Sarajevska operacija
Sarajevska operacija 1945. je bila bitka između Jugoslovenske Armije s jedne strane, i snaga njemačkog Vermahta ojačanih potčinjenim kvislinškim snagama s druge. Jugoslovenska armija imala je za cilj oslobođenje Sarajeva i doline Bosne. Nakon pada Mostara 14. i Travnika 19. februara, Sarajevo je postalo istureni njemački položaj. Nakon neuspjeha martovske ofanzive u Mađarskoj krajem marta Armijska grupa E dobila je dozvolu za evakuaciju Sarajeva, pa je operacija dobila taktički sadržaj organizovanog izvlačenja sa njemačke strane, odnosno pokušaja odsijecanja i uništenja sa jugoslovenske strane. U cilju rasterećenja glavnog pravca dolinom Bosne, odvlačenja jugoslovenskih snaga i maskiranja namjera, Nijemci su krajem marta preduzeli koncentrični protivudar prema Tuzli. Sa jugoslovenske strane, napad na Sarajevo uklopio se u veliku ofanzivu za konačno oslobođenje Jugoslavije, zajedno sa napadom Četvrte armije između Primorja i Bihaća na lijevom, te probojem Sremskog i Dravskog fronta na desnom krilu.
Sarajevo je branila grupacija od tri njemačke pješadijske divizije (181, 369. i 7. SS) i jedne tvrđavske brigade (964), tri divizije NDH, veći broj samostalnih jedinica za obezbjeđenje, artiljerijskih jedinica i tenkova, te formacije četnika, oružnika i milicije, što je prema procjeni jugoslovenske komande iznosilo ukupno preko 38.000 vojnika.[1] Prema njemačkom izvještaju od 30. marta presretnutom od britanske obavještajne službe, samo tri njemačke divizije brojale su 34.653 vojnika,[2] što znači da je cijela grupacija vjerovatno znatno prevazilazila 50.000 ljudi. Snage JA nisu uspjele uništiti ovu grupaciju, ali su joj nanijele teške gubitke i onemogućile uspostavljanje nove statične linije fronta. Jedinice JA imale su u ovoj operaciji 637 poginulih, 2.020 ranjenih i 27 nestalih boraca. Gubici njemačkih i satelitskih snaga procijenjeni su u izvještajima jedinica JA na oko 7.500 poginulih, ali izvještaji o gubicima suprotne strane po pravilu su pretjerani. Zarobljeno je oko 6.000 osovinskih vojnika, i uništeno je 30 topova, 10 tenkova, 45 kamiona, jedan oklopni voz, i veća količina druge ratne opreme.[3]
Nakon gubitka Beograda, Sarajevo je za Nijemce dobilo značaj ključnog središta na Balkanu, najprije u izvlačenju snaga Armijske grupe E, a zatim kao baza za uspostavljanje Jadranskog i Drinskog fronta. U Sarajevu je od 15. novembra 1944. bila smještena komanda Armijske grupe E, a od decembra i komanda 21. brdskog korpusa. Kroz Sarajevo je prolazila jedina komunikacija prema Mostaru kao krilnom utvrđenom položaju na čijem je držanju insistirala Vrhovna komanda Vermahta.
Krajem oktobra 1944. Peti korpus NOVJ zauzeo je Travnik, nastavljajući napredovanje prema dolini Bosne. Njemačka komanda reagovala je slanjem pojačanja, nakon čega su se razvile četvoromjesečne borbe na tom prostoru. Nijemci su uspjeli da privremeno ponovo ovladaju Travnikom 22. januara 1945, ali je Peti korpus konačno oslobodio grad 19. februara, ponovo ugrozivši vitalne njemačke veze sa Sarajevom.
Jugoistok: pritisak na naše položaje kod Sarajeva. Situacija u Travniku postaje za nas kritična. Iz Zenice krenula pomoć. Titove snage, po prvi put primećujemo, poseduju tenkove i artiljeriju.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 23. februara 1945.
U večernjem izvještaju za 16. mart 1945. godine iz Obavještajnog odjeljenja komande Armijske grupe »E«, date su informacije o situaciji južno od grada:
Na zaprečnom frontu južno od Sarajeva i dalje jaka neprijateljska artiljerijska vatra. Ostalo nepromijenjeno. Prema pouzdanoj informaciji dobijenoj od četnika, neprijateljskih snaga pred zaprečnim položajima iznosi 1.500-1.700 ljudi.[5]
– Večernji izvještaj Ic HgE za 16.3.45
Zaoštrila se situacija kod Sarajeva. Banditi su se približili na 4 km istočno od grada.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 12. marta 1945.
Paralalno sa teškim borbama kod Sarajeva, Nijemci su vršili demonstrativne napade na drugim frontovima, a ponegdje su Jugoslovensku armiju napadali i četnički odredi Draže Mihailovića:
Jugoistok: stanje kod Sarajeva još uvek je napeto. Titova 38. divizija nastavlja sa napadima iz pravca severoistoka. 7. SS-brdska divizija napreduje bez teškoća. Izvršili smo napad na neprijateljske položaje južno od Doboja. Na tom prostoru u toku su borbe četnika sa partizanskim bandama. Kod Bihaća neprijatelj imao 500 ubijenih, a mi 34 mrtva. 15. mart Kod Valpova pritisak neprijatelja popustio, ali kod Miholjca protivnik ne posustaje u ofenzivi. Kod Doboja uspostavili smo vezu sa četnicima. Odbili smo partizanske napade kod Bihaća i Bjelovara.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta, 14/15. mart 1945. godine
U depeši od 21. marta 1945. Draža Mihailović piše potpukovniku Pavlu Đurišiću (pseudonim »Kaudal«):
Ja sa srbijanskim i bosanskim snagama ostajem ovde dokle god okupator drži Sarajevo, Bijeljinu, Brčko i sve ostale veće gradove u Bosni, iskorišćujući vreme za organizaciju jake gerile u Bosni i Srbiji. Javljajte se stalno sa Vašega puta.[6]
– General Dragoljub Mihailović
Iako su Saveznici napredovali po Njemačkoj, obruč se stezao, a Berlin je bio bombardovan, Nemci nisu pokazivali nameru da napuste Sarajevo.
Početkom marta 1945. Generalštab JA orijentisao je ka dolini Bosne i području Sarajeva prema jedinicama njemačkog 21. armijskog korpusa jedinice 2, 3. i 5. korpusa JA sa ciljem osvajanja pogodnih pozicija za konačan napad na Sarajevo. Radi objedinjavanja rukovođenja operacijom, Generalštab JA formirao je svojim naređenjem od 17. marta objedinjenu komandu nad ovim jedinicama, sa Radovanom Vukanovićem, komandantom Drugog udarnog korpusa kao komandantom.[7] Za napad na Sarajevo predviđeno je 7 divizija JA:
- 29. hercegovačka divizija trebalo je da nastupa pravcem Konjic - Ivan sedlo - Ilidža;
- 3. udarna divizija pravcem Kalinovik - Trnovo - Jablanica - Sarajevsko polje;
- 37. sandžačka divizija pravcem dolina Prače - Pale - Trebević - Sarajevo;
- 27. istočnobosanska divizija pravcem Sokolac - Romanija - Mokro - Sumbulovac - Hreša - Sarajevo;
- 38. istočnobosanska divizija pravcem Ozren - Vučja Luka - Pašino brdo - Sarajevo;
- 10. krajiška divizija pravcem Semizovac - Rajlovac;
- 4. krajiška divizija (s dvije brigade) pravcem Jošanica - Vogošća - Koševo - Sarajevo.
Sve ove jedinice bile su već u borbenom dodiru sa njemačkim snagama, a konačni napad počeo je 28. marta.[7]
Hitler je bio odlučan da čvrsto drži pozicije na Jugoistoku, sa Mostarom kao ugaonim utvrđenim položajem, u sklopu priprema za veliki protivnapad u Mađarskoj. U toj ofanzivi u Mađarskoj trebalo je da učestvuje i Armijska grupa E, napadom dijela svojih snaga preko Drave. Nakon pada Mostara 14. februara, njemačka Vrhovna komanda naredila je izdvajanje 7. SS divizije iz napadne grupe za Mađarsku, i njeno slanje u ugroženo Sarajevo.
Zadatak komandanta Jugoistoka za naredni period ostaje: učestvovati u operaciji prema južnoj Mađarskoj shodno ovde datim zapovestima, uz zadržavanje velike teritorije Sarajeva, sa udarnom grupom od 4 divizije.[8]
21. korpus je u Sarajevu i okolini imao na raspolaganju 7. SS brdsku, 181. pješadijsku i 369. legionarsku diviziju, zatim 964. i 969. tvrđavsku brigadu, SS policijski puk "Nagel", dijelove Ruskog zaštitnog korpusa, 696. bataljon poljske žandarmerije, 1025. bataljon za osiguranje, te 803, 834, 935, 592. i 920. landesschützen bataljon. Pod komandom njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa nalazile su se ustaško-domobranske 8. i 15. hrvatska divizija i 9. gorska divizija.[9]
200 američkih aviona, praćeni sa 700 lovaca izvršili vazdušni teroristički napad na Berlin. Balkan: odbranili napad neprijatelja kod Sarajeva.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 19. marta 1945.
Mađarska: Rusi i dalje napreduju kod Blatnog jezera, a protivnik je potisnuo naše snage i na severu Mađarske. Izgubili smo Raab.
Zapad: 500 američkih aviona napalo Berlin, a 400 Hanover.
Jugoistok: odbili napade neprijatelja kod Sarajeva. Kod Tuzle postigli dobre rezultate. Severno od Bihaća zauzeli smo nove položaje.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 29. marta 1945.
Čak ni nakon pada Frankfurta, Nijemci nisu pokazivali namere da napuste Jugoslaviju, već su na mnogim mestima prelazili u ofenzivu:
Zapad: nestao naš poslednji otpor u Frankfurtu. Jugoistok: severno od Sarajeva odbili smo napad neprijatelja. Odbranili napad neprijatelja kod Zenice i Ivan Sedla. Kod Tuzle nastavili sa vojnom operacijom protiv neprijatelja, koje se žilavo brani. Za čišćenje terena u Slavoniji biće upotrebljen 15. kozački konjički korpus. Protiv Papuka kreću Hrvati. Kod Bihaća neprijatelj ima 20 tenkova. Imamo 100 mrtvih, a izbrojali smo 130 ubijenih neprijateljskih vojnika.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 30. marta 1945.
U Njemačkoj su se vodile ulične borbe po gradovima, ali Nijemci su dovodili pojačanja u Sarajevo:
Mađarska: Izgubili smo prostor oko Blatnog jezera. Mađarske jedinice prešle su na stranu neprijatelja i nastavile odmah da se bore protiv nas.
Zapad: u odbrani nemačkih gradova sve više učestvuje i stanovništvo. Tako, kod Švajnhajma žene su uzele oružje i takođe učestvovale u odbrani grada.
Jugoistok: protiv neprijateljskih položaja istočno od Sarajeva krenuli su delovi 7. SS-brdske divizije. Drugi deo te divizije krenuo je prema Zenici. Takođe su zabeležene borbe kod Tuzle.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 1. aprila 1945.
Tek početkom aprila Nijemci se pod pritiskom Jugoslovenske armije povlače iz Sarajeva:
Balkan: počeli smo sa evakuacijom naših snaga sa prostora Sarajeva.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 3. aprila 1945.
Borbe kod Kenigsberga. Borbe sa Rusima južno od Beča; 950 američkih bombardera napadalo Hale, Lajpcig, Gera i tako dalje. Balkan: u ranim jutarnjim časovima naše poslednje jedinice napustile Sarajevo. Borbe oko Tuzle. Otočac je izgubljen.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 7. aprila 1945.
- ↑ Kadenić & Matović 1986: str. 50
- ↑ British National Archives, Records of the Ministry of Defence, Communications and Intelligence Records, DEFE 3/562, strana 69
- ↑ Kadenić & Matović 1986: str. 59
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 „Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta”. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-03. Pristupljeno 2012-11-15.
- ↑ NARA, T78, Roll 476, frame no. 6459034.
- ↑ Izvod iz Knjige poslatih depeša štaba Vrhovne komande od 12. decembra 1944. do 7. aprila 1945. godine
- ↑ 7,0 7,1 Vukanović 1982: str. 389–390
- ↑ Kadenić & Matović 1986: str. 96
- ↑ Dželebdžićić 1989: str. 276
- Kadenić, Rahmija; Matović, Ivan (1986). Sarajevska operacija : učesnici govore. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. OCLC 54271745.
- Ðonlagić, Ahmet (1983). 27. ISTOČNOBOSANSKA DIVIZIJA. Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Dželebdžić, Milovan (1989). DRUGA JUGOSLOVENSKA ARMIJA. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. OCLC 23291944.
- Vukanović, Radovan (1982). DRUGI UDARNI KORPUS. Beograd: Vojnoizdavački zavod. OCLC 38774368.
- Sarajevska operacija Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u (sh)
- Operation Sarajevo (en)
- Prikaz Sarajevske operacije na mapi (en)
- NOB u 1945.
- Bitke Drugog svjetskog rata na jugoslavenskom ratištu
- Napadi na garnizone NDH
- Borbe između NOVJ i Nemaca
- Borbe između NOVJ i snaga NDH
- Operacije NOVJ
- Historija Sarajeva
- Bosna i Hercegovina u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Borbe između NOVJ i JVUO
- Zajedničke borbe JVUO i Nemaca
- Bitke Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
- Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije