Yidiş

Yidiş
Yidiş
ייִדיש‎
Ana dili olanlar	ABD, İsrail, Arjantin, Brezilya, Birleşik Krallık, Rusya, Kanada, Ukrayna, Belarus, Moldova, Litvanya, Belçika, Almanya, İsviçre, İsveç, Polonya, Avustralya vs.
Dil ailesi	Varsayılan Yidiş;
Yazı sistemi	İbrani
Dil kodları
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
ISO 639-3	[[ISO639-3:yid; ydd; yih\|yid; ydd; yih]]

Yidiş (יידיש‎, yīdish veya אידיש‎, idīsh, anlamı "Yahudi", Yidiş telaffuz: [ˈ(j)ɪdɪʃ]),^[3] Aşkenaz Yahudileri tarafından tarihsel süreçler doğrultusunda, İbranice ve Almancanın karışımından oluşmuş Yüksek-Almanca dil grubunda bulunan bir dildir. Yidiş, Yahudi-Roma savaşlarının sonucu olarak, Romalılar tarafından Avrupa'ya sürülmüş Yahudiler tarafından ilk defa 9. yüzyılda şekillenmeye başladı.^[4] İbraniceye çok benzeyen Aramiceden; Latince ve Doğu Avrupa'daki Slav dillerinden de etkilenmiştir.^[5]^[6]^[7] Yazılarında İbrani alfabesi kullanılır. 1990'lardan itibaren çoğunlukla Hasidik ve Haredi Yahudileri olmak üzere, 1,5–2 milyon konuşanı vardır.

Yidiş, Orta Çağ'dan itibaren Avrupa'da Yahudîler'in zorunlu göçleri dolayısıyla öncelikle doğu Avrupa ve Rusya'da bugün doğu Yidiş olarak tanımlanan lisan yayılmış, 18. ve 19. yüzyıllardan itibaren Yahudîler'in batı Avrupa'ya göç etmesiyle de batı Yidiş ortaya çıkmıştır. 20;inci yüzyıl itibarıyla İsrail ve Amerika kıtalarına da taşınmıştır.

Yidiş, Aşkenaz Yahûdileri'nin kullandığı üç lisandan biridir. Daha çok yazılı metinlerde sınırlı kalmış olarak kullanılmakta olan İbranîce ve Aramîce'nin yanında Yidiş, Aşkenaz Yahudîleri'nin konuşma dili olma özelliğini kazanmış. Aynı şekilde Seferâd Yahudîleri de "Yahudî İspanyolcası" olarak tâbir edilen ve "Yudezmo" adı verilen bir lisan geliştirmişlerdir.

18. yüzyıldan itibaren Yidiş kullanımında büyük oranda doğu Yidiş kullanıldığı için, bugün Yidiş denildiğinde aslında doğu Yidiş kastedilmektedir. Bu zaman zarfında batı Yidiş'in kullanımı büyük oranda terkedilmiştir.

Konuşulduğu ülkeler

I. Dünya Savaşı sırasında Amerikan Gıda Yönetimi'nin düzenlediği Gıda Muhafaza Kampanyası'nı teşvik etmek amacıyla Yidiş ile yazılan poster, *Gıda savaşı kazanacak - Buraya özgürlük uğruna geldiniz, şimdi onu korumaya yardım etmelisiniz. Buğdaya Müttefikler'in ihtiyacı var - ziyan etme.* "Şfiz vot gveynen di krayt. İhr kumt ahir tzu gifenen prayhayt. Yetzt must ihr helpen zi tzu başeytzen. Mir mizen di alaylis farzorgen mayt vitz. Lazet kayn zah nit geyn in nivetz." (renkli litograf, Charles Edward Chambers, 1917)

Yidiş dili: ABD'de (1.250.000),^[8] Rusya'da (701.000),^[9] İsrail'de (215.000),^[10] Ukrayna'da (634.000),^[11] Belarus'da (231.000),^[12] Almanya'da (49.210),^[13] Kanada'da (49.890),^[14] Letonya'da (40.000),^[15] Romanya'da (1.100),^[16] Estonya'da (570),^[17] Arjantin'de,^[18] Polonya'da,^[19] Macaristan'da,^[20] Hollanda'da,^[21] Moldova'da^[22] ve birçok ülkede Musevi azınlıklarca toplam 3.200.000’den fazla kişi tarafından konuşulur.

Özellikler

Hint Avrupa dillerinin Cermen dilleri kolunun, Batı Almanca-Batı Grubu, Yüksek Almanca bölümünde bulunan Yidiş, her ne kadar farklı bir alfabe ile yazılsa da bu dili bilmeyen insanlarca duyulduğunda Almanca olduğu zannedilebilir. Almanca bilen bir kişi bu dili %60 - %70 oranında anlayabilir. Ancak Yidiş diline İbranice, Aramice ve Slav kökenli dillerden giren ek ve kelimeler bulunduğundan tam anlama mümkün olmaz.

Lehçeleri

Batı ve doğu lehçesi olmak üzere iki lehçesi vardır. Doğu Avrupa ve Asya’da konuşulan Doğu lehçesi Slav dillerinden etkilenmişken batı lehçesi daha çok Batı Avrupa dilleri ve özellikle İngilizceden etkilenmiştir.

Medya

Bugün dünya üzerinde Yidiş dili ile basılmakta olan 100’den fazla, gazete ve dergi bulunmaktadır. Yidiş dili zengin bir edebiyat dili olduğundan bu dil ile verilmiş eserlerin sayısı bilinmemektedir. Yine dünya üzerinde birçok ülkede Yidiş dilinde oyunların sahneye konduğu tiyatrolar gibi internet üzerinde de birçok site Yidiş dili ile yayın yapmaktadır.

Kaynakça

^ "Ethnologue - Doğu Yidiş". 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Batı Yidiş". 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ Matras, Yaron. "Archive of Endangered and Smaller Languages: Yiddish 8 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". University of Manchester. humanities.manchester.ac.uk. Matres explains that with the emigration of Jews eastward into Slavic-speaking areas of Central Europe, from around the twelfth century onward, Yiddish "took on an independent development path", adding: "It was only in this context that Jews began to refer to their language as 'Yiddish' (= 'Jewish'), while earlier, it had been referred to as 'Yiddish-Taitsh' (='Judeo-German')."
^ Jacobs, Neil G. (2005). Yiddish: a Linguistic Introduction. Cambridge University Press. ss. 2. ISBN 0-521-77215-X.
^ Baumgarten, Jean; Frakes, Jerold C. (1 Haziran 2005). Introduction to Old Yiddish literature. Oxford University Press. s. 72. ISBN 9780199276332. 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2020.
^ "Development of Yiddish over the ages". jewishgen.org. 11 Ocak 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2020.
^ Aram Yardumian, "A Tale of Two Hypotheses: Genetics and the Ethnogenesis of Ashkenazi Jewry". 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Pennsylvania. 2013.
^ "Ethnologue - ABD'deki diller". 24 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Avrupa Rusya'sındaki diller". 29 Temmuz 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - İsrail'deki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Ukrayna'daki diller". 23 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Beyaz Rusya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Almanya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Kanada'daki diller". 11 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Latvia'daki diller". 1 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Romanya'daki diller". 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Estonya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Arjantin'deki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Polonya'daki diller". 4 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Macaristan'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Hollanda'daki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.
^ "Ethnologue - Moldova'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

Yahudi dilleri

Afro-Asya

Hint-Avrupa

Türk

Diğer

Dış bağlantılar

İngilizce çevirileriyle Yidiş kelimeler ve kalıplar.6 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Musevi Dili Araştırma Websitesi: Yidiş8 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
On-line Yidiş sözlük2 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Milli Yidiş Kitap Merkezi3 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[dy-1] "Ethnologue - Doğu Yidiş". 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[by-2] "Ethnologue - Batı Yidiş". 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[3] Matras, Yaron. "Archive of Endangered and Smaller Languages: Yiddish 8 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". University of Manchester. humanities.manchester.ac.uk. Matres explains that with the emigration of Jews eastward into Slavic-speaking areas of Central Europe, from around the twelfth century onward, Yiddish "took on an independent development path", adding: "It was only in this context that Jews began to refer to their language as 'Yiddish' (= 'Jewish'), while earlier, it had been referred to as 'Yiddish-Taitsh' (='Judeo-German')."

[4] Jacobs, Neil G. (2005). Yiddish: a Linguistic Introduction. Cambridge University Press. ss. 2. ISBN 0-521-77215-X.

[5] Baumgarten, Jean; Frakes, Jerold C. (1 Haziran 2005). Introduction to Old Yiddish literature. Oxford University Press. s. 72. ISBN 9780199276332. 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2020.

[6] "Development of Yiddish over the ages". jewishgen.org. 11 Ocak 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2020.

[Yardumian-7] Aram Yardumian, "A Tale of Two Hypotheses: Genetics and the Ethnogenesis of Ashkenazi Jewry". 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Pennsylvania. 2013.

[8] "Ethnologue - ABD'deki diller". 24 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[9] "Ethnologue - Avrupa Rusya'sındaki diller". 29 Temmuz 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[10] "Ethnologue - İsrail'deki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[11] "Ethnologue - Ukrayna'daki diller". 23 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[12] "Ethnologue - Beyaz Rusya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[13] "Ethnologue - Almanya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[14] "Ethnologue - Kanada'daki diller". 11 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[15] "Ethnologue - Latvia'daki diller". 1 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[16] "Ethnologue - Romanya'daki diller". 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[17] "Ethnologue - Estonya'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[18] "Ethnologue - Arjantin'deki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[19] "Ethnologue - Polonya'daki diller". 4 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[20] "Ethnologue - Macaristan'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[21] "Ethnologue - Hollanda'daki diller". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[22] "Ethnologue - Moldova'daki diller". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]