa dla teorìa cosmogònica 'd Kant an sl'orìgin dël sistema solar (bele che a peul desse che Laplace a fussa nen a conossensa dl'ipòtesi ëd Kant).
Traité de mécanique céleste (sinch volum: doi volum a son surtì dël 1799; d'àutri doi ant ël 1802 e 1805, ël darié dal 1823 al 1825). Cost'euvra a l'ha 'l but ëd dimostré che l'astronomìa as peul arporté a la mecànica. Da banda dle teorìe tradissionaj ansima ai moviment dij pianeta, Laplace a smon soe inovassion teòriche: spiegassion dij përturbament ressìproch ëd Gieuv e Saturn, studi dl'acelerassion secolar ëd la Lun-a, dimostrassion dl'invariabilità secolar dle distanse medie dij pianeta dal Sol (e dla conseguenta stabilità dël sistema planetari), teorìa dij maré e dël moviment dij satélit ëd Gieuv. L'esposission matemàtica a l'é motobin sintética e soens ij rasonament për rivé a j'arzultà a son nen ësmonù ëd fasson esplìssita.
Théorie analytique des probabilités (1812, travaj ancaminà dël 1774)
Essai philosophique sur les probabilités (1814). Laplace a consìdera da na mira crìtica ij problema ch'a sponto da l'aplicassion dël càlcol probabilìstich ai fenòmeno naturaj: ant un perìod dominà da l'ideal determinìstich, arcore a criteri probabilìstich a creava ëd problema. Laplace a sërca ëd sormonteje an fasend arferiment a n'anteligensa tut-comprensiva, la sola për la qual a-i sarìa gnente d'incert.

A l'ha dit

Tuti j'efet ëd la natura a son gnente d'àutr che le conseguense matemàtiche d'un cit nùmer ëd laj invariàbij.

A l'han dit ëd chiel

Matemàtich ëd prim órdin, Laplace a l'é dun-a arvelasse në scadent aministrator. Da sò prim at i l'oma capì ch'i j'ero sbaliasse. Laplace a s-ciairava gnun-a chestion sota soa mira giusta, a sërcava dle finësse daspërtut, a l'avìa mach d'idèje discutìbij, an na paròla a portava lë spìrit dle còse infinitaman cite ant l'aministrassion. Napoleon a Sant'Élena. Cost giudissi ëd Napoleon a l'é stàit soèns pijà 'me na testimoniansa dla mancansa dë spìrit pràtich dij matemàtich.