F-4 Phantom II
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
F-4 fantom II (engl. F-4 Phantom II) je dvomotorni američki supersonični lovac-bombarder sa dva sjedišta. Za potrebe Američke mornarice, kopnenih snaga i ratnog vazduhoplovstva SAD, razvio ga je Makdonel Daglas [2]. U službu je ušao 1960, kada je postao sastavni dio američkih vazdušnih snaga, čiji je oslonac bio tokom 70-ih i 80-ih godina kada se postepeno počinje povlačiti nakon uvođenja modernijih aviona poput F-15 igla i F/A-18 Horneta. Avion je korišćen kao lovac, bombarder i izviđač u mnogobrojnim sukobima, dok su najpoznatija ratišta u kojima je korišćen bili vijetnamski i arapsko-izraelski rat 1973. Razvijen je kao lovac za odbranu nosača aviona, ali je zbog odličnih letnih i borbenih osobina usvojen i u RV SAD, i korišćen i kao bombarder, izviđač, za elektronska dejstva i druge namjene. Poslednji sukob u kojem je učestvovao je bio Zalivski rat 1991. gdje je obavljao ulogu izviđačkog aviona, nakon čega se 1996. konačno povlači iz službe. Preostali avioni su se koristili kao vazdušne mete, a ukupno je napravljeno 5195 primjeraka ovog aviona. Izvožen je i u 11 drugih zemalja svjeta, neke elemente su proizvodile kooperantske fabrike u SR Nemačkoj, a po licenci ga je proizvodila firma Micubiši Japan (F-4EJ).[3]
Fabrika Makdonel erkraft je 1953. godine započela sa razvojem nasljednika svog aviona F-3X demon. Razvijeno je nekoliko projekata uključujući verziju koju je trebalo da pokreće Rajt J67 motor ili Dženeral Elektrik J79. Verzije sa ovim motorima su imale maksimalnu brzinu od 1,97 maha, pa je Makdonel predložio mornarici novi „super demon“. Novi avion je trebalo da ima i promenljivi nosni konus, u koji se po potrebi misije mogao smještati radar, kamera ili topovi. Mornarica je bila zainteresovana za novu verziju, ali kako su već postojeći projekti Graman XF9F-9 i Vot XF8U-1 bili dovoljni nije bilo potrebe za novim nadzvučnim avionom. Zbog toga je Makdonel rekonstruisao svoj projekat u lovca-bombardera za djelovanje u svim vremenskim uslovima, pa je 18. oktobra 1954. Makdonel dobio nalog da izradi YAH-1 prototipove. Predstavnici mornarice su 26. maja 1955. došli sa potpuno novim zahtjevima, budući da je u tom trenutku za jurišne zadatke postojao A-4 skajhok, a F-8 krusejder za neposredne vazdušne borbe. Zbog toga je novi avion preinačen u avion za odbranu flote i dobio je kopilota koji je upravljao radarom.
XF4H-1 je bio konstruisan da nosi 4 AAM-N-6 „sperou III“ rakete sa radarskim navođenjem. Imao je dva J79-GE-8 motora, koja su kao i kod aviona F-101 vudu, bila smještena nisko u trupu kako bi bio maksimalno iskorićen prostor za gorivo, pri čemu su motori uzimali vazduh kroz dva fiksirana usisnika na bokovima. Vrhovi krila su bili zakrivljeni prema gore kako bi omogućili bolju kontrolu pri niskim brzinama.
Testiranja u aerotunelu su ipak otkrila neke nestabilnosti, pa su vrhovi krila zakrivljena za dodatnih 5 stepeni. Repne površine su dosta pokretljive, a horizontalni stabilizator je spušten nadolje za 23 stepena u odnosu na vertikalni stabilizator. Uz to, na usisnike su dodate pokretne površine koje su ograničavale količinu vazduha koji je ulazio. Mogućnost presretanja u svim uslovima je bila velika zbog snažnog AN/APQ-50 radara.
Poslije znatnih izmjena, prototip novog aviona je prvi put poletio 27. maja 1958. godine [2]. Pilot je bio Robert Litl. Predlagana imena su bila Satan i Mitra, ali je na kraju odlučeno da se koristi ime Fantom. Pošto je Makdonel već imao raniji lovac sa tim imenom FX-1 fantom, Fantom 2 je postalo službeno ime aviona. Avion je počeo da se uvodi u naoružanje 1960. godine, a početna oznaka prve verzije F4X-1 je promijenjena u F-4A u semptembru 1962.
Na početku proizvodnje, radar je unapređen na veći i snažniji AN/APQ-72 što je rezultovalo povećanjem nosa i preradom pilotske kabine kako bi kopilot imao više prostora. F-4B je pobjedio u takmičenju za lovca Američkog ratnog vazduhoplovstva protiv aviona F-106 delta-dart u januaru 1962. Ratno vazduhoplovstvo je pozajmilo dva mornarička aviona i privremeno ih označilo sa F-110A spektre kako bi ih prilagodio svojim potrebama. Za razliku od mornarice koja je preferirala presretačke uloge, Ratno vazduhoplovstvo je F-4 zamišljalo isključivo u ulozi lovca-bombardera, što se na kraju ostvarilo verzijom F-4C, koja je prvi put polijetela 27. maja 1963. i u prvom letu postigla brzinu veću od 2 maha.
Proizvodnja F-4B „fantoma“ u SAD je prekinuta 1979. kada je brojka proizvedenih aviona dosegla 5195 (138 aviona je proizvedeno u Japanu) što ga čini drugim najproizvođenijim i izvoženim američkim avionom. Od 5195 aviona, 2874 su napravljena za USAF, 1264 za mornaricu, dok je ostatak napravljen za strane kupce. Posljednji proizvedeni avioni su otišli u Tursku, dok je baš posljednji F-4 proizveden 1981. u Japanu (verzije F-4EJ). Tokom 2001. godine je bilo oko 1100 aviona u službi širom svijeta.
Uprkos svojim velikim dimenzijama, maksimalnoj masi prilikom uzletanja od 27.000 kg, F-4 je imao maksimalnu brzinu od 2,23 maha i brzinu penjanja od 210 m/s pa je odmah prilikom ulaska u službu oborio 15 svetskih rekorda. Mogao je poneti 8480 kg naoružanja na 9 spoljnih podvesnih tačaka, a arsenal mu se sastojao od raketa vazduh-vazduh, vazduh-zemlja, nevođenih bombi i nuklearnog naoružanja, a kako se u vreme njegovog uvođenja u službu F-8 „krusejder“ koristio za blisku borbu, F-4 kao i ostali lovci presretači nije imao ugrađen top. Posadu je činio glavni pilot i kopilot koji je pomagao u vizuelnom i radarskom otkrivanju neprijatelja i navigaciji. Postignut je niz apsolutnih rekorda sa Fantomom, uključujući najveću brzinu na maloj visini od 1452 km/h, brzinski rekord na visini od 2585 km/h, visinski rekord od 30.040 m i drugi. Rekord brzine na maloj visini se održao 16 godina.
- 6. decembar 1959. drugi XF4H-1 postavlja novi svetski visinski rekord od 30.040 m koji je do tada držao sovjetski prototip Suhoj T-43-1.
- 5. septembar 1960. F4H-1 je leteo 500 km srednjom brzinom od 1958 km/h.
- 25. septembar 1960. je leteo 100 km brzinom od 2237 km/h.
- 24. maj 1961. tokom proslave 50 godišnjice vazduhoplovstva u mornarici, prelijeće ceo kontinentalni deo SAD za 2 sata i 47 minuta.
- 28. avgust 1961. F-4 fantom prelijeće udaljenost od 4,8 km brzinom 1452 km/h pri visini manjoj od 40 m.
Lovačka eskadrila BF-121 „pismejkeri“ je 30. decembra 1960. postala prvi korisnik F-4 fantoma, a prva eskadrila sa borbeno spremnim verzijama F4X-1 je bila BF-74 „bi-devilers“ koja je svoje avione dobila 8. jula 1961. U oktobru 1961. „fantomi“ završavaju pripreme za službu na nosačima, a prva služba je započela u periodu između 1962—1963. na nosaču aviona Ju-es-es Forestal. Do incidenta u Tonkin zalivu 13 od 31 mornaričke eskadrile su bile opremljene ovim avionom, a prvi borbeni letovi su se odvijali 5. avgust 1964. iznad Vijetnama sa nosača aviona Ju-es-es Konstelejšon. Prva Fantomova vazdušna pobjeda je dobijena 9. aprila 1965, kad je F-4B iz lovačke eskadrile BF-96 kojim je pilotirao Terens Marfi oborio sjevernovijetnamski MiG-17. Fantom je i sam oboren greškom iz drugog Fantoma, pretpostavlja se raketom Sperou.
Sredinom maja 1972. poručnik Rendi Djuk Kaninghem (engl. Randy "Duke" Cunningham) i Vilijam P. Driskol (engl. William P. Driscoll) u F-4J fantomu obaraju tri MiG-17 aviona i tako postaju prvi asova. U njihovom petom dobijenom dvoboju, veruje se da su oborili Severno vijetnamskog asa poručnika Tuna, ali to nije potvrđeno. Prilikom povratka sa misije ih je pogodila i teško oštetila raketa zemlja-vazduh, nakon čega su se katapultirali tek što su došli iznad okeana kako ne bi bili zarobljeni.
Tokom rata, po američkim tvrdnjama, mornarički Fantomi su oborili 40 neprijateljskih aviona i izgubili 71 Fantoma (5 od lovaca, 13 od PV raketa, 53 od artiljerije PVO). Još 54 Fantoma su izgubljena u udesima. Od neprijateljskih aviona, 22 su bili MiG-17, 14 MiG-21, 2 An-2, i 2 MiG-19. Osam je oboreno sa Sperou raketama, 31 Sajdvajnderima.
Marinci su uništili 3 neprijateljska aviona, a izgubili 75 u borbi, uglavnom zbog PV artiljerije, i 4 u udesima.
Iako je na početku američko RV nevoljno prihvatio mornarički avion, kasnije je postao najveći korisnik F-4 fantoma. Prvi fantomi SAD RV u Vijetnamu su bili F-4C 555-te taktičko lovačke eskadrile koji su pristigli u decembru 1964. Na dan 10. jula 1965. oboren je prvi MiG-17 sa raketama Sajdvajnder. Fantom iz 45-e eskadrile je postao prvi Američki avion oboren od strane neprijateljskih raketa zemlja-vazduh, dok je dana 5. oktobra 1966, prvi američki avion, F-4C fantom oboren od strane rakete vazduh-vazduh ispaljene sa sjevernovijetnamskog aviona MiG-21.
Od dolaska Fantoma u Vijetnam, oni su obavljali misije lovca za prevlast u vazduhu i bombardera. Napadali su i mete u Laosu. Zbog velikih gubitaka aviona F-105 tanderčif (engl. F-105 Thunderchief), Fantomi su sve više morali da obavljaju uloge bombardera, da bi poslije novembra 1970, postali glavni bombarder USAF-a u jugoistočnoj Aziji.
Gubici Fantoma USAF-a su bili, po američkim tvrdnjama:
- USAF - 445, 337 u borbi, od toga 193 iznad sjevernog Vijetnama (33 od MiG-ova, 30 od PV raketa, 307 od PV artiljerije).
- Izviđački RF-4C - 83, 72 u borbi
- ukupni USAF gubici - 528 F-4 i RF-4 fantoma
- ukupni mornarički i marinski gubici - 233
- ukupni gubici Fantoma snaga SAD u jugoistočnoj Aziji - 761
Pregled oborenih sjevernovijetnamskih aviona od strane F-4 fantoma američkog RV je prikazan u tabeli.
| Avion | Oružje/Taktika | MiG-17 | MiG-19 | MiG-21 | Ukupno |
|---|---|---|---|---|---|
| F-4C | Sperou (AIM-7) | 4 | 0 | 10 | 14 |
| Sajdvajnder (AIM-9) | 12 | 0 | 10 | 22 | |
| top 20 mm | 3 | 0 | 1 | 4 | |
| Manevar | 2 | 0 | 0 | 2 | |
| F-4D | Felkon (AIM-4) | 4 | 0 | 1 | 5 |
| Sperou (AIM-7) | 4 | 2 | 20 | 26 | |
| Sajdvajnder (AIM-9) | 0 | 2 | 3 | 5 | |
| top 20 mm | 4.5 | 0 | 2 | 6.5 | |
| Manevar | 0 | 0 | 2 | 2 | |
| F-4E | Sperou (AIM-7) | 0 | 2 | 8 | 10 |
| Sajdvajnder (AIM-9) | 0 | 0 | 4 | 4 | |
| Sajdvajnder i top | 0 | 0 | 1 | 1 | |
| top 20 mm | 0 | 1 | 4 | 5 | |
| Manevar | 0 | 1 | 0 | 1 | |
| Ukupno | 33.5 | 8 | 66 | 107.5 |
Izrael je bio najveći korisnik „fantoma“ van SAD. Prvi avioni F-4E i RF-4E su primljeni 1969, a zatim 1970. Prva upotreba aviona je bila u ratu iscrpljivanja između Egipta i Izraela, zatim u Jom Kipurskom ratu 1973, a zatim u svim sukobima sve do 2004. godine.
SAD (RV, mornarica, marinci)
Australija (privremena upotreba prilikom čekanja na F-111)
Ujedinjeno Kraljevstvo
Grčka
Egipat
Izrael
Iran
Japan
Južna Koreja
Nemačka
Turska
Španija
- Do 8848 kg oružja (bombi, raketa, kontejnera) na 9 podvjesnih tačaka
- Streljačko: 1 šestocijevni top Vulkan od 20 mm (M61 Vulcan)
- Rakete vazduh-vazduh: 4 Sperou (AIM-7 Sparrow), 4 Sajdvajnder (AIM-9 Sidewinder). Fantomi drugih zemalja mogu nositi ili su nosili i rakete AMRAAM (grčki, njemački), Skajfleš (britanski), AAM-3 (japanski)
- ↑ „F-4E Phantom II” ((ru)). Ugolok neba. 2004. Pristupljeno 9. oktobar 2010.
- ↑ 2,0 2,1 Donald 1997
- ↑ Gunston, Bill (1980). „Lovci: McDonnell Douglas F-4 Phantom II” ((sh)). Suvremeni vojni avioni i helikopteri. Zagreb: Alfa. str. 24-26.
- Donald, David (1997). Encyclopedia of World Aircraft. Blitz Ed.. ISBN 978-1-85605-375-4.
- Gunston, Bill (1980). „Lovci: McDonnell Douglas F-4 Phantom II” ((sh)). Suvremeni vojni avioni i helikopteri. Zagreb: Alfa. str. 24-26.
- „F-4 Phantom II Fighter” ((en)). Boingova stranica o Fantomu. Pristupljeno 10. oktobra 2010.
- „F-4 Phantom II Website” ((en)). Sajt posvećen Fantomu. Pristupljeno 10. oktobra 2010.
- „Lična karta F-4 Phantom II” ((sh)). forum (www.mycity-military.com). Pristupljeno 10. oktobra 2010.
- „McDonnell Douglas F-4 Phantom II Multi-Role Fighter” ((en)). www.aerospaceweb.org. Pristupljeno 10. oktobra 2010.
- Greg Goebel (1. april 2010). „The McDonnell F-4 Phantom” ((en)). www.vectorsite.net. Pristupljeno 10. oktobra 2010.
- „F-4 Phantom II/F-4G Advanced Wild Weasel” ((en)). Federation of American Scientists. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-21. Pristupljeno 10. oktobra 2010.
